«Қазақстан Республикасының қоғам қайраткерлерінің бейнесі» пәні бойынша

1.Ресей мемлекеттік Думасына депутаттарды сайлау компаниясының жұмысы мен құрылымы.

2.Әлеуметтік – экономикалық,саяси мәселелердің дұрыс әрі бейбіт жолмен шешілуіндегі парламентаризімнің ролі мен жолы.

3.ХХ ғ .басындағы ұлттық интеллигенция.

2.Ғ.Ахметов .Алаш «Алаш» болғанда Естеліктер мен тарихи деректер. А,1996ж.

3.Аманжолова Д.А. Движение Алаш в 1917 г М,1993 ж.

4.Аманжолова Д.А Казахский автономизм и Россия. Историческая наука 5.Казахстана А 1992

6.М..Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты. А1992ж 272 б.

б)қосымша

1.М..Қозыбаев .Историческая наука Казакстана А 1992ж.

2.Б. Қойшыбаев Жазықсыз жапа шеккендер.

3.С.Өтениязов .Тарихтың ащы ақиқаттары А.1990

4.М.Қойгелдиев Алашорда II Егемен Қазақстан 1992 ,18 қаңтар

5.К.Н.Нұрпейісов .Алаш һәм Алашорада

6.Подробно о партий (а) А.1995 «Алаш « сборник документов А.1992

7.Ә.Әбдікәкімұлы «Қаз тар» оқу құралы А.1997

Қозғалыстар Қазақстандағы өндірістік кәсіпорындарының барлығын дерлік қамтып алды. Ірі бас көтеру Өспен руднигінде( Ақмола облысы)өтті,мұнда 300-ден аса жұмысшы еңбек етті,оның 265-қазақтар болды.Жалпы Спасскакцонерлік қоғамында 5000-нан аса қазақ жұмысшылар болды.

Төңкерістің қуатты тасқынынан үріккен патша үкіметі 1-қазанда манифест жариялады,онда-адам ар ұят,сөз,жиналыс,одақ бостандықтары уәде етілді.

1905-ж патша атына жазылған көптеген петициялар мен жедел хат ішіннен мазмұны мен принциптілігі жағыннан Қоянды жәрмеңкесінде жазылған петиция ерекшеленеді. Төменде оның бірнеше пунктері келтірілген(барлығы 47-болды).

1.Қазақ халқына мешіт,медресе салуға, медреселерде араб,парсы, түрік тілдерін оқытуға және кітаппен газет шығару үшін баспахана тұрғызуға рұқсат ету.

2.Қазақтарды басқаратын басшылар қазақ тілін білу керек. Оларды тағайындау және орныннан алу қазақ өкілдерінің қатысуымен өтсе.Қазіргі шаруа басшыларының орнына (крестьян начальнигі) бибіт делдалдар болса. Бұл лауазымға жеткілікті білімі бар қазақтарды тағайындаса.

3.Бүкіл іс қағазы қазақ тілінде жүргізілсе, сондай-ақ хатшылармен күзетшілер,хабар тасушылар тек қазақтардан болса.

4.Бұрынғы заманан рудың игілігінде болған,одан кейін әскердің пайдасына бнрілгенЕртіс бойындағы жерлер,сондай-ақ Жоғарғы Мәртебелінің Кабинетіне тиісті жерлер бұрынғыдай ру жері ретінде мәңгілікке қазақтардықы болып қалса.

5.Қазақ ауылдарына тиісті қырдағы жерлерде тау-кен ісін ашу жердің иелерінің қазақтардың өздеріне берілсін,зауыт ашуға,шахта жасауға және т.б. ұсынылады.Егерде олар мұндай кәсіпорыннан бас тартса ғана,десятина бойынша аренда төлейтін басқа адамдар бар осы кендерді пайдалануға рұқсат берілсе.

6.Қазақ ауылдарына миссинерлердің жақындауына тиым салынса.

7.Қазақтар империяның барлық уезд,облыс, губернияларының жер сатып алуға және мемлекеттік қызметке орналасуда провославия діндегілермен тең құқығы болса.

8.Мектептерде хрестиандық діни сабақтар жүргізілмесе.

9.Қазақ – депутаттар қазақтарға қатысты мәселелер туған кезде Мемлекеттік Кеңеске қатысса.

10.Өткен уақытта қазақтар туралы жағымсыз мәліметтер берілетін , яғни қазақ ұры,қазақ-даукес, қазақ-өтірікші,қазақ-жалқау деген сияқты, әрине бұл жоғарғы лауазым иелерімен бейшара қазақтар арасында түсініспеушіліктерге әкеледі.Шын мәнінде патша бодандарының арасында қазақ халқы ең шыдамды,ең төзімді ел.

Дала мен Түркістан аймақтық парламентарийлерімен, Ресей Мемлекттік Думасының бірінші және екінші шақырылымндағы қазақ депутаттарының тағдырымен, ел үшін еткен еңбектерімен таныстырады. Депутат-қазақтардың Дала және Түркістан аймақтарындағы қоғамдық –саяси өмірі ғана емес, күллі империядағы салмағы ой өлшеміне салынады.

Бұл ғылыми еңбекте Ресей мемлекеттік Думасына депутаттарды сайлау компаниясының жұмысы мен құрылымы сөз етіледі.

Әлуметтік-экономикалық, саяси мәселелердің дұрыс әрі бейбіт жолмен шешілуіндегі парламентаризмнің рөлі мен көрсетіледі.

1. 
   Өмірі мен қызметі.
   
2. 
   Шығармашылығымен еңбегі.
   
3. 
   Қоғамдық қызметі.
   

1. 
   Мәмбет Қойгелдиев«Ұлттық саяси элита» А. 2004ж
   
2. 
   Мұқтарқұл Мұхаммед «Алаш Бағдарламасы қиянат пен ақихат» А. 2000ж.
   

3. 
   Ғалым Ахмедов «Алаш – Алаш болғанда» А. 1996ж.
   
4. 
   М. Қойгелдиев «Алаш қозғалысы» А. 1995ж.
   

1917 жылы 5–13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында өткен екінші жалпы қазақтардың съезі Алаш автаномиясы аталатын мемлекеттік құрылым үшін күресетіндігін мәлімдеп, оның үкіметін сайлады. Әлемнің алтыншы бөлігін алып жатқан Ресей империясы көлемінде бұл аса зор болмағаны мен отарлық езгідегі қазақ қоғамы үшін оның тарихи маңызы ерекшеленетін. Өйткені бұл қабылдаған шешімдер қазақ елінің ХVІІІ ғасырдан бері өз бостандығы мен теңдігі үшін патшалық билікке қарсы жүргізген азапты күресінің қорытындысын анықтайтын айғақтайтын оқиға еді.

Ұлттық саясатта түптеп келгенде ұлыдержавалық мақсатты көздеген Ресейдегі бұл екі саяси жүйе де ұлттық мемлекеттік идеядан қорықты сондықтанда кеңестік билік тұсында біз қазақ ұлт азаттық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолы мен олардың артында қалдырған шығармашылық мұрасы мен танысу мүнкіндігі мен айырылдық. Азаттық қозғалыс тарихында сондай терең із қалдырған тұлғалардың бірі - Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейханов.

ІІ. 1. Әлихан Бөкейханов 1866 жылы бұрынғы Семей облысындағы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысының жетінші ауылында өмірге келген. Қазіргі әкімшілік аймақтық бөлініс бұл елді мекен Жезқазған облысы Ақторғай ауданы Даратал савхозына қарайды.

Алашорда үкіметінін премьер-министрі, аса көрнекті мемлекет қайраткері, ғалым публицист аудармашы. Әуелі білімді Қарқаралы үш класты мектебімен Қарқаралы училищесінде алған (1879 – 86) Омбы техникалық училищесін (1890) С Петербург императорлық орман институтын (1894) бітірген студент кезінде отаршылыққа қарсы «Зарзаман» тобының жұмысына қатысып, саяси күреске ораласа бастайды. 1894-1908 ж Омбы орман мектебінде оқытушы, Омбы қоныс аударушылар басқармасында қызмет істейді. 1896ж Императорлық орыс география қоғамының Батыс Сібір бөлімшесінің мүшелігіне өтті. 1896-98ж әуілі Тобыл губерниясынсы эканомикасын зерттеуге арналған экспидициясының кейін Ф. А. Изербина экспидициясының құрамында болды. Осы кезеңде ол қазақ елінің эканомикалық жай күйін шаруашылығын, этнографиясын, тұрмыс-салтын материалдық және рухани мәдениетін зерттейді. 1903ж С.П. Швецов басқарған Сібір экспидициясы құрамында болып, қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы – қой өсірудің жай – күйіне арналған іргелі еңбегін жазды. 1905 жылдан бастап қазақ елінің тәуелсіздігі жолындағы саяси күрес ісіне белсене араласады. 1905 жылы Ресей конституциялық демократтар (кадет) партиясына мүше болып, осы жылы Қарқаралыда өткен қозғалысқа басшылық жасап 14500 адам қол қойған петиция ұйымдастыруды осы жылы Орал қаласында Қазақстанның бес облысы зиялылары мен игі жақсылары бас қосқан съездге басшылық жасап бастапқыда Ресей кадет партиясының филалы ретінде құрылған Алаш партиясының іргесін қалады.

ІІ. 1906 жылдың 9 – қаңтарында саяси қозғалыс көсемі ретінде тұтқындалып, Павладар түрмесіне жабылды. Сол жылы Ресейдің І Мемлекеттік думасына мүше болып сайланар алдында түрмеден босатылып саяси күресін жалғастырады. Патша үкіметінің І Мемлекеттік думаны күш пен таратуына қарсы бағытталған «Выборг үндеуін» ұйымдастыруға қатысқаны үшін 1907 жылдың соңында қамауға алынып, түрмеге отырғызылды. 1908 жылы абақтыдынбосатылғаннан кейін Омбыға қайтіп оралған Бөкейхановты патша үкіметі Самараға жер аударады. 1908-15 ж Самарада тұрған кезінде Батыс Қазақстандағы қазақ зиялыларымен бірлесе отырып Алаш қозғалысының жұмысын жандандыра түседі. 1913 жылы А. Байтұасынов, М. Дулатовтармен бірге бүкілқазақтық, жалпы ұлттық баспасөз ұйымы – «Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырады. Саяси партия құру жөніндегі ісінде одақтастар іздеу мақсаты мен 1914 жылы социал – революционерлер партиясымен («ЭССР») жақындасып, 1914 – 15 ж оның басшысы А. Ф. Керенскиймен үш рет кездеседі. 1914 ж С Петербургте өткен Ресейде мекендейтін 10 мұсылман халықтарының өкілдері қатысқан Мұсылман съезіне қатысып, Ресей мұсылман халықтарының орыс отаршылығына қарсы ортақ күрес идеясын ұсынды. Уақытша үкіметтің 1917 жылдың 3 – ңаурызында Торғай облысы бойынша комиссары, ал 7 – сәуірде Түркістан комитетінің мүшесі болып тағайындалды. 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін 1917 – жылдың 21 – 26 шілдесінде Орынборда бүкілқазақ съзін өткізіп, Алаш партиясы атқару комитетінің төрағасы болып сайланады. 1917 жылы Қазан революциясынан кейін тәуелсіз қазақ мемлекеті Алаш автаномиясын құру мақсаты мен Орынборда 5 – 13 желтоқсанда Алаш партиясының ІІ съезін өткізіп, Алаш автаномиясын құру туралы шешім қабылдады. Осы съезде «Алашорда» үкіметі құрылып, Бөкейханов жасырын дауыспен оның төралығына саиланды. Алашорда үкіметі Батыс бөлімшесінің қызметіне рухани басшылық етті.

Ресей федерациясы құрамында қазақ мемлекетінің сақтап қалуға тырысқан Бөкейханов 1918 жылы наурвзда Семейден тікелей телефон арқылы РКФСР халық комиссарлары кеңесінің төрағасы В. Лениннің Ұлт істері халық комиссаы И .Сталинмен келіссөз жүргізеді. Азамат соғысының аяқталу қарсаңында Алашорданың қазақ халқа арасындаға беделінен қаймыққан кеңес үкіметі қырғыз (қазақ) ревалюциялық комитетінің 1920 ж 9 – науруздағы бұйрығы мен Алашорда мемлекетің таратып , оның басшыларын қуғын сүргінге ұшыратты. Бұл кезде 1922 – 27 ж Бөкейханов Мәскеуде КСРО халықтары орталық баспасының қазақ секциясында әдеби қызметкер болып істейді. 1927 – 37 ж Мәскеуде бірыңғай ғылыми әдеби аудармашылық қызметпен айналысада. Осы мерзім ішінде бірнеше рет саяси айып тағылып, жауапқа тартылған Бөкейхановты 1937 ж тамызында түрмеге жауып, 27 – қыркүйекте ату жазасына кеседі.

3. Бөкейханов экономист-ғалым ретінде орыс тілінде «Қазақ өлкесінің тарихи тағдыры» , «Қазақтар» , «Дала өлкесіндегі қой шаруашылығы», «Қарқарала уезіндегі қазақтардың рулық құрылымы» , «Павладар уезі» және «Адай уезінің қазақтары » атты іргелі ғылыми еңбектер жариалады. Бөкейханов 1894 – 1913 ж «Степной край», «Степной пионер», «Голос степей», «Иртыш», «Семипалатенский листок» , «Тургайская газета», «Туркестанские ведомости», «Оренбургский листок» басылымдары мен Айқап журналы мен тығыз қарым қатынас орнатып, олардың беттерінде өзінің публицистикалық шығармаларын жариялады. Алашорданың органы болған – «Қазақ» ( 1913 – 18), «Сарарқа» (1918) газеттерін, «Абай» (1918) журналын шығаруды ұйымдастырып, Кеңес үкіметі жылдарында «Темірқазық», «Қызыл Қазақстан» , «Жаңа әдебиет», т.б. журналдары мен «Ақ жол», «Еңбекші қазақ», «Советская степь» т.б. газаттері мен жиі араласып, олардың беттерінде «Қыр баласы » , «Ғ Б», «Қ Б», «А Б», «Сын степей» , «Гуземец» деген бүркеніш аттар мен көптеген публицистикалық еңбектерін жариялады.

Бөкейханов қазақ тарихы, әдибиеті мен фольклорын зерттеу ісіне де зор үлес қосты. 1907 ж Абай қазасына арналған «Абай (Ибраһим) Құнанбаев » атты қазанамалық мақала жазып, 1909ж Абайдың ұлы Турағұл Құнанбаев пне Кәкітай Ысқақов дайындаған қазақтың ұлы ақыны – А. Құнанбаевтың бір томдық шығармалар жинағын басып шығарды. Әр жылдары «Қарақыпшақ», «Қобыланды», «Батыр Бекет», «Мырза Едіге», «Роман бәйгесі», «Роман деген кім?», «Ән-өлең және оның құралы» т. б. еңбектерін қазақтардың шығу тегіне арналған «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» этнографиялық сипаттағы «Қазақтардың ас беруі» зерттеулерін жариялады. «Ер Тарғын» мен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»жырларын жинап бастырды. Орыс жазушылары Толстой, Чехов, Короленко, Малин – Сибиряк, француз жасушысы Ги Де Мопассаның шығармаларын қазақ тіліне аударған.

Бөкейханов 1989ж 16- мамырда ақталып, туған халқымен қайта табысты.

ІІІ. 1937 жылы 27-қыркүйекте КСРО жоғары соты әскери коллегиясыныңнегізсіз үкімі бойынша ату жазасына кесілген Әлихан Бөкейханов 1989 жылы 14- мамырда КСРО жоғары сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан ақталды.

Әр заманның өзіндік көкейтесті мәселелері болған. Әлихан Нұрмұхамедұлы мен оның серіктері өмір сүрген дәуірде қазақ қоғамы алдында тұрған ең өзекті меселе ұлттық теңдік, саяси бостандық еді.

Әлихан Бөкейханов мәселелердің жоқтаушысы ғана емес, бүкіл қазақ елінің саяси қайраткері ретінде осы күрес жолындағы көш бастаушысы да болды. Ұлы қайраткердің соңынан ерген інілерлерінің бірі, азаттықтың тағы бір құрбаны Жүсіпбек Аймауытұлы оған арнау сөзінде: «Қараңғыда қан жылап, қаңғырған күнде басынды қазақ жолына құрбан қылған ағамыз! Өмірінде жүрген жолың біздің інілерімізге жағып қойған шамшырақ » - дегенде асыра айтып қателескен жоқ еді

Лекция№ 6 Тақырып: Әлихан Бөкейханов

1.Мәмбет Қойгелдиев«Ұлттық саяси элита» А. 2004ж

2.Мұқтарқұл Мұхаммед «Алаш Бағдарламасы қиянат пен ақихат» А. 2000ж.

3.Папов Ю. Әлихан Бөкейханов Тағдыр және уақыт “Орталық Қазақстан” 1992 ж. 22 қазан.

4.Қойгелдиев М. “Қуандым түнде жүріп күн шығар деп”. “Социалистік 5.Қазақстан”. 1990 ж. 14 январь.

6.Қойгельдиев М., “Әлихан Бөкейханов А., 1994ж. 7-б.

7.Қойгельдиев М. “Алаштың Әлиханы” Ақиқат 1991 ж. №11

б)қосымша

1.Сұлтанхан Аққұлұлы “Ұлт мұддесін қорғаған” Егеменді Қазақстан 1994 ж. 15-шілде.

2.Ә.Бөкейханұлы “Қазақтар” Ана тілі 1990 ж.

3.Ғалым Ахмедов «Алаш – Алаш болғанда» А. 1996ж.

4.М. Қойгелдиев «Алаш қозғалысы» А. 1995ж.

Қазақ халқының атамекенінің немесе экономикалық территориясының қалыптасуының сан ғасырларға созылған күрделі тарихы бар. Тұтас бір территорияға негізделген, орталықтанған қазақ мемелекетін құру процесі Қазақстанның Россияға қосылуына дейін аяқталып болмаған еді.

ХVIII ғасырдың 30-шы жылдарынан ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарынан дейінгі мерзімде Қазақстан Россияға түгелдей қосылдырылды да, нәтижесінде Россия империясының феодалдық-патриархаттық қатынастар үстем болған отары болып тынды. Отаршылдар қазақтың орталықтанған мемлекеттігінің құрылуымен оның біртұтас этникалық территориясының қалыптасу процесін күштеп тоқтатты.

Патша үкіметі қазақ хылқы мекендеген жерді, оның сан ғасырлар бойы тарихи қалыптасқан ата мекенін мемлекеттің меншігі деп жариялап, жұрайлы жабындықпен құнарлы егіндікті қоныс аудару қорына, орыс-қазақ әскерлерін орналастыру алқаптарына, патшаның жеке меншігіне тағы сол сияқтыларға пайдалану үшін күшейте тартып алып отырды. 1917 жылға дейін отарлаушылар қазақ халқының иелігінде болып келген жердің 45 миллион десатинасына қожалық етті. Патша отаршылары мұрат мөңкеұлының сөзімен айтсақ, Еділді алып етекке, Жайықты алып жағаға қол салды, ойылды алып ойындағысын орындады.

Түрлі қазақ ххалқынның сан ғасырдан бері қалыптасу процесін бастап кешіп келе жатқан территориялық тұтастығын да тас –талқан етті. Әкімшілік басқару тұрғысынан Қазақстан басқару тұрғысынан Қазақстан территориясы бөлшектенді. Өлкенің батысының айтарлықтай бөлігі Авсрахань генерал-губернаторлығына, солтүстік шығыс-Батыс Сібірге, оңтүстік облыстар-Түркістан генерал-губернаторлығына т.б. бағындырылды.

Бұл империалистік алпауыстар отар аймақтарда орнатқан “бөліп ал да, билей бер”, -деген принциптің айқын көрінісі еді.

Өз заманында халқының қамын ойлап, отарлау саясаты жете түсініп, оған қарсы әр түрлі әрекет жасаған ғалым, экономист, қоғам қайраткері Әлихан Нурмухаммедұлы Бөкейханов болды.

ХІХ ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылық училищисінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстарын айналысты. Россияның көрнекті экономистері, географтары қатысқан “Россия біздің отанымыздың жалпы географиялықсипаттамасы”, атты көп томдық еңбектің Қазақстан даласына арналған 18 томына автор ретіндегі қатысты. Ол 1903 жылы шықты.

Көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын жалғастырып келе жатқан халықтың болашағына Әлихан Бөкейхановтың көзқарастары онда кеңінен орын алуы табиғи нәрсе. Кітап беттерінде ол оқырмандарды былай деп нандырады: Самодержавие жартылай жабайы халықтың мінез-құлқын жұмсартып, дәулет деңгейін көтеруге өзінің міндеті етіп отыр, ол “қазақтардың өздерінің мүддесі көздейді, сауда транспорттарының жүріп тұруына ыңғайлылық” жасау үшін мүмкін болғанның бәрін істейді, ең бастысы, күллі цивилизаторлық ісін жүзеге асыру нәтижесінде самодержавие астықты арзандатып, көшпелілердің өмір сүруін қамтамасыз ететін болады.

1896 жылы үкімет орындарының шешімімен Ақмола, Семей және Торғай облыстарындағы жер жағдайын зерттеп, қазақ даласына орыс шаруаларының пәрменді түрде қоныс аударуына қажет ғылыми негіз жасап беруге тиіс болған. Ф.А. Щербина бастаған экспедиция ұйымдастырылды.

Әлихан Нурмұхамедұлының 1896 жылы құрылған қазақ даласының шаруашылығын зерттеу экспедициясына қатысуы оның қоғам-қайраткері, ғалым ретінде танылған елеулі еңбегінің жарқырап көрінген тұсы еді.

Экспедиция мүшелерінің қатарында белгілі ғалымдар Л.К. Чермак, И.Ф. Гусев, И.Д.Трипольский, Н.Ф.Дмитриев, В.А. Владимирский т.б. болды. Әлихан олардың ішіндегі ең беделділерінің бірі және өз алдына жеке топқа басшылық жасады. Өйткені ол көшпелі байырғы жалықтың әдет-ғұрыпмен жер шаруашылығын етене жақсы білді. Қазақ даласына қоныс аударушы орыс мұжықтарына “артық жер” бөліктерін кесіп беру үшін экспедиция әуелі төмендегідей мәліметтерді зерттеп, шешіп алуды өз алдарына мақсат етіп қойды.

1.Көшпелі шаруашылықтың жер пайдалану әдіс-тәсілдердің заңдылықтарына көз жеткізу.

2.Қазақтарды ауылдық қауылға бөліп, оларды шаруашылық жүйе бойынша жіктеу.

3.Сол жеке шаруашылықтарға қажет төрт түлік малдың келемін есептеп шығару.

4.Әр түліктің керекті жайылым мөлшерін, яки жер нормасын анықтау.

5.Этникалық жағынан, жоғырафиялық ерекшелігімен тарихи даму тұрғысынан зерттеу. Экспедицияның қызметі 1896 мен 1903 жылға дейінгі мерзімге созылып, жалпы саны 12 уезді қамтыды, 13 томнан тұратын ғылыми-зерттеу еңбегін бастырып шығарды.

Нурмұхамедұлы осы жылдары өзінің ғалымдық қырының мол мүмкіндіктері таныта білді .

Ол көшпелі шаруашылықтың сан ғасырдан бері жинақталған тәжірибелерінің құпия сырларын ғылыми зерттеліп, жіліктеп, талдай келіп, “қазақ көшпелі шаруашылығы-бұрынғы табиғат құбылыстарына орай сәйкестендірілген дәстүрлі түрінен өзгеріп, қазір жер өңдеу яки диханшылықпен малшылық орналасқан, жылдың 8-10 айын отырықшылықпен өткізетін жаңа сапаға көтерілген шаруашылық”, деген тың пікір айтады

Бұл көшпелі тұрмыстың мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан шаруашылық түрінен әулеттік-экономикалық құрсаудың нәтижесінде соны бір сатысына оту кезеңін сипаттаған ғылыми мәні зор тұжырым еді. Екінші қазақтық ауылдық қауым және оның жүйелену қисынын ғылыми сүзгіден өткізіп, түзіп шыққан да Әлихан болатын Ол ескі рулық патриархалдық қауымының енді шаруашылық негізде саны сапалық деңгейде қайта құралатындағы анықталды. Ауыл шаруашылығының тұңғыш ретғылыми тілде айналысқан түсрігне “қыстау”, тағы “жайлау”, “күзету”, “шаңырақ меншігі”, “қой бөлік”, “Ата бөлік” т.б. қазақша төл ұғымдарымыз арқылы экономикалықкатегориялар жіктегендігін айтып кетуіміз ләзім. Қыстаудың шаңырақ санына қарай бірінің “5-тен 50-ге шейін”, олардың қоғамдық еңбек бөлінісі “қар арту”, “пішен дайындау” ортақ болатынын жайылым меншігі – бір атаның немесе бірнеше атаның иелігі болатынын атап көрсетті .

Ғылыми ауылдық қауымның ішкі экономикалық байланысты әлеуметтік рухани бірегейліктің мықты негізі екенін дәлелдеп берді. Күні бүгінгі дейін тарихшы, этнограф, экономист ғалымдар қазақ халқының өткен ғасырдағы қоғамдық өмірін зерттеген еңбектерінде Ә.Н.Бөкейхан жасаған осы жүйеге сүйеніп келді .

Экспедиция мүшелерінің тыңғылықты зерттеу жұмысының нәтижесінде кіші отаудың орташа күн көрісі үшін 1-24 мал басына, 5-8 десятинаға дейін тиеселі енші кесіп берілетіндігін, ал ауылдық қауымның шаңырақ иесі 90-192 десятина шамасында жер мөлшерін пайдалануға толық құқысы барлығын есептеп шықты. Экспедиция барысында шаруашылықтардың 67%-не санақ жүргізілді.

Материалдар 1905 жылы жарық көрді. Топ жетекшісі Л.К. Чермак Ә.Бөкейхановтың үлесін жоғары бағалады, “Ол қауымдық-ауылдық топтарға ескертулер енгізіп отырды, түрлі схема жасады, табығи тарихи өлкелердің құрылымын анықтады, оларды сүреттеп жазды, көшіп-қонудың кестесін, сондай-ақ қырғыз сөздерінің алфавиттік көрсеткішін жасады. Ол И.Ф. Гусевпен бірігіп, қырғыздардың “қазақтар” жер пайдалану картасын жасалды.

Қазақтардың шаруашылық өмірін зерттеу қортындысы бойынша Әлихан бөкейханов Қарқаралы уезінің халқы әртүрлі кәсіппен шұғылданатынын атап өтеді. Халықтың 12 % егін салған, 27 %-і әртүрлі кәсіппен шұғылданған, 4%-і тұрғылықты жатақтар.

Ал, өмір сүрудің негізінен көзі мал өсіру болып қалған. Бұл –халықтың барлық мұқтажын қамтамасыз етіп отырған. Өлке жағдайында мал өсіру шаруашылықты жүргізудің бірден бір тиімді жолы деп бағалаған .

Бұл сала егер пайдамен жүргізілсе, барлық қажетті ашады, соның ішінде астықпенде қамтамасыз ете алады.

Ленинград ғалымы С.П. Шведцов 1928 жылы оның еңбегіне былай деп баға берді. “Ғылымның экспедициядағы жүрген жұмыстары ерекшеленеді”. Автор терең білімге ие және қазақ ауылын жетік біледі. Жағдайға сын көзбен қарап, әділ баға береді. Бұрын мүлде зерттелмеген қазақ ауылының аса күрделі болмысын алдыңызға жайып салады .

Әлихан Бөкейхановтың тағы бір қыры орман шаруашылығын жептік білетін, ол кен жыныстарын ,минералдар туралы да тамаша біліктілік танытқан. Қарқаралы уезінің пайдалы кен қазбаларының бірнеше түріне тапсырыс түсірген. Оның бір мәліметінде. Едірей болысының шейі арқалық жерінде асбестің мол қоры бар екені айтылады. Оның қазақ тарихының сан қырын зерттеудегі еңбегі ұшантеңіз: ол сирек те ғажайып кітап авторларының бірі болып табылады. “Қырғыз өлкесі” 1903 жылы жарыққа шықты .

Әлихан Бөкейханов; А. Седельников және С.Чадовпен бірлесіп кітаптың “Қырғыз өлкесінің тарихи тағдырымен оның мәдени жетекшілері”-деген тарауын жазып шықты. Бұл шын мәнінде Қазақстан туралы үстіміздегі ғасырдың басында пайда болған бірегей монография. Кітапта өлкенің табиғатты, ауа райы, өсімдік және жан-жануар дүниесі; халқы оның этнографиялық құрылымы, турмысы мен мәдениеті, кәсібі, қатынас жолдары, көрікті жерлері бәрі-бәрі қамтылған .

Қазақстан туралы кеңес заманында көпшілікке кең тараған тап осындай кітап жарық көргеннін атап айту керек.

ХХ ғасырдың басы, анығырақ айтқанда, 1905-1910 жылдары Ресейдің переселен саясатында, сол арқылы Оралдың шығыс бөлігін отарлау саясатында жаңа кезең болды. оған мынадай фактілер арқылы көз жеткізу қыйын емес. Егер 1864-1885 жылдар аралығында Олардың шығыс жақ бетіне қоныс аударушылардың саны 300 мың адам болса, бүл сан 1885-1910жылдар 2,5 миллионға өсті .

Қоныс аударушылардың үлкен бөлігі қазақ жерлеріне ұмтылды. Егер 1896-1905 жылдары Қазақстанның Ақмола, Торғай, орал және Семей облыстары 294 мың 296 адам келіп қоныстанған болса, 1906-1910 жылдары 770000 адам көшіп келіп орын тепті .

ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығының орта тұсында империя көлемінде қоныстандыру ісі белгілі бір жүйеге түсті. 1904 жылы аудару және жерге орналастыру бас басқармасы құрылды. Ал келесі бір-екі жылдың ішінде бұл басқарманың мекемеоері губерния, облыс және уезд деңгейінде барлық қазақ дерлерінде құрылды. Мемлекет тарапынан алған бұл мекемелердің құқықтық статусы да жоғары болды. және олардың негізгі міндеті артық “жердерді” анықтап, ол жердерге ішкі Ресейден орыс шаруалрының қашып келіп орналасуына жағдай жасау еді.

Белгілі бір жүйеге түскен, ұлы державолық отарлау саясатының басында патшаның өзі, Мемлекеттік Дума және басқа өкімет орындары тұрды, сондай-ақ бұл іс жақсы қаржыландырылды. Міне, осындай жағдайда патша өкіметінің отарлау саясаты мен күрес жүргізу де жеңіл желпі іс еместін. Жалпы саяси деңгейі төмен, оқыған азаматтары саусақпен санарлық қазақ қоғамы үшін бұл ауырдың аурып еді. Студенттік жылдары және Омбылық өмірінің алғашқы кезеңінде Маркисстік бағытта тұрған Ә. Бөкейхановтың саяси платформасының біртіндеп өзгеріске ұшырау себептерін осы жағдайдан іздеу орынды болатын сияқты. Басқаша айтқанда, қазақ даласын ашықтан-ашық отарлау саясатына білек түрініп кіріскен патшалық жүйемен пәрменді күрес жүргізу үшін, әуелі бүкіл қазақ жұртының басын біріктіруді көздеген әрекеттер жасап, сонымен бірге орыс қоғамының ішінде ресми билікке қарсы оппозияда тұрған саяси күштердің қолдауына сүйену керек еді. Ал мұндай сипаттағы іске, біріншідан, жалпы ұлттық мүддені түсунуге көтеріле алмаған қазақ жұртын таптық негізді бөлшектейтін, екіншіден, Ресей жағдайында ашық, ресми саяси күшке айналмаған Марксистік партия бағытын ұстану тиімсіз болды.

Қалай болғанда да, Әлихан Бөкейхановтың көзқарасының Щербина экспедициясына қатысқаннан кейінгі кезеңде үлкен өзгерістерге ұшырағанын анық. Дегенмен, Бөкейханов сияқты қазақ оқиғандарының саяси көз-қарасының мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясы ерекше ықпал етті. Патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған түрлі мамандық иегері арасынан шыққан қазақ зиялылары елде жаңа сипаты, жаңа өрлеу ала бастаған ұлттық қозғалысқа саналылық ұйымдасқан сипаты беру жолдарын қарастырды. Осы тарихи кезеңде ол атқарған жұмыстар арасынан мыналарды бөліп айтуға болар еді, олар белгілі Қарқаралы петициясын ұйымдастыру және өлкеде Россиялық конституциялық демократиялық партияның жергілікті филиалын құру жолында жасалған әрекет. Сол тұста жалпы қазақ қоғамының саяси өмірінде жаңылық есебінде болған. Бұл оқиғлардың Ә. Бөкейханов қызметіне тікелей қатынасы болғандықтан, олардың тарихи қоғамдық әлеуметтік астарына қысқаша тоқталып өтейік:

1905 жылы маусым айында Қоянды жәрменкесінде жазылған қарқаралы петищеясында қазақ қоғамының негізгі діни сенімдерді атқаруда, оқу-ағарту жүйесін ұйымдастыруда жернгілікті халықтың мүдделеріне қайшы келетін шектеулерді жою, ауылдарда сабақ оыр тілімен бірге қазақ тілінде де жүргізілетін мектептер ашу, қазақ халқының мұң-мұқтажын талқылауға қажет құралсыз газет шығаруға және баспахана ашуға руқсат беру, жаппай қоныстану қарқынының күшейіп, құнарлы жерлердің қоныстанушыларға өтуіне байланысты қазақтар орналасқан жерлерді олардың заңды меншігі екендігін мойындау, мемлекетке аппаратта сот орындарында іс-қағаздарын қазақ тілінде жүргізу .

Қарқаралы петициясының тархи маңызы сапалы жаңа даму сатысына аяқ басқан қазақ азаттық қозғалысының ең нігзгі талап тілектерін тұңғыш рет тұжырымдап, қалыпқа салып, патшалық биліктің алдына қойып, сол арқылы қазақ елінің өз еркіндігі үшін табиғи күрес жолына түскендігін алшық, оның білдіруіне еді.

Бүкіл елдік наразылықтың қазақ қоғамына бұдан бұрын тән емес, петиция тұңғыш россиялық революцияыда ал оны жазған азаматтық қозғалыстың басына келген жаңа әлеуметтік күш-ұлттық интеллигенция өкілдері еді. Деректік материалдардағы көрсетуге қарағанда петиция авторларының қатарында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов және басқа сол кезеңдегі белсенді қазақ интеллигенттері болған. Ол турасында М.Дулатов кейінірек “1905 жылдан бері біздің қазақ жұрта да басқалардың дүбіріне елеңдеп, олардың ісіне еліктеп, ұлт пайдасын қолға ала бастады. Сол бостандық жылдарында Семей облысының оқиға басшыларды көзге көрікті іс қылып, жұртқа көсемдікпен жол жоба көрсеткені үшін алды абақтыға жабылып, арты айдалып, қалғандары сенімсіз балып қалды”-деп жазды .

Жандарм орындарында шамамен петиция авторы деген кісілерді сеператтық насихат, билікке қарсы ірекет жасады сияқты түрлі айыптармен қуғынға алып, абақтаға жапты. Бұдан былай кезеңде қазақ даласындағы патша жандармиясы басқа революциялық күштер мен бірге қазақ демократиялық интеллигециясын да қуғынға ала бастады, сөйтіп қабырғасы қата қоймаған ұлттық демократиялық интеллигенция халық тарихындағы азаматтық күрестің жаңа бетін ашты.

Қоғамдық күрес жолына түскен жас қазақ интеллигенциясының алдына көлденең тартылған өзекті жайлардың бірі –ел тағдырына қатысты жер мәселесі еді. Осы мәселеге байланысты.

Петерборда 1910 жылы шыққан “Қазыргі мемлекеттердегі ұлттық қозғалыс тұрлері – атты үлкен жинақта жарияланған “Қазақстан” деген атпен берілген, бұл ғылыми очеркте Ә.Бөкейханов өткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басындағы қазақ тұрмысының саяси-экономикалық жағдайымен мәдени-әлеуметтік ахуалын, отаршылардың қазақ жеріне келешекте көзей жаппай қоныс аудару саясатын қалай жүргізгенін тынысы кең білгерлікпен оқырман алдына жайып салады .

Әлихан Бөкейханов патша үкіметінің Қазақстанда орыстандыру саясатын жүргізіп келгендігін айта келіп, бұл жерлердегі орыс шенеунігі білім жағынан да жергілікті жердің жағдайын түсіну жағынанда оның тұрған жоқ деп көрсетті. Орыстандыру саясатының дағдыдағы белгілері –дөрерлік, зорлық-зомбылық, халықтың қасиетті деп аталатындарының бар атаулысына деген жосықсыз келістіру, дала облыстарында ондған

әкімдердің халықтың тілін білмеуі және тілмаштар арқылы түсіністігіне байланысты одан әрі күшейе түседі. Орыс білімінің көп жылдық тарихының көлеңкелі белгілерін қазақ жұрты арасына кеңінен тараған мақал-мателдерден де көруге болады. бұл тұрғыда қазақтардың “Орыстан досың болса, қойныңда балтаң болсып”, “Орыс нан жесе де ақша алады”, “Қазақ түлеген түйе, оыр-тікенек бұта”, -деп нақылдануы сірә кездейсоқ емес.

Әлихан Бөкейхановтың мәліметтері бойынша 1907 жылдың өзінде қоныс аударушылардың қазақ жерінің 54 мың десатина жер кесіліп берілген. Әсіресе теріскен, бұл өктемдіктің шектеп асып кеткен жайларды да көп болды. Ол құжат тілімен айтқанда, қазақтарды “өкіметке қарсылық” жасауға дейін мәжбур етті. Көкшетау аязы қазақтардың өз жерлеріне тағы да қол сұғұшылық білдіріп,қоныс аудару басқармасының жер өлшеусін сабаймыз деп қорқытып, жеріне кіргізбей қойған. Бұл күтпеген оқиға 1907 жылы маусымда өткен еді.

Қазақтар шекараны жер бедері, тау жоспары, өзен, көл, жайылым бойынша белгіленген. Ал айдалған боразданы ғана шекара ретінде шаруасы өзінің қазақ көршілерін еш түсінгісі келмейді. Осыдан қазақтың малының шаруа межелеген белгіден асып кешіп, оның егінін таптауынан барып, қақтығыстар басталып жатады. Жұрттың бәріне Петропавл оязында 1906 жылдың маусымында болған қазақтар мен орыс шаруашылар арасындағы қақтығыс қарулы қоныс аударушылармен қазақтар қатынасқан, нәтижесінде екі жақтан да бірнеше құрбандықтар болды .

Заң бойынша қазақтардың жерінің бәрі қазынанікі деп есептеледі де осы сылтаумен егін егуге қолайлы, шұрайлы жерлер олардан тартылып алынып, өздерін басқа қонысқа кетуге мәжбур етеді. Бұл ретте қазына сол кертіп алған жердің ауқымына ғана кіретін қыстаулардың құнын төлейді. Өз шаңырағының да құнын ала алмаған байғус қазақ амал жоқ бәрінен күндер үзіп басқа жаққа кетуге мәжбур болды.

Қоныс аударту басқармасының қазақ даласына сырттан келушілерді одан әрі көптеп орналастыру бағытындағы айқын саясатын айта отырып, бұл жұмыстың да депутат Марковқа тым аз көрінгеніне таңданбасқа болмайды.

Ол дума мінбесінен қазақтар Шыңғысхан мен Темірлан ордасының ұрпақтары, демек оларға дәл Америкада үндістерге жасаланғандай сойқанды жасау деп ашықтап –ашық мәлімдеді.

ХХ-ғасырдың алғашқы онжылдығында қабылданған Столыпиндік заңдардың артын ала Қазақстанға ішкі Россиядан жерсіз шаруалардың топ-тобымен ағылуы өлкеде жер мәселесін асқындырып жіберген еді. Бұл ретте қазақ шаруаларына әсіресе тиген 1909 жылы 9 маусымда Министрлер Совет бекіткен Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарындағы Мемлекеттік Жер қорын анықтау туралы нұсқау мен Түркістан өлкесін басқару туралы ереженің 270 статьясына қосымша заң болды . Крепостниктік сипатта жазылған бұл екі документ іс жүзінде қазақ жерін переселен басқармасының еркіне берді. Бұл документтер бекітіле салысымен переселен мекемелері қазақ жерін тезірек әрі кең көлемде өз қармағына алу мақстаында қазақ шаруаларына да орыс қатынасушылары сияқты 15 десятина жер үлесін алып отырғышылыққа көшу науқанын ашты, және бұл процесс қайсібір аудандарда қорқыту үркіту шаруаларымен қатар жүрді.

Міне, осындай жағдайда отыршыл аппараттық зорлағын, жасап отырған айласын жан-жақты сынап, сол арқылы халықтың көзін ашып, оған бұл көкей кесті мәселені өз дәрежесінде түсінуге көмектесе алатын ғылыми, публицистикалық мақалалар аса қажет болды.

“Айқап”, және “Қазақ” басылымдары бұл мәселені ұлттық ауқымға көтеріп, пікір, сомысқа айналдырды. Айтыс барысында авторлар екі баламалы пікірге бөлініп кетті. Бірі (Б.Қаратаев, М.Серамин, Ж. Сейдалин) ішкі Россиядан шаруалардың жаппай көшіп келуі қоныстануы жағдайында отырықшы нормамен болса да, егіншілікке қолайлы жерден үлес алып, отырықшылыққа көшуді қолдады. Оларға ерген оқыған жастар қазақ отырғышылыққа көшсе, оның арасында өнер-білім тарауға жағдай тауады деп түсінді.

Екінші пікірдегілер (Ә.Бөкейханов. А.Байтурсынов және басқалар) көшпелі шаруашылыққа үйренген қазақ отырықшы нормамен үлес алып, көндігіп кете алмайды, мұндай норма тек жері құнарлы, бұрыннан егіншілік мәдениетін игерген аудандарға ғана келеді.

Ал оны шығарған үкімет орындарының түпкі мақсаты өткен, айламен қазақ жерін көбірек алу және қазақтардың өз ризашылығымен алдық деген пікір туғызуды,-деп түсіндірді.

Мәселенің егжей-тегжейін халыққа түсіндіруге көп күш салған “Қазақ” газеті бетінде бұл тақырып бойынша дәлелді; терең ғылыми мацалалар жарияланған Әлихан бөкейханов болды. Ол деректерге негізделген, нанымдық мақалаларында халыққа патшалықтың жер туралы заңдарының отарлық, реакциялық мазмұнын түсіндіруді көздеді. Перелесен басқармасының қаруына айналған 1909 жылдың 9 маусымында Министрлер Советі бекіткен екенін, демек оған сүйеніп патша чиновниктерінің жергілікті халықты өз жерінен ығыстыруды заңсыз, ал переселен басқармасы айтты деп халықтың ыңыса беруі жігерсіздік екенін айтып: “Қазақ 15-тен надел алмаса, қыстау, егінжай, пішендік, арығынан қу, айда деген закон қайда?” “15-тен алсаң жер белгілейтін, қазақ болып отырсаң жерден күнде көшірем деп, қазақты күнде көшіріп отыр. Өстіп жұртты билеген патшалық барма екен?”. Біздің қазақ жерінен күнде көшіретін не жазып еді? Бұл жұрт жұмысын жұрт болып іздемейтін бе? Әр жерде әр қайсың аяғын ат басқан шыңғырмай!”-деп жазды.

Әлихан бөкейханов орманшы-ғалым ретінде шаруашылықтың бір түрінен екінші түріне өту жеңіл –желпі нәрсе емес екендігін, ол үшін түрлі әзірліктердің қажет екендігін терең түсінді, мақалаларында халыққа мәселені осы тұрғыдан түсіндіруге күш салды да “Біздің ақылымызша, адам баласының шаруасы бірте-бірте қиыншылықпен, көп жылдарда ауылдарды. Мал бағып, шаруа қылып келе жатқан жұрт патша 15-тен жер берді деп, егінші бола қоймайды. Мал шаруасы тымақ емес, төре келе жатыр деп қолға жұмып алатын. Мал шаруасын тіршілік үшін ұстап жүрген жұрт онбестен киген болады.

Біз қазақ-ау, 15-тен алмай тұрып, жан-жағына қара дейтініміз сондықтан, қазақ 15-ті алып осы алақайдай жерге мел бақпақ, бұған мал бағылмайды”

Тарихи әділеттілік үшін атап айту керек “Қазақ” газеті Ә.Бөкейханов және оның серіктері қазақ халқының отырықшылыққа көшуіне емес(кезінде солай түсіндірілді), отырықшы норманың отыршыл мазмұнына, аңқау елді алдауды көздеген астарына қарсы шыққан болады.

Қазақтарға отырықшы нормамен жер үлесін біреудегі түпкі мақсатын отырықшыл аппаратының өзі де жасырағн жоқ. Ол туралы 1913 жылғы 11 маусымында Думада сөйлеген сөзінде переселен басқармасының бастығы Глинка. “Қазақ жері қазақтан көп артылып қалу үшін-яғни переселендерге қазақтан жерді көбірек алу үшін, біз әдіс істеп отырмыз. Әдіс қылу жолсыздық емес, ептідлік, Біз Министрлер Советінен ептілік етуге рұқсат алып қазақты ебімізге түсіруге қайырмалап едік, топ-тобымен топырақ түсіп жатыр. Қазаққа отырықшы болып, жер алуға риза болсаңдар, сендерге де мұжықпен қатар 15 десятинадан жер береміз дедік. Айтыумыз-ақ мұң екен қазақтар отырықшы нормамен әкер бер деп жабыла сұрап жатыр. Өткен жылда отырықшы нормамен қазақтарға 700000 десятина жер бердік”, – деген еді .

Үкімет орындарының 15 десятина үлес нормасын не үшін шығарғандығын жоғары мемлекеттік аппарат чиновнигі осылай түсіндірген болатын.

Міне, сондықтан да мәселенің осы қырын түсінуге шақырған “Қазақ” газеті мен Әлихан Бөкейхановтың әрекетін қазақ байларымен буржуазиясының таптық мүддесін қорғады деп бағалау тым біржақтылық болар еді.

Өз кезегінде жер мәселесі бойынша Ә.Бөкейхановтың біліктілігін патша чиновниктері де мойындауға мәжбүр болды. Мәселен Орынбор губерниясының жандарм бастығы генерал-майор Бабич 1914 жылы 24 қарашада “Қазақ” газеті турасында Торғай губернаторына жазған хатында “Из крупных сотрудников известны: Алихан Букейханов, бывший член Первой Государственной Душы, специалист по аграрному вопросу степных областей”, -деп көрсетті.

“Қазақ” газеті бетінде Әлихан Бөкейхановтың қалам тартқан негізгі тақырыбы әрине жер мәселесі болды. Оның мақалаларымен таныса отырып, Әлихан Бөкейхановтың қайбір зерттеушілер көрсеткендей жер мәселесіне тар ұлтшыл, ескі феодалдық тәртіпті жақтаушы болмағандығына көз жеткізу тіптен де қиын емес. Ол біріншіден, жер үлесін алдымен патшалық билік тұсында үлестен тыс қалып келген жергілікті халық алуға тиіс деп санады, екіншіден, жерді меншік есебінде үлестіріп беруге қарсы шығып, ондай жағдайда егіншілік мәдениетін толық игермеген қазақ шаруасы үлесін “көрші мұжыққа сатып, біразжылда сатылып, жалаңаш шыға келеді” сондықта да жер қауымға келісіп, жерді бірге алған ру, ауыл, болысөз ішінде іздері тәртіп жасап әділдікпен пайдаланғанын жақтады. Үшіншіден, жер үлесі “шаруаға” жердің топырағына, жергілікті табиғатына байлаулы болғандықтан қалады. Бұл айтылған ойлардың қайсыбірінің қайшылықты көрінуі ықтимал, бірақ олардың нақты тәжірибеден туғандығын жоққа шығару қиын. Ә.Бөкейханов 1917 жылды революциялық өзгерістерге дейінде қазақ шаруасының әлеуметтік жағдайымен жақсы таныс болатын. “Баймын, мықтымын” деп атқа мінген жақсылар пішен шабатын жерге, егінжайға, жаз қонысқа, қыс тегінге зорлық қылады. Кемшілікте жүрген бишара сорлы жұрт бұл жақсылардың тепкісінде қор болғанша, орыс беретін 15-десятина болса да ие балалық деп мұжық боламын деп сұрап отыр,-деп жазған ол. Үкіметке төлеген алымға байланысты “Алымды момын кедейге аударып бай болатын мырзалар көзі соқыр емес, көңілі соқырына салып жүр ғой. Жұрттың момынын тонап алып болған байлықтан қанша береке бер екен,”-деп түйеді.

Бұл келтірген пікірлер Ә.Бөкейхановтың қоғамдағы таптық қатынастардан жақсы хабардар екендігін білдіріп кере.

1925 жылы Голощекин келгеннен кейінгі уақытта республикадағы жер мәселесі қайтадан шиеленісе бастайды. Оған себепші болған бұл мәселені шешуде бірнеше кезекте ескі патшалық билік тұсында көп зардап шешкен қазақ бұқарасының мүддесін есепке алудың орнына орталық биліктің қолдануына сүйене отырып, отарлаудың жаңа кезеңін ашуды көздеген жаңа басшылықтың өктем саясаты еді.

Ғасырлар бойы өз шешімін таптай келген жер мәселесін Қазақстанда революциядан кейінгі алғашқы кезеңде ұлттық принцип негізінде шешілуі толық мүмкін еді, мәселен, кезінде патша өкіметі күштеп тартып алған құнарлы жерлерді өз иелеріне қайтару ішкі Ресейден көшіп келіп қоныстанушылар легіне шек қою т.т.с.

Осы әділдікті мойындай отырып 5-ші өлкелік партия конференциясы (1925 жыл, желтоқсан) жер мәселесін арнайы қарап, қарарында жерге орналастыру саласында ең алдымен байырғы халық, әсіресе олардың отырықшыланып жатқандары жөнінде міндет қойылатын болсын, деп көрсетті. Қай тұрғыдан болса да құқықты бұл шешім іске аспай қалды, 1926 жылы 26 ақпанда Бүкілресейлік орталық Атқару комитеті Қазақстандағы басшылықпен көп кеңесіп жатпай-ақ, 5-ші өлкелік партия конференциясында бекітілген жерге орналастыру шараларын жоққа шығаратын арнай қаулы қабылдайды.

Орталықтың қолдауына сүйреген голощекин 6-шы өлкелік партия конференциясында Қазақстанда жерге орналастыру процесін ұлттық негізде емес, топтық негізде жүргізу туралы шешім қабылдады. Бұл іс жүзінде жаңа переселендерге жол ашу еді. Конференция шешімін сол тұстағы республика егіншілік халканы Ж.Сұлтанбеков переселен шенеуніктерініңқолынан шыққан, отаршылдық рухтағы құжат есебінде бағаланды. Н.Нурмақов, С.Сәдуақасов сияқты қайраткерлер де осындай пікірде болды. Қазақ елінің мүддесіне төнген қауіпті тура түсінген Ә.Бөкейханов осы тұста жаңадан отарлау саясатына жол бермеу үшін қазақтарға қажет жер нормасын анықтау мақсатында КСРО ғылым академиясы жанынан профессор С.П. Шведцов бастаған экспедицияны құру ісінде белсенділік танытып, оның құрамына өзі де енеді.

Қазақстанда жаңа қоныстанушыларға жарарлық артық жер жоқ екендігін ғылым жүзінде дәлелдеп берген бұл комиссияның жасаған тұжырымдамаларымен ұсыныстары Голощекинге және Орталық мекемелерге ұнай қойған жоқтын.

Голощекин 6-шы өлкелік партия конференциясында жасаған баяндамасында академиясы жанынан қырылған Қазақстандағы жер нормасын анықтау комиссиясының мүшесі Әлихан Бөкейхановқа барып жолығуына мынадай баға береді: “Сұлтанбеков жер нормасын анықтатуға Москваға барып, нұсқаулар алу үшін өлкелік комитеттің жауапты хатшысына жалықпай Әлихан Бөкейхановқа жолығады. Бұл масқара емей не?-әнгіме орталықтағы мекемелер келіспей отырған Қазақстандағы жер нормасы хақында болатын.

Бұл әрине Голощекинге таптырмайтын материал еді. Ол жер мәселесінде қазақ коммунистері ауытқұшылық жіберіп отыр, ал ол ауытқұшылықтың негізгі көрінісі 1-ші кезекте таптық емес, ұлттық факторларды қоюларына сөйтіп Бөкейханов бастаған Алашордашылардың жер жоспарын іске асыруға күш салуларында деп көрсетті. Комиссияның жұмысы толық аяқталмай жатыр, 1926 жылы Ә.Бөкейхановты контр-революциялық қызмет жүргізді деген желеумен ОГПУ қызметкерлері Ақтөбе тұтқынға алады да Москваға Бутырка абақтысына жөнелтеді. Бірақ оны 15 күннен соң шығарып жіберуге міжбүр болады.

Зорықшыл биліктің бұл қасіретті күресте жирыққан қайраткерлердің жүрегін шайлықтарына алған жоқ еді. Келесі 1927 одақтық егіншілік комиссариатында ол профессор Шведцов ұсынған жер нормасын қорғап сөз сөйлеп, отаршыл пиғилдағы шенеуніктерді әшкерлеп ол Қазақстанға қоныс аудару бағытын қолдаған профессор Верещакинге жауап сөзінде: “Профессор Верещагин бұрын да қазақтардың жерін тартып әперіп орыс помещиктері мүддесін қорғаған еді. Егер ол айтқандай Тула шаруалары шынымен де жерге мұқтаж болса, біз қазақтар олармен Верещагин сияқтылар арқылы тікелей емес, тек кеміссөз жүргізуді қалаймыз.

РСФСР егіншілік комиссариатын ұсынып отырған жер нормасы қазақтарды қанағаттандыра алмайды. Өйткені ол көбірек артық жер шығаруды көздейді. Сондықтанда бұл нормалар болашақта Қазақстанда жаңа отарлау саясатын жүргізуге бағытталған, ”-деп бетке айтылды.”.

Бұл өмірін өз халқының болашағы үшін күреске арналған үлкен саясаткердің ашық та ашына айтқан соңғы сөзінің бірі еді. Алашордалық қайраткерлерге қарсы 1928 жылы басталып кеткен сот процестері Әлихан Бөкейхановпен оның пікірлес серіктерін саяси өмірден біржола ығыстырып тастады. Әр заманның өзіндік көкейтесті мәселелері болған. Әлихан Нурмұхамедұлымен оның серіктері өмір сүрген дәуірдеқазақ қоғамы алдында тұрған ең өзекті мәселе-ұлттық теңдік, саяси бостандық еді.

Алихан Бөкейханов мәселелердің жоқтаушысы ғана емес, бүкіл қазақ емнің саяси қайраткері ретінде осы күрес жолындағы көш бастаушысы болды.

1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында өткен екінші жалпы қазақ сьезі Алаш автономиясы деп аталатын ұлттық мемлекет құрылғандығын мәлімдеп, оның үкіметін сайлады. Әлемнің алтыншы бөлігі алып жатқан Ресей империясының көлемінде бұл асазор оқиға болғанымен, отарлық езгіден қазақ қоғамы үшін оның тарихи маңызы ерекше еді. Өйткені мұның бәрі қазақ елінің ХVІІІ ғасырдан бергі өз бостандығы мен теңдігі жолында орыс империясына қарсы жүргізген азапты күресінің қорытындысы болатын.

Тарих сахнасына Алашорда-Халық Кеңесі үкіметін алып келген жалпы ұлттық күрестің басында ұлттық интеллигенция тұрды. Олардың ортақ түсінігі бойынша отарлық езгімен феодалдық мешеулік жағдайында аяқ асты болған ұлттық мүдде қорғап, қазақ елін басқа өркениеті елдер қатарына алып шыға алатын жалқы жол –ұлттық мемлекеттік құрылымның болуыеді. Қазақ ұлт-азаматтық қозғалысының басшылары осындай батыл қортындыға келе отырып қателестіме?

Жетпіс жылдан астам уақыт жүріп өткен тарихи жолымыз көрсетіп бергендей, қазақ қоғам қайраткерлері тәуелсіз дербес мемлекет құру жолын таңдай отырып, қателескен жоқ еді. Ұлттық қанау мен ұлттық теңсіздік жерде езілген елдердің табиғи талаптары мен мүддесін қорғайтын саяси институттарға сұраныс та қалыптаспақ.Ал, осы негізде пайда болған мемлекеттің саналы түрде жалпы ұлттық мұрағатарға қол жеткізуді көздейтін шараларды іске асыруды да табиғи нәрсе. Өздерінің саяси еркіндігін алған елдердің бәрінде де осылай болған. Осы тұрғыдан алғанда әрине Алашорданың өмірге келуі тарихи қажеттіліктен туған болатын .

Бірақ қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің бұл әрекеті ескі Ресейдің тұтастығын көкейтін ақ казактармен патша генералдарына да, жаңа тоталитарлық жүйені орнатушы большевиктерге де ұнай қоймайды. Егер алғашқылары Алаш қайраткерлеріне Ұлы Ресейсіз өз бетінше өмірсүре алмайтын буратана халықтың ат төбеліндей сеператистік пиғылдағы өкілдеріндей қарап аяқтарынан жалса, соңғылары саяси сауатсыз аңқару елді арзан ұрандарымен артына ертіп, ал оның көзі ашық көш бастаушыларын “буржұазиялық ұлтшылдар”, “ұлтшыл-уклонистер” деп жариялап, алдымен халықты оларға қарсы қойып, артынан бұларды асып, атып, рухани азапқа салып, жойып тынды.

Ұлттық саясатта түптеп келгенде ұлы державолық, империалдық мақсатты көздеген бұл екі саяси жүйеде ұлттық мемлекеттік идеясынан қорықты. Сондықтанда ұлттық шет аймақтарда бұл ойға қозғау салушылардың есімін атауға тиым салынды. Міне осыған байланысты біз соңғы уақытқа дейін қазақ ұлт-азаматтық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолымен олардың артында қалдырған шығармашылық мұраларымен таныса алмай келдік.

Халқымыздың өз еркіндігі жолында мәңгі өлмейтін терең із қалдырған сондай қайраткерлердің бірі-Әлихан Нурмұхамедұлы Бөкейханов. Оның Қазақстанның қоғамдық-саяси және мәдени өміріне қосқан үлесін ерекше атап өту орынды. Бөкейханов сияқты қазақ оқиғаларының саяси көзқарасының мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясы ерекше ықпал етті. Патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған түрлі мамандық иегері арасынан шыққан қазақ зиялылары елде жаңа сипат, жаңа өрлеу ала бастаған ұлттық қозғалысқа саналылық, ұйымдасқан сипат беру жолдарын қарастырды. Осы бағыттагазет шығару, күреске шақыратын кітаптар бастырып тарату, көкейтесті қоғамдық саяси талаптар қойған петициялар ұйымдастыру сияқты бұрын қазақ тарихында болмаған саяси күрес құралдарын игере бастады

Саяси күрес жолына енді түсе бастаған ұлттық интеллигенцияның осы кезеңдегі саяси-әлеуметтік бағдары, белгілі дәрежеде Ресейдің радикалдық-буржуазиялық партиясы кадеттер бағытымен тоғысқандығыда шындық. Өзінің бастапқы саяси күрес кезеңінде де самодержавиялық билікті ұтымды сынға алып оған қарсы оппозицияда болған конституциялық демократиялық партияның Қазақстанда ашуға ынта білдіргендердің қатарында Әлихан Бөкейханов та болды. ол 1905 ж. басқа да қазақ интеллигентерімен бірге Оралда 5-облыстың делегаттық сьезін өткізіп, “Қазақ конституциялық демократиялық партиясын” құру шарасына қатынасады.

Партия бағдарламасы сол кезде Оралда Камель Тухватуллиннің басқаруымен шығып тұрған “Фикер” газетінде жарияланған. Онда қазақ жерін бүтіндей сол елдің меншігі етіп жариялайтын заң қыбылдау. Ішкі Ресейденкөшіп келу қоныстану толқынын тежеу, кедей-жұмысшыларға еркіндік, теңдік беру, оларға пайдалы заң шығару, қазақ балалары үшін мектеп, медресе, университеттер ашу т.с.с. талап тілектер айтылды. Бұл мақсаттардың сол кезде іске аса қоймағандығы мәлім,дегенмен 1905 жылдың өзінде алдына осындай міндеттер қойған саяси партия нұсқасы пайда болуының өзінде қазақ қоғамы үшін ілгері басумен тең еді.

Осы кезеңде империя өмірінде үлкен саяси оқиға болған мемлекеттік Думаның жұмыс жасай бастауы еді. Қазақ зиялылары алғашқы кезеңде Дума, белгілі дәрежеде, қазақ елінің өзекті мәселелерін шешуге көмегін тигізді деп түсінді. Ә.Бқккейханов І-Мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан депутат болып сайланды.

Әлихан Бөкейханов І-мемлекеттік Дума жұмысына қатынаса алмайды. Өйткені ол Дума өз жұмысын бастаған кезде Омбы генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен, соттың тергеуісіз үш ай Павлодар абақтасында отырады. Ал абақтыдан шығып Петербірге жеткенде, жұмысын шыдап жолға қойып үлгермеді. Дума патшаның жарлығы мен 1906 жылы 8 июлде тартылды, оның біраз мүшелері Выборг қаласына жиналып, мәжіліс өткізді, онда олар арнайы манифестерінде қалықбұқараны пассивті қарсылық көрсетуге (салықдамау) шақырып, Думаның таратылуына наразылықтарын айтты. Выворг монифесіне Ә.Н. Бөкейхановта өз қолын қойды, Семей түрмесікде 3 ай қиналып жатты.

Сонымен бірінші орыс революциясынан кейінгі кезеңде қазақ оқығандарының алғашқы ізденіс нәтижесінде жасаған тұжырымы-қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен алып шығатын дол Россия арқылы жеткен дамудың батыстық нұсқасы, яғни буржуазиялық қатынастарға жолашу еді. 1910 жылы жарық көрген мақаласында Ә.Бөкейханов ол туралы былай деп жазды: “Таяу болашақта далада қырғыз арасында қалыптасып келе жатқан екі саяси бағытқа сай екі саяси партия құрылуы ықтимал. Олардың бірі ұлттық-діні аталып, мақсаты қазақтарды басқа мұсылмандармен біріктіру болмақ. Екіншісі батыстық бағытта. Алғашқысы үлгі ретінде мұсылман татар партияларын алса, соңғысы – орыс оппозициялық, мәселен “халық еркіндігі ” партиясын алуы мүмкін.

Әлихан Бөкейханов қазақ жұртын батыстың озық мәдениетінен үйренуге шақыруын бұдан кейінгі жылдарда да қойған емес. Ол бұл ойын “Қазақ” газетіндегі публицистикалық мақалаларында да келтірген.

1918 жылға дейінгі қазақ қоғамының саяси және рухани өмірінде аса үлкен роль атқарған “Қазақ” газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуінде Ә.Н.Бөкейхановтың еңбегі аса зор. 1913 жылдың ақпанынан шыға бастаған “Қазаққа” дейінгі жалпы ұлттық газет шығару әрекеті ілгері бастаған. Ә.Бөкейхановтың газет шығару ісіндегі мол тәжірибесі-1896-1907 жылдары “Степной Край”, “Иртыш”, “Омич”, “Голос степи”, сияқты газеттерде істеуі, Мемлекеттік Дума депутаты ретінде сол кезеңдегі Россия жоғары билік орындарына жақын адамдарымен тікелей таныс болуы, “Қазақты” ұйымдастыруда аз роль атқарған жоқ. Газеттің алғашқы сандарынан бастап ол “Қыр баласы” атты жасырын есіммен мақалалар жазып, ең күрделі және өзекті мәселелер бойынша негізгі авторға айналды.

Ұлттық мемлекет құру Ә.Бөкейханов және басқа демократиялық бағыттағы интеллигенция өкілдерінің түпкі мақсаты болды. Олар 1905-1907 жылғы орыс революциясынан кейінгі кезеңде алғашында радикандық бағытында көрінген буржуазиялық-конституциялық – демократиялық партияның құрылымына еніп, конституциялық демократия шеңберінде қазақ ұлтына автономия ашудан қазақ ұлтына автономия ашудан үміттенді. Бірақ олардың бұл үміттің негізсіз екендігін көп ұзамай уақыттың өзі де көрсетіп берді. Кадеттер партиясына үміт артқан тәжірибесіз ұлттық интеллигенция өкілдерінің онымен саяси-идеялық алшақтығы Ақпан төңкерісінен кейін, біржолата айқындала түсті. Ә.Бөкейханов “Мен кадет партиясынан неге шықтым?” деген ашық хатында ол туралы былай деп жазды. “Кадет парттиясы жер адамға меншікті боп берілсе де жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді. Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиылып, ұлт автономиясын тікпек болдық”.

Өз кезінде Ә.Бөкейханов үшін Кадет партиясынан шығып ұлттық Алаш партиясын құру мемлекеттік суверенитетке жету жолында жасалған келесі саяси қадам еді. Егер 1905-1097 жылдары, одан кезеңде де мұндай мақсаттың іске асыруға қажет шарттар түзілмеген болса, Ақпан төңкерісінен кейін елдегі қалыптасқан жағдай оған мүмкіншілік туғызады.

Әлихан бөкейхановтың саяси өмірбаянында 1916 жылдың дүрбелеңі және майданыдағы қара жұмысқа алынған қазақ жастарына көрсеткен азаматтық қызметі ерекше орын алады.

Майдандағы жұмысқа қазақ жастары алынған соң Ә.Бөкейханов бастаған бір топ қазақ интеллигенттері өз еріктерімен майданға аттанып, Петроградтағы билік орындармен жүргізілген келісімсөзден соң, Минск барып Батыс майдан штабы жанындағы земскі және қалалық одақтың бұратана бөлімін ұйымдастырып, оны басқаруды Ә.Бөкейханов өз мойнына алды. Бөлімнің міндеті майдандағы жігіттерге қажет тұрмыстық жағдай жасау және басқа түрлі көмектер көрсету еді. Бұратана бөлімі Қазақстаннан дәрігерлер, фельдшерлер шақырды, қазақ мұғалімдерін таптық, жігіттердің сауатын ашу үшін кружоктар ұйымдастырды. Олардың арасында осы мезгілде “Еркін дала” ұйымы құрылды. “Қазақ” газеті майданындағы жігіттер мен қазақ даласын жалғастырушы көпірге айналды, жігіттерге қуат берді, саяси танымын өсірді. Осы тұстағы қазақ интеллигенттерінің майдандағы жұмысшыларға көрсеткен ағартушылық қызметі ұлттық интеллигенция тарихының жарқын беттеріне жатады.

Сол атқарылған істің басықасында Әлихан Нурмұхамедұлының өзі тұрды. Майдандағы жұмысшы жігіттерге көрсеткен риясыз қызметі үшін ол құрметке бөленді “Алаштың Әлихананы” атанды.

Міне, осы кезден бастап Әлихан Бөкейханов Уақытша өкіметінің саяси өміріне белсена араласады. Өз ретнде уақытша өкімет те ұлттардың өзін өзі билеу құқығын мойындауға ыңғай танытқандай болып, жергілікті билікке сол халықтардың өз өкілдерін тарта бастайды. 1917 жылы сәуірде құрылған 9 адамнан тұрған Түркістан комитетінің мүшелігіне Қазақстаннан Ә. Бөкейханов пен М. Тынышбаевтың енуі соның дәлелі еді, Ә.Бөкейханов жаңа биліктің Торағай облысы бойынша комиссары болып бекітілді.

Уақытша өкімет ең негізгі мәселелерді шешуден қашып, оларды Бүкілроссиялық Қурылтай құратын биліктің еншісіне қалдырғаны мәлім. Оның шет аймақтағы комиссарлары да осы бағытты ұстанды. Ә. Бөкейхановта ұлттық автономия, жер және басқа өмірлік мәселелерді бүкілроссиялық құрылтай арқылы шешуден үміттенді. Бірақ сол тұстағы ұлт-азаматтық қозғалыс қайраткерлері бүкілроссиялық құрылтайға үміт артып қол қусырып отырған жоқ болатын.

Ақпан революциясының артын ала, көкек айынан бастап барлық қазақ облыстарында ұлттық интеллигенциясының ұйымдастыруымен үлкенді-кішіні сьездер өткізіле бастайды. Тарихшы А.К. Бочопов 1927 жарық көрген еңбегінде: “Бұл сьездер халықтың ескі патшалық тәртіпке қарсы жылдар бойы жиылған кегінің көрінісі болыд және сонымен бірге халықтың өзін - өзі басқару, ұлттық өкімет құру, отарлау саясатының тоқталуы ұлттық мектеп, сот, милиция ұйымдастыру т.б. үміттерінің көрінісі болды”, деп орынды жазған болатын.

1917 жылы шілде айында Орынбор қаласында өткен бірінші жалпы қазақ сьезі “Қазақ саяси партиясы” туралы мәселе қарап, күрделі саяси жағдайда “қазақ” халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көреді. “Қазақ” газеті партияның орталық баспа үйіне айналды. Алаш партиясының жергілікті комитеттерінің құрылуы баяу жүрді.

Әрине авторлық түсінік өлшем тұрғысынан алғанда, алаш саяси партия деңгейіне көтеріле алмағандай болып көрінуі мүмкін. Бірақ қазақ қоғамының сол тұстағы қоғамдық даму ерекшеліктерін ескерсек “Алаш саяси партия есебінде өз міндетін, белгілі дәрежеде атқара алды және бұл ретте ұлт тарихында өшпес терең із қалдырып кетті.

Әлихан Бөкейханов басқарған “Алаш” партиясы күрделі 1917 жылдың күзінде мынадай үш ірі мәселенің дұрыс шешілуіне үлкен үлес қосты.

Біріншіден, партия мүшелері халық арасында, қазақ зиялылары ішінде ең алдымен шешілуі тиіс жалпы ұлттық зәру мәселелерді талқылауға мұрындық болып, сол мәселелер бойынша ортақ тұжырымдар жасауда басты роль атқарады. Бұл тұжырымдар партия бағдарламасының жобасына енді.

Екіншіден, партияның ұйытқысы болған қайраткерлер қазақ елінің Алаш автономиясы аталған ұлттық мемлекетінің өмірге келгенін жария еткен екінші жалпы қазақ сьезін (1917, желтоқсан ) даярлап, өткізді. Осы сьезде өмірге алашорда-ұлттық Кеңес үкіметі-келгені және мәлім. Оның мүшелері түгелдей дерлік өздерін Алаш партиясының мүшесі санағандығы күмән тудырмаса керек.

Үшіншіден, осы жылғы қарашада болып өткен Бүкілресейлік құрылыстайға депутаттар сайлауында барлық қазақ қайраткерлері Алаш партиясының атынан тіркелді және сол ұйымның атынан делегат болып сайланды.

Әрине, обьективті жағдай, күрделі де қатал өмір ағымы алаш партиясының саяси күреске билік түрініп араласып кеткен саяси күшке айналуына мүмкіндіктер бере қоймады. Қымқиғаш азамат соғысы тұсында мұндай міндеттерді тек Алашорда аталған үкімет қана атқара алатын еді.

Ә.Бөкейхановтың 1917 жылы, әсіресе оның күзі мен қысында мемлекеттік еркіндікке жетудің түрлі жолдарын қарастырғандығын байқауға болады. Мәселен, ол осы жылдың күзіне қарай Г.Н. Потанин бастьаған Сібір автономистерімен қатынас жасап. Сібір автономиясы құрыла қалған күнде Қазақстанның оның құрылымына енуін жақтады. Ондағы мақсат, осы Сібір автономиясы арқылы өз тәсілсіздігіне жету еді. Уақытша өкіметтің қолынан саяси билік біртіндеп ұзай берді. Пәрменді биліктің болмауы ел ішінде түрлі территористік актілерге жол ашып берді. Бұл жағдай, әсіресе, қолында қаруы жоқ қазақ сияқты жұртқа ауыр тиді. Барлық жерде зорлық зомбылық етек алды. Міне осындай жағдайда Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов бастаған бір топ қайраткерлердің ұсынысы және ұйымдастыруы бойынша 1917 жылы 15-13 желтоқсан күндері орынбор қаласында қазақ мемлекеттігі туралы мәселе қараған екінші жалпы қазақ сьезі болды

Сьездің күн тәртібінде тұрған ең негізгі мәселе ұлттық автономия туралы мәселе болды. Сьезд бұл мәселе бойынша, қарар қабылдап, онда қазақ облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша Ұлт Кеңесін құрып, оның аты “Алашорда” болсын деді: Он бес адамнан тұрған бұл өкіметтің төрағасы болып үш адамның ішінен көпшілік дауыспен Әлихан Бөкехановсайланды. Бұл әрине, Әлихан Нұрмухамедұлының өзін бақытты сезінген сәттерінің бірі еді.

Империя көлемінде қалыптасқан жағдай Алашорда өкіметіне келесі 1918 жылдың күзіне дейін іске кірісуіне ырық бермеді. Ал оның төрағасы Қазақ революциясы жеңгеннен кейінгі кезеңде жасырынып жүріп, қызмет атқаруға мәжбүр болды. Өйткені, ол қазақ қоғамына қытысты негізгі мәселелер бойынша больщевиктердің бағдарламасын қолдамады. Кеңес үкіметін “найзаның ұшымен, айбалтаның жүзімен” орнаған билік деп түсінді. 1917 жылғы 10 желтоқсанда “Южный Урал” (Орынбор) газетінде жарияланған үндеуінде ол В.И.Ленинді, большевиктер партиясын демократиялық принциптері аяқ асты етушілер есебінде айыптады.

Азамат соғысы басталып кеткеннен кейінгі кезеңде Әлихан Бөкейханов бастаған Алашорда өкіметі баррикаданың екінші жағында, яғни кеңес билігіне қарсы күресіп, ақ қазақтар мен патша генералдарының соңынан ерді.

Қазақ қоғамынан шыққан коммунистерді өлім жазасына кесу туралы жарықтарға қол қою оның осы ұсталған саяси бағытынан туындағаны өзінен-өзі түсінікті. Әлихан Бөкейхановпен оның серіктері больщевиктері партиясы ұсынған апатқа ұрындыруы мүмкін эксперимент есебінде бағалап, ал қазақ коммунистерін орталық биліктің қолшоқпарлары ретінде айыптады.

Бұрын – соңды құжаттармен мұқият таныса келгенде Ә.Бөкейхановтың саяси күресте мейілінше таза болғандығын, лас әдістерді мойындамағанын аңғару қиынға түспеді. 1919 ж.және 1920 жылдар В.И.Ленин басқарған Кеңес өкіметінің Алаш қозғалысына қатынастарға жарияланған кешіріммен кейінгі уақытта да. Ә.Бөкейханов өз принципіне сенімділігін таныта білді. Кеңес билігіне бағытталған әрекеттерге араласқан емес.

1927 жылғы 27 мамырда ОГПУ тергеушілеріне берген жауабында ол былай деді: “1919 жылы Алашорда ыдырағаннан кейінгі уақытта біздің бұрынғы алашордашыл ұлтшылдардың арасында Кеңес биліне қарсы белгілі бір ұйымға бірігу, ұйымдасқан күрес жүргізу әрекеті болған емес. Жалпы ұлтшылдық қызмет туралы ешкіммен де пікір алысқаным жоқ, ұлтшыл мен ұлтшыл ретінде тек Байтұрсынов және Дулатовпен ғана жақын сырласуым мүмкін, бірақ олармен де ұлтшылдар тактикасы жөнінде сөйлескенім жоқ, ал олармен бұл тақырыпқа байланысты сөйлесе қалған күнде тағдырымызға налып, өкінуімен болдық” .

Кеңес билігі тұсында да Әлихан Нурмұхамедұлы тұған елі үшін белсенді қызметтен бас тартқан емес. Окінішке орай, сталин басқарған жоғарғы билік революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясында, оның белгілі лидері Ә.Бөкейхановқа сенімсіздік танытып, қоғамдық қызметін белгілі бір қалыпқа салып, ол 1927-1932 жылдары Москвада КСРО халықтары орталық баспасында әдеби қызметкер болып жүрді де өз елінің рухани өсуіне елеулі үлес қоса білді. Осы жылдары оның қаламынан туған көптеген кітаптар, аудармалар, түрлі тақырыптарға жазылған мақалалар соның айғағы. 1927 жылы –қазанда “штаттың қысқартылуына байланысты”, ал шын мәнінде БКП(0) орталық комитетіндегі қызметкерлердің нұсқауы бойынша қызметтен босатылған Әлихан Бөкейханов берілген мінездемеде былай деп жазылады: “Орталық баспадан жүргізілген өзінің ғылыми және әдеби қызметі кезінде азамат Ә.Н.Бөкейхановтың қазақтардың тілін, шаруашылығын және тұрмысын өте терең білетіндігімен қатар, өзіне жүктелген міндеттерге үлкен адамгершілікпен қарайтындығын танытты”.

Алашордалық қайраткерге қарсы 1928 жылы басылып кеткен сот процестері Ә.Бөкейханов пен оның пікірлес серіктерін саяси өмірден біржолата ығыстырып тастаған болатын.

Әлихан Бөкейханов 1922 жылдан бастап Москвада ОГПУ орындарының бақылауы астында тұруы тиіс болды. Үкімет орындарының, жеке адамдарының оны Қазақстанда тұрып, қызмет істеуіне рұқсат сұрап, құдіретті орталыққа жасаған өтініштерінен нәтиже шықпайды. Ұлт – азаттық қозғалыстың басшысына Москвадан ұзап шығуына тиым салынады.

1928 және 1930 жылдары екі мәрте Алаш қозғалысының ең белсенді қайраткерлері тұтқынға алынып, соттағанда ОГПУ бір-ақ рет шақырып түсінік алумен тынады. Бөкейхановты тұтқындау арқылы олар өз пиғылын қоғамдық пікір алдында тым айғақтап алудан қаймықты.

1937 жылы 27 қыркүйекте КСРО жоғарғы соты әскери коллегиясының негізсіз үкімі бойынша ату жазасына кесілген Әлихан Бөкейханов 1989 ж 14 мамырда КСРО жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрылымы жоқ болғандықтан ақталды.

Әр заманның өзіндік көкейтесті мәселелері болған Әлихан Нурмұхамедұлы мен оның серіктері өмір сүрген дәуірде қазақ қоғамы алдында тұрған ең өзекті қоғамы алдында тұрған ең өзекті мәселе ұлттық теңдік, саяси бостандық еді. Әлихан Бөкейханов осы мәселелердің жоқтаушысы ғана емес, бүкіл қазақ елінің саяси қайраткері ретінде осы күрес жолындағы көш бастаушысы болды. Ұлы қайраткердің соңына ерген інілерінің бірі, азаматтықтың тағы бір құрбына Жүнісбек Аймауытұлы оған арнау сөзінде “Қаранғыда қан жылап, қаңғырған күнде басыңды қазақ жолына құрбан қылған ағамыз, асқар беліміз! Өміріңде жүрген жолың біздей інілеріңізге жағып қойған шам-Шырақ”,-дегенде, асыра айтып қателескен жоқ еді.

Әлихан Бөкейхановтың мол еңбегінің бір саласы –қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне арналған. Ол оның жарқын келешгіне үлкен сеніммен қарады. Қазақтың мәдениеті туралы былай дейді: “Среди тюрков, кочущих в азии киргиз-казахи наиболее культурный народ и несомненно, что ему предстоить лучшее будущее. Количество его уивиличивается, и он оказывается воспривчивым в культурным приобретений”.

Әлихан Бөкейхановтың мақалалары, зерттеу еңбектерін оқығанда халық тағдырын аса зор мәні бар көпдеген мәселелерге тиянақты, тыңғылықты пікірі, өз көз-қарасы бар ойлы, білікті адамының алып тұлғасы көз алдымызға келеді. Оның әр сөзімен халық тағдырына жауапкершілікті, мойнына ала білген, ел қамы үшін күресте жанын аямаған қайраткер екенін айқын көреміз. Айрықша атап айтуға ірі қоғам қайраткері болған Әлихан Бөкейхановты тек қана үздік шыққан саясаткер, күрескер деу аздық етеді.

Оның жан-жақты терең білім бар, дүниежүзі мәдениетінен толық хабардар қазақ халқының тарихын, өмір-салтын, әдет-ғұрпын, әдебиетін жетік білген адам екені жазған еңбектерінен айқын аңғарылады.

Әлихан Бөкейханов қазақ халқының рухани мәдениет байлығын баяндай келіп, ауыз әдебиетінің түрлеріне тоқталады. Халық поэмаларына сипаттама беріп, “Қозы Көрпеш-Баянсұлу” дастанына ерекше көңіл аударады.

Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағы 1909 жылы Петербургте Әлихан Бөкейхановтың басшылығымен басылып шыққан. Ол Абай туралы тұңғыш ғылыми зерттеу еңбек жазған адам. Абайдың ақын шәкірттері, балалары-Ақылбай, Тұрағұл, інілері-Шәкәрім, Кәкітайлар, досы Көкбай ақын Бөкейхановты ерекше қадірлеп құрметтеген.

Көкбай ақын 1914 жылы Бөкейхановқа арнап мынадай өлең шығарған (бұл кунге дейін жариялауға мүмкін болмаған):

Қарағым, жалғызсың қазақтағы,

Ұл тумақ сендей болып аз-ақ тағы.

Өгіз өліп, болмаса арба сынып

Өмірден өткен жансыз азаптағы.

Ә. Бөкейханов қазақтың басын біріктіріп ерікті ел болуы көксеп, сол мақсатқа жету жолында өз бойындағы бар қасиетін: ақыл – ойын, өнер-білімін, жігер-қайратын, бар саналы өмірін арнаған адам, егер ол өзінің бас пайдасын ғана патша заманында, мансапқор болып, шен-шекпенге қызығып ұлық болғысы келсе, өзі-ақсүйек хан әулеті әрі оқымысты Ә.Бөкейханов ол жол оңай еді. Бірақ Бөкейханов қара басының қамын ойлаған жоқ, туған халқының қамын ойлап, белін бекем байлап, ел үшін еңбек ету жолына түсті.

Әлихан Бөкейханов демократиялық орыс мәдениетін қазақ даласында насихаттаушы. Ол А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, Г.Н.Потанин, сияқты алдыңғы әдебиет пен ғылым қайраткерінің біраз шығармаларын қазақ тіліне аударды.

Әлихан Бөкейханов сияқты кең ойлы, жан-жақты терең білімді, ірі қайраткерлердің өмір тарихын, саяси-әлеуметтік қызметі, ғылыми-ағартушылық еңбегін тереңдеп баяндап беру тарихшы, экономист ғалымдарымыздың алдында тұрған мәселе. Бұл үлкен адамның басынан кешкен күрделі өмір сапары, ғылыми еңбегі, әдеби мұрасы әлі толық зерттелген жоқ.

Осы күнге дейін ол туралы жазылып келген, қым-қиған пікірлер, оған жабылған жола, қара тұмандай қаптап, оның шын бейнесі көрсетпей бүктеп келеді.

Ә. Бөкейханов 1922 жылдан бастап Москвада тұрады. Жазу жұмысымен шұғылданып, үздіксіз еңбек етеді. Москвада басылып шыққан, әзірге бізге мәлім кітаптары:

“Потаниннің өмірбаяны”, “Ер Тарғын”, Ә.Н.Бөкейхановтың 1924 жылы орыс тілінен аударған еңбектері: Л.Н.Толстой “Қажымұрат” аударушы “Қыр баласы”. (Ә.Бөкейхановтың бүркеншік аты) Москва –1924 ж.

Ал 1925 жылы Л.Н. Толстойдың үш шығармасын аударып, басып шығарады. Олар “Кавказ тұтқыны”, “Жұмыртқадай бидай”, “Жеті қарақшы”.

Сөйтіп Әлихан Бөкейханов көркем әдебиетіміздің өркендеп өсу жолында, үлгі өнеге болатын еңбегімен рухани мәдениетімізге үлес әдебиетші.

1926 жылы басылып шыққан еңбектері “23 жоқтау” қазақ тарихының 400 жылын қамтитын жоқтау үлгілері болып табылады.Сол жылдар Ә.Бөкейханов Н.К. Крупскайның “Халық ағарту туралы Лениннің өсиеттері” атты кітабын қазақ тіліне аударып, Москвада басып шығарды.¹

Әлихан Бөкейханов-қазақтың басын біріктіріп, ерікті ел болуын көксеп, сол мақстқа жету жолына өз бойындағы бар қасиетін ақыл ойын, өнер-білімін, жігер-қайратын, бар саналы өмірін арнаған адам. Аяғын шағыс басып адасса да қилы заман, қиян асуда қиналып, қателессе де, сол жолда адасты, сол жолда қателесті, бірақ халық басына бостандық күні туатынына кәміл сенді. Сондықта да Ә.Бөкейхановтың еліне деген адал жүрек, ақ көңілін дұрыс түсінген жұрт оны қадірлеп құрметтеді.¹

Ә.Бөкейханов туралы тарихи шындық әлі зерттеліп, шегіне жеткен жоқ. Беті ашылмай жатқан мәселелері аз болмаса керек. Мысалы: “Қазақ ұлттық автономиясын жасау жөніндегі “Алаш” партиясының қадамдарын қолдауды өтініп В.И. Лениннің атына оынң жазған үндеуінің текстін (архивтер әлі толық ашылып біткен жоқ). Толық білмейміз.Бізге оның Семейден 1918 жылдың 2 апрельде жүргізілген келіссөздерінің текстері эбелгісіз Алашорда премьерінің өмір-баянында жаңа да маңызды штрих болып қалуы ғажап емес”, - бұл Ә.Бөкейхановты зерттеушілерге тағы бір бағыт нұсқайды.

Әлихан Бөкейхановтың қиын да күрделі өмірі мен сан қырлы қоғамдық және шығармашылық қызметін шын мәнін зерттеу ісі енді ғана басталды.

Өмірден қыршын өтсе де, жазғагдары мәңгі сөнбес жұлдыздай жанып, жарқырапқалған ақын Сұлтан Махмұт Торайғұрұлы өзінің “Таныстыру” аттытамаша поэмасында қазақтың үш орысы-Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатұлы ерекше қадірлеп, былайша бағалаған болатын.

Кешегі қара күнде болмап па еді;

Бірі-Күні, бірі-Шолпан, бірі-айым

Салардан басқа кеше кім бар еді;

Қазақ үшін шам қылған жүрек майын.

Кезінде осылай биік сыйланып,

әділ қастерленген үш арыстың бірі Әлихан Бөкейханов біз кейінгі уақытта ғана біле бастадық. Өткен ғасырдың аяғы мен үстіміздегі ғасырдың басында қазақ халқының саяси-рухани көсемі деңгейіне көтерілген тұңғыш ұлттық үнқағаз-“Қазақтың” ұйымдастырушыдем берушілерінің бірі, алаш партиясын құрушы, Алашорда үкімесітінң тұңғыш торағасы, дарынды қаламген әлихан Нурмұхамедұлы қазір де саңлақ Сұлтанмахмұт жырлағандай бағаланса артық емес. Бұған оынң әлеуметтік саяси қажырлы күресе толы ғұмыры, “инемен құдық қазғандай” үздіксіз ұйымдастырушылық жұмыстары, 1937 жылы атылып кеткенге шейін атқарған сан алуан қаракеттері, жазған жүздеген жолында мақалалары куә.

Әлихан Бөкейханұлының шығармашылық мұрасын зерттеушілердің қолында қазірдің өзінде ол кісінің 3-4 томға жетерлік еңбектері мен мақалалары жинақталып отыр. Тарихының тәлім-тәрбиелік мәні, оның қоғамдық дамуды жеделдетуге тигізер ықпалы екені бұл күнде аян. Оның өткенін сабақ, тағылым алмай, жақсылығын үйреніп, жаманынан жиренбей, бүгінгі күнге асқан жауапкершілікпен қарамай ертеңгі күнде асқақ үлгі артуға болмайды. Қазіргі заман тарихи принциті қатаң ұстанып, тек шындықты айтуды талап етеді.

ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстан тарихының “ақтандық” беттерінің біраз алаш партиясы мен Алашорда қозғалысына, олардың көпшілік таныған жетекшісі Ә.Бөкейхановтың өмірі мен қызметіне тікелей байланысты. Оның өзіндік себептері болды. 20-шы жылдардан бастап, әсіресе 1928-30 шы жылдары орын алған бұрынғы Алаш жетекшілеріне қарсы ұйымдастырылған алғашқы сот процестерінен кейін, бұл тақырыпты нақтылы тұрғыдан зерттеуге тиым салынды.

Сондықтан да соңғы алпыс жылдан астам уақыт ішінде Алаш партиясы, Алашорда қозғалысы туралы біздің ғылыми зерттеу жұмыстарымызда, жалпы әдебиетте мәселенің байыбына бармай тарихи шындықты бұрмалаған пікірлер жазылып, әр түрлі “Мәртебелі” мінберлерден жалған айыптау сөздер айтылып келді.

Иә, “Алаш” тарихында қасіретті беттер мен “ақтандықтар” аз емес. Дей тұрсақта, қазіргі өмір талабына сай алаштану дұрыс бағытпен дамуда. Бұл бағытта зиялы қаумы бірлесіп зерттейтін ғылыми шешіліп күтіп тұрған мәселелер жетерлік. Олардың ішіндегі кейбір маңыздылары мыналар.

Алаштың әлеуметтік саяси және экономикалық бастау көздері, оның ХХ ғасырдың алғашқы 20 жылындағы Қазақстанның қоғамдық саяси өміріндегі алатын орнымен атқарған рөлі. 1917 жылы екі революция аралығындағы алаштың басқа саяси партиялармен өзара қатынас мен байланысы, Алаш пен Алашорда және Совет өкіметі, Алаш қозғалысының ішкі қайшылықтары және олардың көріністері, Алыш қозғалысына қатысушылардың 1920 жылдан кейінгі қасіреті, Алаш және бүгінгі Қазақстан тағы сол сияқты.

ХХ-ғасырдың бас кезінде өмірге келген қазақ ұлттық интеллигенциясының өз халқы процесс жолына түсіру үшін төккен тері мақтаныш тұтуға лайық.

Әлихан Бөкейханов-қазақтың басын біріктіріп, ерікті ел болуын көксеп, сол мақсатқа жету жолына өз бойындағы бар қасиетін ақыл-ойын өнер-білімін жігер-қайратын бар саналы өмірін арнаған адам.²

Қазақ елінің ғасырлар бойы мыңдаған азаматтары басын тіккен биік арманы-ұлттық мемлекеттікті қалпына келтіру ісі, Алаш қозғалысы, Алашорда үкіметімен бірге тарих қайнауында тоталитарлық өктемдік пен империялық зомбылықтың шаңына көміліп қала берді. Тек жетпіс жылдан астам уақыттан соң Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздік жарияланып, қазақ елі ұлы арман жолына қайта бет бұрды.

Бүгін біз 1917 жылдың қаһарлы, суық желтоқсанына именбей Алаш автономиясының туын көтеріп, еліне бостандық әперуден үміттенген аға ұрпақ аруағы алдында тағзым етіп, ол ақын Мағжанның сөзімен айқанда “Қажымай алтын Айға қол сермеп, сол жолда мерт болған буын еді”,-дей аламыз.² Аяғын шалыс басып адасса да, қилы заман, қиын асуда қиналып қателесседе сол жолда адасты, сол жолда қателесті, бірақ халық басына бостандықтан да Бөкейхановтың еліне деген адал жүрек ақ көңілін дұрыс түсінген жұрт оны қадірлеп құрметтеді.

Әлихан Бөкейханов қазақ интеллигенциясының алдыңғы қатарлы өкілдерінің ізгі ойларының қазақ жұртына жеткізушілер сонында болды. Патшалық болмыс жағдайында саяси күрескер ретінде қалыптасқан оның қызметінде қатерлік кеткенімен социалистік революцияға дейінгі азаматтық ерлігіне әділ баға беру бүгінгі ұрпаққа сын.

Әлихан Бөкейханов қалдырған, ақсатын жеткен асыл мұраны жан-жақты талдап бойыптап түсіну, халықтың кәдесіне жарату алдағы міндет.

Лекция №6 Тақырып: Ахмет Байтұрсынұлы. (1873-1937)

2. Қызметі.

3 Мұрасы.

Пайдаланатын әдебиеттер.

1. Ахмет Байтұрсынов шығармалары 2.Өлеңдер,Аудармалар,Зерттеулер.А»Жазушы»1991ж.

3 .Ахмет Байтұрсынов «Ақ жол» А «Жалын» 1991ж.

4 .Мұқтар Әуезов. «Қазақ әдебиеті» 23.12.1988 ж

5 .Мұқанұлы Сәбит «20-ғасырдағы қазақ әдебиеті»,1-бөлім ,Ұлтшылдық дәуірі .1932, «Қазақстан» баспасы..

б)қосымша
1. Ахмет Байтұрсынов 5-1 том А.»Алаш» 2003ж.

2. Д.Досжанов «Абақты» А «Қазақстан» А1992 ж.

3. М.Қойгелдиев «Алаш қозғалысы» А.1995ж.

Лекция мәтіні

1873 жылдың 28 (15) – қаңтарында қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы Сарытүбек ауылында туып, «халық жауы» деген жаламен 1938-жылдың 8-желтоқсанында атылған.

Тұңғыш қазақ тіл білімі ғылымының негізін қалаған адам.

Тұңғыш әдебиеттану ғылымының негізін салған ғалым.

Араб харіпіндегі тұңғыш төте жазу әліппиін жасаушы;

Тұңғыш тіл ғылымына және әдебиеттануға қатысты қазақ терминдерін жасап, ғылыми айналымға түсіруші.

Ахмет 1873 жылы Торғай облысы, Торғай уезінде Тосын болсында туған, сүйегі Арғын, оның ішінде Үмбетей болады.

Бергідегі аталары – Үмбетейден шыққан Шошақ Ахмет- Шошақтың немересі. Өз әкесінің аты - Байтұрсын. Ахметтің туып- өскен ауылы , қыр қазағының ұғымынша ол кездегі Үмбетейдегі іргелі, аталы ауылдың бірі болған. Оның үстіне белгілі батырдың тұқымы болғандықтан, Ахаңның жақындарының ішінен батырлықты, мықтылықты салт қылған ірі мінезді адамдар көбірек шыққан.

Ахаңның әкесі баласын өзге ағайындары түскен жолға түсірмей, өнер – білім үйретпекші болып, жас кезінде Торғайдағы екі сыныптық орыс- қазақ мектебіне берген.

Сол мектепте оқып жүріп, 13-ке келгенде әкесі Байтұрсын үкімет алдында « Жазықты » кісі болып, Сібірге айдалып кеткен. Мұның себебі Тосын болысының сайлануына шыққан Тотғай уезінің басшысы « Кәрі ояз » атанған Яковлев Үмбетейге бұрыннан көптігін көрсетіп, зорлығын көрсетіп жүрген Дәуітбай тобына болысып, соның сөзін қостап, бұларға қиянат қылғандықтан, Байтұрсын Кәрі оязды сабап, басын жарған.

Байтұрсынның айдалған себебі сол. Бұл оқиға Ахметтің соңғы кездегі « Анама хат » деген өлеңінде бала күндегі жүргеніне қандай әсер бергендігін көрсетеді.

Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,

Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,

дегені сол күнде әкесі көрген бейнеттен қалған белгісі. Торғайдағы алғашқы түскен школын жастай бітірген соң тағы ілгері оқуды талап қылып, Ахмет Орынбордағы мұғалімдік мектебіне түскен. Әуелгі мектебінде де соңғы Орынбор мектебінде де сабақтас балалардың алды болып, жақсы оқыған. Мұғалімдік мектепті 4 жыл оқып, жасы 19-ға кегенде, 1982 жылы оны да бітірген. Оқуды бітірген соң ел ортасына барып, қазақ балаларын оқытпақ ниетпен Ақтөбе уезі, Батпақты болсындағы Ахметкерей Қопсыбақовтардың ауылындағы ауылдық мектепке барып оқытушы болған. Мұнда біраз уақыт болған соң Қостанай уезіндегі Әулиекөл деген жерде болыстық мектепте екінші рет оқытушы болған. Әуликөлден үшінші рет ауысып барған мектебі Қостанай қаласының өзіндегі екі сыныптық орыс-қазақ мектебі . Бұл айтылған үш мектепте неше жылдан тұрғаны бізге белгісіз. Жиыны үшеуін де төрт жылдан тұрып 1986 жылы Омбыда, Ақмола, Семей мектептерін басқарып тұрған Алекторовпен хабарласып Омбыға барған.

Ахметтің Қостанайдан кетуіндегі себептерінің көбі бізге белгісіз, бір себебі, қазақтың басқа жерлердегі хал-жағдайын көріп білу болса керек. Омбыға барып Алекторовпен көрісуі Ахметтің кейінгі күндері адамшылығы мен ісіне екі түрлі әсер берген.

Біреуі, Алекторовтың қазақ турасындағы отаршылдық саясатының басын біліп, көздеп жүрген мақсатын сезген болар.

Ильминскийдің жолымен қазақтың көзін ашу үшін осы оқу керек деген саясатын тұтынып үргендігін сөздерімен білдірген Алекторовтың ниетімен жақын келіп танысқан соң, Ахмет қазақ халқының жағдайының ауырлығын ұғып, ел турасындағы түкпірлі ойлары сол кезде ояна бастаған.

1905 жылы Қарқаралыда Ахметпен біраз оқығандар бас қосып кіндік үкіметке қазақ халқының атынан (арыз-тілек) жіберген, ол арыз тілекте аталған үлкен сөздер, бірінші, жер мәселесі. Қазақтың жерін алуды тоқтатып. Екінші қазақ жұртына земство беруді сұраған; үшінші отаршылдардың орыс қылмақ саясатынан құтылу үшін, ол күннің құралы барлық мұсылман жұртының қосылуында болғандықтан, қазақ жұртын муфтиге қаратуды сұраған. Арыз-тілек қылған мәселелер осылар.

1905 жылдағы арыз-тілек берген адамның бәрінің атын жиып, үстінен белгілі доностарын жүргізе бастаған. Бұлардың бейнеті көпке созылмай-ақ аз күнде еңбегі жанған. Қазақтың өзгеріс уақытында түзілуді ойлап, тура бетпен жүірген азаматтарының бәрі де үкіметтің қырын қабағына ілініп, абақтыға түсе бастаған.

Сол доностың арқасында Ахметті алты жолдасымен абақтыға салған.

Қарқаралы тұтқында аз уақыт отырған соң «жазалыларды» Семейге айдаған. Он екі жыл өмір өткізіп еңбегі жанбай айдалып бара жатқанда Ақаңның қайғылы көңілінен шыққан ауыр сөздерінің бірі :

Қош сау бол Қарқаралы, жуылмаған

Айдай бер, қалса адамың қуылмаған,-

Семейде сегіз ай абақтыда отырған соң бір жарым жылға айдау ретімен Орынборға келген. Орынборда сол тұрған жылдарындағы ниет қылған бетінен тайынбай, бұрынғыдан ащырақ күштірек тілмен «масаны» жазған.

1917 жылдың төңкерісіне дейін Ахметтің уақыты «Қазақ» газетімен бірге өтті. Бұдан да «Қазақтың» сатылған тілмаштары жасаған донастары аз болған жоқ.. Әлденеше рет «Қазақты»жаппақ болып, штраф төлеткен, Ахметті абақтыға салмақ болған күндері белгілі.

Ахметтің денсаулығын ойлап, халін ойлаған жолдастары абақтығы жатқызған жоқ.. Үкіметтің тілеген штрафын беріп, босатып алды.

Ахмет ашқан қазақ мектебі, Ахмет тілеген ана тілі, Ахмет салған әдебиеттегі елшілдік ұраны- «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ

баласына істеген еңбегі, өнер-білімі, саясат жолдарындағы қажымас қайратын біз ұмытсақ та тарих ұмытпайтын істер болатын.

Ахмет Байтұрсынұлы «Масадан» кейін өлең жазған жоқ.

Қазақ әдебиетіне Ахметтің еңбегі өлең жазудан гөрі тіл жағынан көп сіңді. Ахметті тарих өлеңінен гөрі тіл жағынан көп бағалайды.

Осы сияқты әр тілдің айдауында жүрген қазақ балаларына қазақ тілімен кітап жазған, қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің іргесін қалаған алғашқы адам - Ахмет Байтұрсынұлы. Ахметтің тарихи еңбегі бағаланбай қалмауы мүнкін емес.

Бұны плолетариат та бағалайды.

1929 жылы Ахмет Байтұрсынов ұсталғаннан кейін ендігі кезек сүйген жары Бәдрисафа мен қызы Шолпанға келді. «Халық жауының әйелі мен қызы» деген атаққа ұшыраған Бәдрисафа мен Шолпан Астанаға қуылды.

Ахаңның шаңырағының астаң-кестеңі шықты . Тінту өте қатаң түрде жүргізілді. Ахметтің бүкіл кітапханасы, жазған-сызғандары қоқысқа лақтырып жыртылды.

Қажетті дегендерді таңдап теріп алып, ОГПУ қызметкерлері жерден жеті қоян тапқандай қуанды.

Ахметтің халқына арналған қазынасы осылай ОГПУ қолында кете барды. Ахмет Байтұрсыновқа тиесілі барлық асыл қазына, бағасыз мұра Бәдрисафа мен Шолпанға бұйырмай, олардың көз алдында жыртылды, тапталды. Көп ұзамай бір - екі күн құйтыртқы сұрақтар мен жәбірленіп жандары жараланған анасы мен қызы Сібірге жер аударылды.

Томск қаласында ОГПУ- дың ерекше бақылауына алынды. Бұл 1929 жылдың жазы болатын.

1936-1937 жылдардың құйыны басталды. А. Байтұрсыновта 1937 жылы 8-октябрьде тұтқындалып, содан қайтіп оралмады. Сөйтіп көрнекті ғалым, әдебиетші қасірет кездің құрбаны болып кете барды. Оның атына, еңбектеріне ұзақ жылдар бойы тиым салынды.

Әдебиеттану ісіне А. Байтұрсыновтың қосқан үлесі аса мол. Қазақ тілі мен көркем сөзі, сана-салты, дүние танымы Ахмет Байтұрсыновты семинарияда оқып жүген кезінен қатты қызықтырғанға ұқсайды, өйіткені ол Орынбордағы мұғалімдер дайындайтын семинарияны бітірген. 1895 жылдың өзінде «Тургайская газетаның» 39-санында «Казахские предметы и пословицы » деген мақала жарияланған. Бұл оның баспа бетін көрген алғашқы еңбегі.

Қазақ филологиясының әдедиеттану саласында А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» (1926) атты кітабының ерекше маңызы бар. Бұл әдебиеттің тарихы мен теориясы туралы қазақ тіліндегі тұңғыш көлемді де салмақты қазақ тарихын, этнографиясын, тұрмысы мен әдет- ғұрыптарын терең білетіндіктен, А. Байтұрсынов Торғай, Ақтөбе, Бөкей ордасы, Қарқаралы өлкесінің әндерін жазғанда көп жәрдемдесті тамаша екі күйді, тіпті өз орындады.

Қазақ халқының мәдениеті, оның тарихы, қалпы, келешегі туралы толғаныстар А. Байтұрсынов еңбектерінде көп ұшырайды.

М. О. Әуезов бір мақаласында А. Байтұрсынов 1923 жылы «Мәдениет тарихы» атты кітаптың қолжазбасын тәмандағаны туралы да хабарлаған.

Бірақ ол қолжазбаның тағдыры әлі күнге белгісіз. Ақынның өлеңдер топтамасы «Маса» деген атпен Орынборда 1911 жылы басылған. Жинаққа қойған атына ол ол едәуір ой, салмақты жүк артқан деуге болады.

Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,

Сап-сары, аяқтары ұзын маса

Өзіне біткен түсі өзгерілмес,

Дегенмен, қара яки қызыл маса.

Үстінде ұйқтағанның айнала ұшып,

Қақы жеп қанаттары бұзылғанша

Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,

Қоймастан құлағына ызыңдаса?

«Масаның» негізгі идеялық қазығы – жұртшылықты оқуға, өнер – білімге, рухани көтерілуге шақыру, адамгершілікті, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу.

Байтұрсынов айнала қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды.

«Қазақ салты»,

«Қазақ қалпы»,

«Досыма хат»,

«Жиған - терген»,

«Тілек батам»,

«Жауға түскен жан сөзі»,

«Бақ» сияқты өлеңдердің мазмұны осыны танытады.

А. Байтұрсынов қазақ ауылындағы әулеттік теңсіздіктің, таптық шиеленіс-қақтығыстардың себеп-салбарына терең бойлай алмаса да, еңбекші халыққа, олардың ауыр халіне көңіл бөліп аяушылық сезім білдіреді, ауыр халге төзіп, көніп, үндемей жүре бермей, адамдық қасиетті қорғауды қалайды.

А. Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы басылған мақалалардың бірі РКП (б) - ның Орынборлық комитетіне мүшелікке алу туралы өтінішіне байланысты жазылды .
Лекция №6 Тақырып: Ахмет Байтұрсынов.(1873-1937)

Жоспар:

1. А. Байтұрсынов. Қазақ ревкомындағы қызметі.

2. А. Байтұрсынов отаршылдыққа қарсы күрес идеясы.
Пайдаланатын әдебиеттер.

а)негізгі

1. Ахмет Байтұрсынов шығармалары 2.Өлеңдер,Аудармалар,Зерттеулер.А»Жазушы»1991ж.

3. Ахмет Байтұрсынов «Ақ жол» А «Жалын» 1991ж.

б)қосымша
1. Мұқтар Әуезов. «Қазақ әдебиеті» 23.12.1988 ж

2. Мұқанұлы Сәбит «20-ғасырдағы қазақ әдебиеті»,1-бөлім ,Ұлтшылдық дәуірі .1932, «Қазақстан» баспасы.

Қазақ білімі мен ғылымының Хантәңірі атанған халқымыздың бір туар перзенті Ахмет Байтұрсынұлының өз халқының алдында сіңірген еңбегі туралы аз жазылған жоқ және алдағы уақыттада жазыла берері сөзсіз. Өйткені, Ахмет Байтұрсынұлы бүкіл саналы өмірін ұйықтап жатқан халқын қараңғылықтан оятуға, отарлық езгіден құтқарып, бостандыққа жеткізуге арнады. Әсерлеп айтпай-ақ турасын айтқанда сол жолда жанын құрбандыққа берді.

Бүгін біз ұлы тұлғаның саяси күрестегі өмір белестерінің бір кезеңі оның Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитеттің мүшесі ретінде қызметіне тоқталмақпыз.

1919 жылдың шілде айынан 1920 жылдың қазан айына дейін жұмыс істеген Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет өз қолына Қазақстандағы әскери-азаматтық біріктіру мен ұйымдастыру, орталық кеңнстің биліктің қарулыларын іске асыру, жергілікті кеңестердің қызметін бақылау, қазақ өлкесін шаруашылық және мәдени жағынан көтеру, жергілікті маңыздағы пайда болған барлық мәселелерді шешу, жалпы сьездің қарауына және бекітуіне қазақ автономиясы туралы жобаны дайындау, қазақ өлкесі мен Ресей федерациясы және Түркістан кеңестік республикасы арасында қарым-қатынасты реттеу міндеттерін іске асыруы қажет еді.

Таптық қарсылықтан туындаған Азамат соғысының бел ортасында құралған бұл Ревкомның алдында жоғарыда аталған міндеттерімен қатар, Ресей империясының кезіндегі „бөлшекте де, билер бер” саясатының салдарынан жанжақты бөлшектеніп кеткен байырғы қазақ жерлерін біріктіру, жинастыру сияқты қасиеттті де, қажырлы жұмыстар тұрған еді.

1919 жылы Кеңес өкіметі кешірім жариялағаннан кейін Алашорданың шығыс бөлігі кеңес өкіметі жағына шығып, оның кейбір көрнекті мүшелері кеңестік қызметтерге тартылды. Бұдан былайға өзінің -әрекетін, халқының жарқын болашағы кеңес өкіметімен байланыстырғылары келіп, өз еркімен кеңестер жағына шыққандардың бірі –Ахмет Байтұрсынұлы болатын. Бар жоғы он бес айдай жұмыс істеген революциялық комитеттің құрамына кірген –Ахмет Байтұрсынұлы оның белді мүшесі болып, төрағаның орынбасары ретінде ревком шешкен, қараған барлық мәселелерге белсенді араласып, өзінің ұлт мүддесін қорғауға бағытталған ұсынысын –пікірлерін батыл білдіріп отырғанын ревкомның құралған кезінен бастап, автономияға айналғанға дейінгі бүкіл қызметінен мол хабар беретін ревком мәжілістерінің хаттамаларынан анық байқауға болады .

Қазақ автономиясын құруға дайындық барысында үлкен талас тудырған мәселенің бірі жер мәселесі болды. Әсіресе, Ақмола мен Семей облыстары, Қостанай уезі үшін Сібір ревкомымен арадағы талас-тартыс барысының алдыңғы шебінде Ахмет Байтұрсынұлы тұрды.Ревком 1991 жылғы 12 қыркүйектегі мәжілісінде Сібір ревкомына қарасты Челябы губерниясының құрамына берілген Қостанай уезін Қазақ өлкесіне қайтару жөнінде мәселе қарайды. Ресей империясы кезіндегі әкімшілік территориялық бөліс бойынша Қостанай уезі орталығы Орынбор қаласы болған Торғай облсының құрамында болды. Азамат соғысы жылдарында Қостанай уезінің еліміздің батысындағы Орынбормен байланысы нашарланғаннан кейін уезд 1919 жылы Бүкілресейлік Орталық атқару комитетінің шешімімен Челябы губерниясының құрамына беріледі. Қазақ жерлерін біріктіру жұмысын бастағанда шовинизммен уланған Сібір ревкомы басшылары Қостанай уезін Қазақстанға қайтаруға қарсы шықты. Мәжілісте қабылданған қаулыда Қостанай уезін Қазақ ревкомының құрамында қалдыру жөнініде орталық билікке жеделхат жолдау және үш күн ішінде Қостанай уезін Қазақ ревкомының құрамына қалдырудың қажеттгі туралы баяндама дайындауды Ахмет Байтұрсынұлына тапсырылады. Ахмет Байтұрсынұлына бұл баяндама дайындауды тапсыру оның білімділігі мен өз көзқарасын табанды қорғай алатын қазақ жері тарихының білгірі екендігі ескерілсе керек. 1919 жылы 16 қыркүйекте дайындалған баяндамасында: Ахмет Байтұрсынұлына Қостанай уезін байырығы қазақ жері екендігін басты негізге ала отырып, уездің тұрмыстық және экономикалық жағынан Торғай облысының басқа уездерімен сондай-ақ , Сырдария Қазалы Перовск уездерімен де өте тығыз байланысып жатқандығын дәлелдеп берді. Сонымен қатар Қостанай уезінің тарихы географиялық жағынан да Қазақстанда қалдырылуы керек екендігіне назар аударады . Ахмет Байтұрсынұлының баяндамасы негізінде ревком 16 қыркүйекте Халық Кмиссарлар Кеңесіне Қостанай уезінің Қазақстанға қайтарылуының саяси экономикалық жағынан тиімділігін ұсынған баяндама жолдайды. 1919 жылы қараша айында ревком төрағасы С.С. Пестковский Кеңестердің 7-бүкілресейлік сьезіне байланысты Москвада болғанда сьезден кейін ревком алдында тұрған көптеген мәселелермен қатар , Қостанай уезі жөніндегі мәселені де шешуге тиіс болатын. 1919 жылы қараша айының 21 күні блоған ревкомның мәжілісінің қаулысы бойынша Москвадағы сьезге Пестковскиймен бірге Ахмет Байтұрсынұлы барсын деген қаулы қабылданады . Бірақ бұл кезде белгілі бір себептерге байланысты Ахмет Байтұрсынұлы аталған сьезге бара алмай қалады.

Қазақ өлкесін басқару жөнінде революциялық комитеттің 1920 жылы 10 сәуірде болған мәжілісі де көңіл аударарлық Мәжілісте Қостанай уезіне және Қазақстанның басқада талас тудырып отырған жерлеріне байланысты А. Байтұрсынұлын Москваға іс сапарға жіберу керек пе мәселені Москвадан төраға Пестовский келгенше кейінге қалдыра тұр керекпе деген пікірталас өрбиді.Ревком мүшесі Седельников қордаланған мәселені шешу үшін тез арада А. Байтұрсынұлын Москваға жіберуді табанды түрде ұсынып, бұған дейін Москвада бірнеше рет болған Пестовский ештеңе шеше алмады, оған үміт арттырудың қажеті жоқ деген ой айтады. Т. Седельниковтың А. Байтұрсынұлын Москваға тез арада жіберу керек деген ойының екінші бір себебі ревкомның өз ішінде алдағы құрылғалы жатқан қазақ кеңестік автономиясының құрылымы мен әдіс тәсілдері жөнінде қарам-қайшылық күшейіп келе жатқан болатын. Бұл кезде Москвада жүрген ревком төрағасы Пестовскийдің өзі байланыс арқылы ревком мүшелерімен сөйлескенде БОАК – нің жанындағы қазақ ревкомының тұрақты өкілдігін қайта құру үшін, Қазақстандағы материалдық және қаржылық жағынан қамтамассыз етуді жақсарту мақсатында оның қызметін күшейту үшін беделді тұлға А. Байтұрсынұлының тез арада Москваға келуін жатқанды. Сонымен 1919 – жылы сәуір айында Москваға аттанған

А. Байтұрсынұлы кеңес елінің басшысы В.И. Ленинмен кездескенде Қазақ жерінің шекарасын айқындау барысында талас тудырып отырған Семей мен Ақмола обылыстары, Қостанай уезі. Орынбор губерниясын экономикалық, саяси, тарихи, этнографиялық тұрғыдан қазақстанға қосудың тиімділігін нақты көрсетіп, Ресей империясы кезінде қазақтардан тартып, орыс шаруаларына дәлелдеп береді. Жалпы бұл талас тудырған даулы жерлер 1920 жылы тамыз айында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы құрылғанға дейін де, бірнеше рет талқыланғаны белгілі. А. Байтұрсынұлы байырғы қазақ жерлерінің біртұтастығын сақтау жолында табанды түрде күрескен және соған қол жеткізуі жолында бар күш жігерін аямаған нағыз халқын сүйген қайраткер болды. Яғни, ата-бабаларымыздың қа.нымен орныққан қасиетті жеріміздің териториялық тұтастығын қайта қалпына келтіру жолындағы күресте А. Байтұрсынұлы еңбегі де зор. Ревком мүшесі ретінде А. Байтұрсынұлының саяси қызметінің екінші бір қыры оның ақ гвардияшылар жағында кеңес қарсы күресіп жүрген Алашордалықтарды кеңес үкімет жағына тартуда көрінді. Әрине бұл іс әрекеттер бірден іске асып, оңайлықпен орындалған жоқ. Қолына қару алып, бір-біріне қарсы күресіп жүрген екі қарсыластарды ымыраластыру үшін қаншама тер төгу қажет еді.

1919 жылы 4 сәуірде Бүкілресейлік Орталық атқару комитетінің қаулысында алаштықтарға амнистия жарияланып, қаулыда аталған: Аталған мәжілісте А. Байтұрсынұлы ұсынысы мақұлданып, қабылданғанымен де кешегі Алаш қайраткерлеріне деген сенімсіздік, оларды қуғындау әрекеттері жалғасты.Қайраткерлеріне деген сенімсіздік, оларды қуғындау әрекеттері жалғасты . Мәселен Ревком өзінің 1920 жылы наурыз, тамыз айларында болған мәжілістерінде Семей , ақмола облыстарында қазақтың ұлттық зиялы өкілдерін кешегі саяси қызметтері үшін қуғындаулар тоқталмай отырғандығы жөнінде мәселе қаралып , бұдан әрекеттердің аймақта кеңес өкіметін орнатуға кедергі жасалып отырғандығы айтылады. Тіпті А. Байтұрсынұлының өзіне Қазрпевкомның құрамында жұмыс істеу оңайға түспегенін бағамдаймыз. Большевиктер Еуропада ымырашұыл саясат ұстанып, байқап қимылдаса, Азияда орталықтан келген өкілдер жергілікті большевиктермен санаспастан, белден басып, ұлт мәселесінде ұлы державашыл шовинизмді ұстанды. Мәселен орталықтан жіберілген Түрік комиссиясы мен Түркістан республикасы басшыларының арасындағы айтыс тартыс Мәскеуге дейін жеткен. Осындай айтыс тартыстар Қазревком ішінде де жүріп, орталықтың өкитем өкілдері жергілікті халық өкілдеріне тізесін батыруға тырысты. 1919 жылы қазан айының 28-і күні Ревком мүшесі Лукашевтің ісі жөнінде мәселе қаралып, анайы хаттама толтырылады. Хаттамада Түріккомиссияның, үркістан майданының революциялық әскери кеңесінің және Қазревкомның біріккен мәжілісі аяқталғаннан кейін ревком мүшесі В. Лукашов мәжіліс барысында өзінің тарапына қарай айтылған А. Байтұрсынұлы сөзін қайтып алмайтынын, өзінің ойында қалатынын айтқанда В. Лукошев, А. Байтұрсынұлына тақап келіп жағдайды қауіпті болып бара жатқандығынан ревком мүшелері Мендешов, Сидоров, Пестковскийлер оның қолынан қаруын тартып алып, сыртқа алып кетеді. В. Лукашов сияқты кейбір ревком мүшелерінің ақ гвардияшылар жағындағы Алашорданың батыс бөлігін соғыс арқылы талқандауды белсенді жақтауы айтыстың басты, өзегі болуы әбден мүмкін екендігін жоққа шығармаймыз. Осы оқиға жөнінде оқиғаның басы қасында болып, өз көзімен көрген Түркістан майданының қолбасшысы М.В. Фрунзе 1919 жылы 30 қазанда Ленинге былай деп жеделхат жолдапты:

“..Қазревком әрекетсіз және орыс – қазақ екі жақ. Пестовский ревкомға басшылық ете алмай отыр. Ревком мүшесі Лукашев мәжіліс үстінде Байтұрсыновты револьфермен атуға оқталды, біз оны Москваға қайтарып жіберуге мәжбүр болдық. Егер Казревкомдағы жолдастар талап етсе оны соттау керек ” Казревком мүшелері А. Байтұрсынұлының, С. Мендешовтың және Бегимбетовтың батыс басшыларымен бірнеше рет жүргізілген келісөз барысында оларды өкімет жағына тартуға мүмкіндік туып, 1920 жылы 5 наурызда Қазревкомның қаулысы бойынша батыс Алашорда үкіметі таратылады. Батыс Алашорда қайраткерлерін қантөгіссіз кеңес өкіметі жағына шығаруды А. Байтұрсынұлының қазақтар арасындағы беделі, саяси қайраткерлер ретіндегі өмір тәжірибесі септігін тигізгені дауыссыз.

Өз халқының өзгенің құлы болмай азат өмір сүруін аңсаған

А. Байтұрсынұлының өз сөзімен айтқанда “өз ауылының иттері үріп қапты”. Сол кездегі қоғам әділсіздігіне налыған А. Байтұрсынұлы:

Кім біліп, ер еңбегін сезіп жатыр?

Кім шыдап жолдастыққа төзіп жатыр?

Сасық ми салқын жүрек, санасыздар

Алаңсыз ақ малтасын езіп жатыр, деп ішкі күйзелісін қашық білдіреді. А. Байтұрсынұлы 1891 – 1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдер мектебінде оқып, оны бітіргеннен кейін қазақ балаларына білім берумен айналысты. Халық арасына ағартушылық қызметімен зор беделге ие болып, аса байып кетпесе де, көптеген озық жанына жайлы өмір сүрді. Солай тыптыныш солай өмір сүре беруіне болатын да еді. Бірақ өз өмірінен ұлт мүддесін жоғары қойған А. Байтұрсынұлы мехнатты халқының болашағы жолындағы қастерлі күресті таңдап алды. Сол жолда отқа да түсті, суға да түсті. Осындайда немістің ойшыл ақыны Гетенің: “Бостандық пен билікке сол үшін күн сайын күресетін адам ғана лайық” – деген бәрінен де ұлт мүддесін жоғары қойған, сол жолда құрбан болған қазақтың арыстарына лайықты айтылғандай.

Лекция №7 Тақырып: Мұхамеджан Тынышбаев.(1879-1937)

1.Өмірі

3.Қоғадық қызметі.

2. Қозыбаев М. Тарих зердесі І –ІІ томдық Алматы: Ғалым, 1998 -5 бб

3. Қазақ әдебиеті. 1991 -22 -29 наурыз

4. Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз –кайсахского народа. Ташкент: 1925г. -66с.

5.Тынышбаев М. Великие бедствия... Ташкент 1927г. -152с.

6. «Қазақ» 1916 №166,

2.Қозыбаев М. Тарих зердесі І –ІІ томдық Алматы: Ғылым, 1998 -25 бб.

3.Нұрпейсов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995 -25б 4Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы Алматы: «Қазақ университеті, 1992-272 б 5.Қозыбаев Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы: «Қазақ университеті», 1992 -22 б 6.Омарбеков Т. 20 -30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы:1997 -320 7.Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы: Жалын, 1996 -224

8.Нурпейсов К. Алаш және Алашорда тарихының зерттелуі хакында. // 9.Қазақ тарихы. 1994 -№1 -5-б Қойгелдиев М. Алашорда. // Егемен 10.Қазақстан. 1992 -18 қаңтар Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы //Ақиқат. 11.1992 -11 -38-.Жұртбаев Т. Алаш арын сақтайық. // Қазақ әдебиеті 1992-21 тамыз 5бб

12.Қойгелдиев М. Отаршылдыққа күрес кезеңдері. /Қазақ тарихы 1993 -№1

13.Мукашева А. О чем говорят архивы . Страницы и истори (1867 -1936)// Заря. 1997 № 3 25 апр52бб

1900 жылы гимназия бітіруші он сегіз түлектің ішіндегі жалғыз қазақ М. Тынышпаев алтын медальмен бітірген төртеудің бірі болады. 1900 жылдың 31 майында гимназияның мұғалімдер советі оның орыс тілі, логика, латын тілі, математика, физика, тарих, география және француз тілі пәндерінен өте үздік бағалар алғанын айта келе мынадай шешім қабылдайды:“... ереже негізінде мына оқушылар алтын медальмен наградталады: Бенько, Куневичь, Тынышпаев және Фрунзе”. Гимназия бітірушілердің тәртібі бойынша, гимназия директоры Вахрушевтің атына жазылған арызында Мұхамеджан : “.. менің император І Александр атындағы Жол қатынасы инжинерлері иститутына түсуді қалайтындығымды Сізге мәлім етемін”, - дейді. Петербургке оқуға жүрейін деп тұрған М. Тынышпаевқа гимназия дирекциясы өте жақөсы мінездеме береді.

Осы жерде айта кететін тағы бір жай: Мұхамеджанмен бірге бітірген К. Фрунзе өзінің інісі Михайл Фрунзе туралы естелігінде : “...біз гимназияда таризтан, философиядан және жаратылыстану ғылымдарынан қосымша мағлұмат беретін “дебиеттермен танысып отырдық”, деп атап өтеді. Бұл үйірмеден Мұхамеджанда сырт қалмаған болуы керек.

Сол кездегі Петербургтегі І Александр атындағы Жол қатынасы инжинерлерін дайындайтын иститутқа тек орыстардың дворян балаларын қабылдайтын еді. Түркістан өлкесінен келген қыр баласына иститут оқытушылары сенімсіздікпен қарап, қабылдау емтиханына дейін бірнеше комиссиядан өткізеді. Кейін өзінің бір естелігінде Мұхамеджан осы комиссиялардың емтихандарынан мүдірмей өтуіне үлкен пайдасын тигізгенін айтады. Оқу барысында 1906 жылға дейін Жетісу губерниясының қазынасынан Тынышпаевқа стипендия төленіп тұрған. Прогресшіл идеялар орталығы болған петербургте жас Мұхамеджан Бірінші орыс ревалюциясының куәгері болды. Бұл болашақта тлық зерттелуге тиіс мәселердің бірі.

1906 жылы институты бітіріп келген М. Тынышбаев Орта Азия темір жол құрылысына инжинер болып жұмысқа орналасады.

1907 жылы 28 жасында Жетісу губерниясынан Екінші Мемлекеттік думаға депутан болып сайланды. Дума құрамына Қаратайев, Тынышпаев сияқты дала депутаттары кірген мұсылман фракциясыда социал-демократиялық фракция сияқты Дума мінбесінен патша өкіметінің аграрлық , отаршылдық саясатын сынады. Патша өкіметі бұл “тілазар ” Думаны таратуға қажетті сылтау іздей бастады.

Екінші Дума таратылдғаннан кейін Тынышбаев темір жол құрылысына қайиып келіп, ерекше бөлімнің инжинері болып тағайындалды.

1911 жылдан бастап Урсатьевск-Андижан станциясындағы темір жол құрылысың бастығы және бас инжинері болып қызмет атқырды.

1914 жылы Жетісу темір жол құрылысына жұмысқа ауысады. Мұнда ол Арыс станциясынан Әулие – Атаға дейінгі құрылыс бөлімінің бастығы және бас инжинері қызметінде болады.

1916 жылы қазақ даласын дүр сілкіндірген ақ патшаның июнь жарлығы ұлт-азаттық қозғалысының басталуына себеп болды. Қазақтың көптеген алдынғы қатарлы прогресшіл қөзқарастағы азаматтары сияқты Тынышбаев та халықтың ауыр тағдырын бірге көтеру үшін февральдің басында туған жері Ешкіөлмеске келеді. Келген заматта тұтқынға алынған Мұхамеджан өзінің тергеу кезінде берген жауабының бір нұсқасын генерал – губернаторға жібергізеді. Бұл берген жауабында Тынышбаев ұлт-азаттық қозғалысқа дейінгі қазақ халқының мұқ-мұнтажын, жергілікті патша әкімшілігі мен қазақтардың арасындағы шиеленіскен қайшылықтарды, патша чиновниктерінің жүгенсіздігін , зорлық – зомбылығын ашып көрсете келе: “...Мен жоғарыда қырғыз (қазақ-ред) өміріне өзгерістер енгізген орыс өкіметі мен қырғыздың (қазақ) арасындағы қатынасты сипаттайтын мәліметтерді келтірдім... осыдан кейін біз куә болған қайғылы уақиғалардың шығуына қалай ғана таңырқауға болады және бұған жалғыз қырғыхдардың (қазақ) айтпауға бола ма?”-дейді. Көтерілістің шығу тегін түсіндіріп губернаторға хат жазғандағы Тынышбаевтың мақсаты – осы кезде қазақ даласында бейбіт ауылдарды қанға бояп жүрген жазалаушы экспедицияларды ауыздықтау еді.

1917 жылы февраль , онан кейін Ұлы Октябрь ревалюциясы Ресейді және оның құрамындағы отар елдерді мекендеген барлық халықтың өміріне түбегейлі өзгеріс алып келді.

1917 жылдың 26 ноябрінде қоқанда шығарылған мұсылмандардың өлкелік төтенше ІҮ съезінде жарияланған “Қоқан автономиясының ” күйзеліске ұшырауына байланысты халық қанын нақақтан төккізбеу мақсатымен Тынышпаев осы өкіметті таратуды талап етіп, Хожиковпен бірге Ташкентке келді.

В.И. Лениннің нұсқауы бойынша, байырғы интеллегенцияға кешірім жасағаннан кейін Тынышпаев 1921-1922 жылдары Түркістан өлкесінің жер-су Халкомының су шаруашылығы қызметін атқарады. Тынышбаевтың осы кезеңге байланысты өміріне жарық беретін мына бір документті келтірейік. “Удостоверение Дано настоящее бывшему сотруднику комиссии товарищу Тынышпаеву в том что он на службе в органах государственным размежением был назначен в Особую Комиссию ВЦИК по землеустройству на должность ст. Совета, находясь в указонных должносьтях по 1-ое мая ”. Осы қызметімен қатар 1924 жылдан бастап қазақтың тұңғыш жоғарғы оку орны болған Таншкенттегі Қазақ халық ағарту институтында алгебрадан, геометриядан және физикадан сабақ берген.

Осы кезде, 1919 жылы декабрьде Орынборда “Қазақ өлкесімен қазақ халқының геграфиялық тарихи және этнографиялық жағына ежелдегі және таяудағы өткендегісін зерттеу” мақсатымен құрылған Тарних статистика бөлімінің мүшесі белгілі тарихшы Чулошниковтың қазақ халқы тарихының екі томдық еңбегімен танысады. Жоғарыда айтылған тарихшының мардымсыз жанжақты, зерттелмеген , дұрыс талдау жасалынбаған еңбегін сынға алады. Мәселен сол еңбектің ҮІ – тарауына : всерьез утверждает что, “узбеками произваны шайзвольных людей ”, и что другая шайка других вольных людей, оброзоваашайся поздне называлась “казаками”. Его “о казаках” до джанибекского периода нечто вроде высказал вельяминов-Зернов то по здашнему кругу знании о происхождении казакох забыла еще понятно , от автора подводяшшего научное или всему прошлому о казахах мы вправе требовать большего. Вопрос а шайках настолько несерезный и повсяком случая не науяной что не стойт даже астонавлевается на нем”, - деп автордың қазақ халқының шығу тегін дұрыс түсінбегендігін, басты тарихи оқиғаларға дұрыс назар аудармағандығын кітаптың 4/1 бөлігінің қазақтарға еш қатысы жоқ екенін айта келе тағы : “в виду изложенного мигу Чулочникова, так солидный научный труд рекомендавать мы не можем”- деп қорытынды жасайды.

Түркістан тарихын зерттеуде үлкен еңбек сіңірген белгілі тарихшы В.В. Бартольд “Серезное изучение... края еше находится впереди и главная роль при этой работе должна принадлежать месным деятелям”,-деп жергілікті тарихшылардың болашағына үлкен үмітпен қарады. Өз кезегінде бұл тарихшылар Бартльдты құрметтеп, ұстаз тұтқан. 1925 жылы бұл ғалымның “Туркистан в эпохы мангольского нашествие ” деген докторлық диссертациясының 25 жылдығына арнап “Бартльду, Туркистанские друзья, ученики и почитатели”- деген жинақ бастырды. Осы еңбекее “Ақтабан шұбырынды ” деген зерттеуінде М. Тынышпаев былай деп атап өтеді:”Этот важнеишии момент в исторической жизньи казахов почти неизучен , если не счетать кратких упаменании онем Левшина и нашего заслуженного учителя по историй Средней Азии Бортольда ”. Қазақ тарихын зерттеуде елеулі үлес қосқан Тынышпаевтың баспа бетін көрген және қолжазба түрінде сақталып келген еңбектері болашақта жинақ болып басылады деген үміттеміз.

1925-1926 жылдардағы қысқа мерзім ішінде Тынышпаев осы Қызылордадағы қызметімен өзінің таланттты инжинер екенін көрсетіп қана қоймай тамаша ұйымдастырушы екенін де байқатты.

Құрылыс жұмысының аяқталуына байланысты КазАССР ХКС мен ОАК-і өзінің келесі мәжілісінде “Құрылыс жұмыстарының аяқталуына байланысты... 1926 жылдың 1-ші январьдан бастап бас инжинердің қызметі қысқартылсын” – деп қөаулы шығарды.

Осы кезде яғни 1926 жылдың 26 ноябрінде БК (б) ПОК Түркісіб темір жол магистралін салу жұмыстарын түзету жөнінде шешім қабылдады. Бұл құрылысқа жан-жақтан белгілі инжинерлер : Березин, Шатов, Перелман және осы құрылыстың тікелей маманы жергілікті жер – су жағдайын жақсы білетін инжинер Тынышпаев шақыртылады. РСФСР ХКС-і председаделінің орынбасары Т. Рысқұлов Қызылордадағы Қазақстан басшылары : Н. Нұрмақоатың Голошекинге жазған телеграммасында “инжинер Тынышпаевті білгір маман ретінде Көмек комитетімен Жол қатынастар комиссариатының Құрылыс комитетіне қосымша енгізуді ұйғардық өз пікірлеріңізді хабарлаңыздар. Млсква Кремль 18- декебрь. 1926 ж”- деп хабарлайды. Алайда Голошекин бастаған өлкелік партия комитеті Қазақ совет интелегенциясының, оның ішінде алаш Орда қозғалысына бұрын қатысқан кейін ревалюция ісіне адалдықь көрмсеткен адамдардың творчествалық потенциалын толық пайдалана алмады. Оларды қуғын – сүргінге салып, тағдырларын тәлкекке түсірді.

Голошекиннің қарсылығына қарамастан Ұлы магистральдың алғашы жобасының авторы болған дарынды инжинерді Т. Рысқұловтың ұсынуымен жоғарыда аталған комитеттер құрамына кіргізді. Оны 1927 жылдың январында Рұсқұловтың Алматыдағы Тынышбевқа жіберген телеграммасынан көруге болады. “Сіздің ХКС-ң Көмек комитеті және ЖҚК-ң Құрылыс комитеті құрамына енгіздік. Алдын ала Москвада дайындық жұмыстарын жүргізу керек. Егер қарсы болмасаңыз қай уақытта шығатыңызды хабаолаңыз. Нұрмаховпен келісімге РСФСР ХКС-і председателінің орынбасары Рысқұлов ”.

Қазақ даласына экономикалық прогресс әкелген жұмысшы табының үлкен мектебіне айналған, І-ші бес жылдық қорытындының негізгі көрсеткіші болған Түркістан Сібір темір жолын салуды, сол салада жас ұлттық кадрлар дайындауда Тынышбевтің еңбегі ұланғайыр.

Осындай қыруар еңбегіне қарамастан жалған жаламен 1932 жылдың 22 апрелінде тұтқынға алынып, Воронежге жер аударылды. Айдауда жүріп 1933-1937 жылдар аралығында Москва –Донбас темір жол салу құрылысында инжинер болып істейді. Осы жалған айыпты 1959 жылдың 29 Сентябрьдегі ҚазССР Жоғары Сот үкімі жоққа шығарады: “Постонавление бывшей тройки при ПП ОГПУ Казакстане 20 апреля 1932 году в отнешении Тынышпаева Мұхамеджана отменено и дело производства прекрашенно за отсутствием застава преступления”.

1937 жылдың басында айдауда елге оралған Тынышпаев денсаулығының нашарлығына байланысты жұмыс істемеді. 1937 жылдың 21 ноябрінде қайта ұсталынып елде басталған ІІ репресияның құрбанына ұшырайды.

1890 жылы 14 тымызда Верный қаласындағы Ерлер гимназитясына оқуға қабылданды.

1900 жылы 21 жасында гимназияны алтын медальмен бітіреді.

1900-1906 жылдары император І Александр атындағы Птербург Жол қатынасы инжинерлері корпусы иститутының студентті.

1905 жылы Профессор Бодуэн-дэ Куртэнэмен (поляк) А.А. Кусов пен (украин) журналист В. Жаботинскиймен (еврей ) бірігіп автономист- федералистер одағын құрды.

1905 жыл 19 қарашада Петербург қаласында автономист-федералистердің эсерлік одағының І съезінде “Қазақтар және азаттық қозғалыс” атты баяндама жасады.

1905 жыл Бүкіл қазақ халқының атынан Ресей Министірлер Комитетінің төреағасы С.Ю. Витте ге хат жазды.

1907 жылы сәірде Жетісу түземдіктері атынан екі Мемлекеттік Думаға сайланады.

1908 ж 1 тамызда Ашхабат қаласында Жол қызметі дистанциясы бастығының көмекшісі.

1911 ж Урсатьевске-Андижан станциясының Темір Жолд құрылысының бастығы әрі бас инжинері.

1912 ж Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов және М. Дулатовтармен бірігіп, “Қазақ ” газетін шығаруға қатысты.

1914 ж бастап Жетісу темір жол құрылысында болды.

1914-1915 ж “Қазақ” газетінде “Қазақ инжинері” деген бүркеніш атты көптеген мақалалар жазып отырды.

1916 ж Жетісу жеріндегі көтеріліске ат салысты. Патша өкіметінің қазақ даласындағы отаршылдық саясаты туралы белгілі мәлімдемесін (“его происходителству господину Туркистанскому генерал-губернатору”) жазып қалдырды.

1917 ж 6 сәуірде Уақытша үкіметтің қаулысымен Түркістан өлкесін (Самрқанд, Сырдария, Ферғана, Закаспий, Жетісу облыстарымен Хиуа, Бұхара ) басқаратын Түркістан комитетіне мүше болып тағайындалады.

1917 ж 24 сәірде О.А. шкавскимен бірге 1916 жылғы көтерілістің зардабын жою үшін Жетісуға іссапарға жіберілді.

1917 26 қарашада Қоқан қаласында ІҮ Төртінші өлкелік Мұсылмандар съезіәнде Бүкіл үкімет билігі М. Тынышпаев басқаратын уақытша үкіметі (министірлер кеңесі) мен 54 мүшесі бар Халық билігі кеңесіне берілді.

1917ж 28 қараша “Түркістан автономиясының төреағасы болып сайланды”

1932 ж 20 сәір. 2370 іс бойынша РКФСР қылмыс кодексінің 58/7 ,58/11 және 58/3 баптарымен тармақтарымен айыпталып, басында 5 жыл мерзімге (1930 жылдан бастап есептеліп) қамау туралы үкім шығып, Воронежге жер аударылды. От басымен Воронежле тұрды. Мұнда Москва –Донбас темір жол басқармасының өндірістік техникалық бөлімі тобының жетекшісі және жобалау бөлімінің инжинері болып істейді.

1935 ж көктем -жаз. Жер аударылу мерзімі аяқталып, елге оралды.

1935-1937 жж Гурьев Қанды ағаш темір жолы құрылысында істеді.

1937ж 21 қараша. Өзбек ССР –і Ішкі Істер Халық Комисариаты тұтқынға алды.

1938 ж 20 сәірде. Тынышпаев ресми құжаттар бойынша “атылды”.

1958 ж 28 ақпан қазССР Жоғары Соты Тынышпаевтың қылмысы жоқтығы туралы шешім қабылдады

Ұлт – азаттық қозғалыстың осы көрнекті өкілдерінің қатарына мұхамеджан Тынышпаевтың 1879-1938 ж орны ерекше екені мәлім. Ол қазақтың тұңғыш теміржолшы инжинері. Кезінде Санк-Петербургтегі Жол қатынасы инжинерлер институтын бітірген. Инжинер Тынышпаев Жетісу темір жолының жобасын жасауға, кейін оның құрылысына қатынасып, тыңнан түрен тартқан кәсіби маман. Орталық езгіні көщімен көріп, қазақ жерлерінің талам - таражға салынуына халқыгның құқығын қорғауға белсене шыққан студент Тынышпаев кейін, 1905-1907 жж Ресей ревалюциясы кезінде қазақ халқының атынан Мемлекеттік Думаға тұңғыш рет сайланған ұлт өкілдерінің бірі. 1917 ж Ақпан ревалюциясынан кейінгі құрылған Ресей империясы Уақытша үкіметінің Түркістандағы комитетінің мүшесі, Жетісу облысының комисары М. Тынышбев сол жылы қарашаның аяғында құрылған Қоқан Автономиясы үкіметінің алғашқы төреағасы болды. Оның алаш Орда үкіметіндегі қызметі ерекше еді.

Құрамында Тынышбев бар Алашорда үкіметі 1918-1920жж қамтитын осынау шиеленіске толы кезеңде екі жаққа бірдей соғыс алаңы болған туған жерді қан төгістен қазақ елі дербестігін қалпына келтіруге елдің амандығын сақтауға, бар мүмкіндікті пайдаланып бақты. Алашорданың жетекшілерінің бірі болған Тыншбаев осы мақсатты ту етіп, Ә. Бөкейханов, Ғаббасов, Мәрсеков, Танашев және Қозбағаровтармен бірге бір-бірімен күшпен алмастырған әр түрлі орыс үкіметтерімен жүргізілген келіс сөздерге де белсене қатысты.

Тынышпаевтың өмірімен қызметі туралы Бөкейханов, Байтұрсыноа, Дулатов шығарған “Қазақ” газеті 1917 ж 247 санында “Мұхамеджан Тынышпаев – ІІ Гасударственный Дума ағасы , инжинер. Саясат ісіне жетік халыққа таза жолмен қашаннан қызмет етіп жүрегн алдынғы қатар зиялы азамат” деп көрсетіп, оның 1905, 1916 және 1917 жж қоғамдық саяси қызметі туралы “Мұхамеджан қазақта бір болса өзі , екі болса екншісі кісі екендігі ” – деп бағалайды. Сол сияқты “Семреченские ведмости” газеті де қөұрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат Тыншбаевты “1905ж Ревалюциялық қозғалысқа араласқан Жетісу қырғыздары арасынан бостандық пен ревалюция идеяларын үгіттеп таратқан облыстан шыққан тұңғыш қырғыз ” деп сипаттайды.

Азамат соғысы аяқталғаннан соң, бұрынғы Алаш қозғалысы қайреткерлерінің басына күн туған кезде Тынышпаев өзінің кәсіби мамандығы бойынша Темір жол құрылысында еңбек етті. Оның бұл қызметке сеніп жіберілуіне Тұрар Рысқұловтың себепші болғаны белгілі. Аса қабілетті қазақ инжинерінің қолтаңбасы қалған Түркісібтің күні бүгінгі дейінгі Халық шаруашылығы күре тамыры болып отырғанын ескерсек Оның тарихында Тынышпаевтың еңбегі зор.

Алматы қаласындағы Транспорт және Комуникация академиясына М. Тынышпаевтың есімі берілуі талантты инжинердің қызметінің құрметті белгісі деп білеміз.

Тынышпаев қазақ халқының тарихының келелі мәселелерін тоғаған зерттеулерде жазып жариялатқан. Ғалым мұрасының маңызды бөлігі осы ғылыми талдаулары. Ол халқымыздың тарихының күрделі, бұрын зерттелмеген кезеңдеріне арнап дерек көздері бай ғылыми тұрғыдан негізделген іргелі еңбектер қалдырды. Мысалы, “Қырғыз қазақ руларының шежіресі”, “Қырғыз қазақтырдың шығу тегі”, “Қазақ этнонимы туралы ”,”Алтынорданың күйреуі” және “Қазақ хандығының құрылу тарихы ”, “Ақтабан шұбырынды ” және т.б еңбектері әлі күнге дейін өте құнды. Ғылыми айналымда кеңінен қолданылып келеді. Кеңес заманында тарихшы ғалымдар Тынышпаев еңбектеріне жүгінп, оның қазақ руларының шежіресіне, таңбаларына қатысты жазғандарын дерек көзі ретінде пайдаланса да сілтеме жасап көрсете алмағаны да рас.

Кеңестік саяси жүйе құрбаны Тынышпаев 1930 жж Воронеж облысына жер аударса, 1937 ж қайтадан тұтқынға алынып, атылып кетті. М. Тынышпаев халқына қайта ор\алғаннан бері уақытта 1993 ж оның шағармалар жинағы орыс тілінде жеке кітап болып жарық көрді.

2001 ж “Арыс” қорынан Тынышпаевтың шығармалар жинағы жарияланды. Ол туралы зерттеулер жазылып, кандидаттық диссертациялар қорғалды.

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі орталық ғылыми кітапханасында шығарыла бастаған “Ұлы тұлғалар ” сериясы бойынша әзірленген бұл жинақтан оқырман Тынышпаевтың өмірімен қызметі туралы мол мағлұмат алары сөзсіз.

Лекция:№ 7 Тақырыбы: М.Тынышбаев.

Жоспар:
1. М.Тынышбаев - өлкетанушы

2 .Этнографиялық қызметі
Пайдаланылған әдебиеттер

а)негізгі

1. «Қазақ» / Субхардина Ү., Сахов Қ, Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.

2. Қазақ әдебиеті. 1991 -22 -29 наурыз

3 Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз –кайсахского народа. Ташкент: 1925г. -66с.

4Тынышбаев М. Великие бедствия... Ташкент 1927г. -152с.

5.Левшин А.И. Описание киргиз –казачьих, или киргиз –кайсацких, орд и степей. /Под Общ.ред М:К.Козыбаева –Алматы: Санат,1996-65с.

6. «Қазақ» 1916 №166, 211,24 сандары

7. Богачев А.К. У истоков воспоминания А: 1971 -102с.

б)қосымша
1. Шафиро Ш. Брайнин С. Очерки по истории Алаш Орды Алматы: 1935г.–

С.14

3.Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен) 2-изд /Под ред Проф А.Такенов Алма –ата: Қазақ университеті, 1993 -304.

4. Нұрпейсов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы: Ататек, 1995 -25б

5. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы Алматы: «Қазақ университеті, 1992 Омарбеков Т. 20 -30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы:1997 -320 6.Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы: Жалын, 1996 -224б

Түркістан генерал –гебернаторлығының құрылуы /1867 -1868ж.ж./ осы өлкеде ғылыми жұмыстардың географиялық, жаратылыстанулық, тарихтық, статистикалық және т.б. салалар бойынша ұйымдастырылып, өлкетанушылық зерттеулердің жандануына негіз салды. М.Тынышбаевқа ғылымның басқа салаларымен қатар өлкетанушылықпен айналысуына өзі туып өскен ел мен жерді жақсы біліуді, ондағы тарихи және мәдени ескерткіштерден хабардар болуы сонымен қатар сол кездерде Ташкент пен Қазақстанның оңтүстік өңірін зерттеген Е.К.Бетгер, Ә.Диваев, М.Е.Массон, Л.В. Ошанин сияқты археолог, этнограф және фольклористердің ықпалдарының және айтылмыш ғалымдардың біразымен етене жақын болуы негіз болды.

М.Тынышбаев 1920 жылы ұйымдасқан Қырғыз (Қазақ) өлкесін зерттеу қоғамын құрушылардың бірі болды, сол кезде Ташкентте шоғырланған басқа ұлт зиялыларымен (Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Әуезов тағы басқалар) бірге «Сана» журналын шығаруға ат салысты. Ол сол кезден бастап мерзімді баспа сөз беттерінде өлкетанушылық еңбектер жариялай бастады. Солардың қатарында 1923 жылы оның «Түрік –Моңғол тарихы» еңбегі жарық көрді.

М.Тынышбаев Ташкент қаласында 1925 жылдың қарашасына дейін жұмыс істеп тұрған «Талап» атты «Қазақ – Қырғыз мәдениетін көркейтушілер қауымдастығын құрушылардың (учредитель) бірі болды.

1922 жылғы 13 желтоқсанда өткен «Талап» қауымының құрылтай (тұңғыш) жиналысында оның жеті адамнан тұратын басқармасы құрылды. Оның «Төрағасы» болып Халел Тоқтабаев, Мырзағазы Есболұлы, Мұхаметжан Тынышбаев,Мұхтар Әуезов, Қасым Тастанұлы сайланды. Бұлардың ішінен М.Есболов төрағаның орынбасары, М.Әуезов, басқарма хатшысы, ал М.Тынышбаев қазынашы болып бекітілді.

«Сана» журналының 1923 жылғы бірінші санында жарияланған «Талап» қауымының бағдарламасына (түпнұсқалық –«Жолында») оның басты мақсаты –«Қазақ –Қырғыз халқының мәдениеті өркендеуіне жәрдем келтіру» дер анықталып, одан туындайтын бес нақты міндеттері белгіленді. Олардың қатарында басқа міндеттермен қатар (тіл, әдебиет, өнер мәселелеріне байланысты) «халықтың тарихын әм салтын тексеріп, қарастыру» міндетіде қамтылған.

Анықталған міндеттерді орындау үшін ғылыми баяндамалар дайындап, оларды талқылау, бұқаралық ақпарат құралдарына мақалалар даярлау, жаңа журналдар мен газеттер шығару, әртүрлі тақырыптарға көрмелер ұйымдастыру, әдеби, ғылыми және ғылыми –көпшілік еңбектер жариялау, керекті мамандар дайындау үшін әртүрлі деңгейдегі оқу –орындары мен қысқа мерзімді курстар ашу шаралары қарастырылған.1925 жылы Қазақстан мен Өзбекстан арасында шекаралық бөліністің нақтылануына сәйкес қауым Ташкенттен осы жылы астанасы болған Қызылорда қаласына көшіріліп, Қазақстан өлкетану қоғамы болып қайта құрылған. Қоғамға зиялы қауым мүшелері қатарында 27 –і тарихшы мен өлкетанушылар болды. Бұл ұйымның құрамында ХалелДосмұхамедов, Мұхаметжан Тынышбаев,Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабаев, Әбубәкір Диваев сынды бірегй тұлғалар болады. Қоғам өз өмір сүрген кезеңінде қазақ тарихын жете зерттеуде бір қатар еңбектер сіңіріп, қазақ тарихи ғылымының қалыптасып дамуына үлес қосты. М.Тынышбаев осы қауымның мәжілістерінде «ХІІ ғасырға дейінгі түріктердің ежелгі тарихы», «Шыңғысхан және

оның империясы», «Қазақ –қырғыз тарихы» атты лекцияларын оқиды. Олардың кейбіреуі кейін және ғылыми еңбектер түрінде жарияланады.

Осы кезеңнен бастап ол ғылыми зерттеулермен тұрақты айналысып, секция мәжілістерінде жүйелі түрде тарихи - өлкетанушының сипатта баяндамалар жасап тұрады. Бұл тұрғыда жоғарыда аталған архивтің «Орыс Географилық қоғамы Түркістан бөлімінің Археология және Этнография секциясы» деп аталған қордың құжаттарында 1924 – 25 жылдар аралығында М.Тынышбаевтың осы секцияға мүше бола жүріп бір қатар мәжілістерде ғылыми баяндамалар жасап, оларды баспа беттерінде жариялағаны туралы айтылады. Осы қоғамға мүше болумен қатар ол тарих ғылыми саласының әр түрлі өкілдерімен араласа жүріп өзінің ғылыми көзқарасын, ғылыми зерттеу әдістемелерін қалыптастырады. Осы жылдары ғалымның тарихи еңбектерімен қатар өлкетанушылық зерттеулері де
жарық көре бастайды. Орыс географиялық қоғамының Түркістан бөлімі Этнографиялық және Археологиялық секциясының 1924 – 25 жылдары аралығындағы атқарған жұмыстары жөніндегі құжаттарда. А.А.Семенов, М.Е.Массон, Б.П.Денике, Е.К.Бетгер сияқты белгілі ғалымдар қатырында жалғыз қазақ М.Тынышбаевтың есімін жиі кездестіреміз.

М.Тынышбаевтың қоғам мүшесі бола жүріп, 1924 жылы маусымда болған мәжілісте «Қызыл өзен үйіндісі және Баласағұн қаласы» (1925ж) «Қазақ хандығының құрылу тарихы» еңбектері бойынша баяндамалар жасағандығына көз жеткіздік. Сол сияқты Чулошниковтың «Қырғыз –қазақ тарихының очерктеріне сыни тұрғыдағы еңбегі М.Тынышбаевтың өз қол таңбасымен (20.02.25ж) кездестірілді.

Бұл еңбектерді оқи отырып, ғалымның қазақ халқының шежірешілік, ауызша шығармашылығына тарихи құжат ретінде қарастырғанын көреміз. Ғалым халық ауыз әдебиетінің белгілі бір дәуірде қалыптасып, халық өмірінің маңызды оқиғаларымен байланысты екендігін айқындай келіп, олардың өз еңбектерінде құнды этнографиялық дерек ретінде қолданды. Бұл тұрғыда да ғалымның тарихшылық көзқарасы байқалады.

М.Тынышбаевтың тарихи –этнографиялық қызметі тек ғылыми қоғамдармен шектелмеді. Ол өзінің тарихи, этнографиялық, өлкетанушылық еңбектерін жергілікті баспасөз бетеріне шығарып отырған.

ХХғ. бас кезеңінде қазақ халқының ұлттың мәдениетін жаңғырту мақсатында Қазақ ғылыми комиссиясы 1923 жылы комиссия болып «Сана» атты журналын шығара бастағаны белгілі. Журналдың алғашқы санында осы басылымның шығарылуы мақсаты және міндеттері айқындалып, негізгі авторлары ретінде И.Аралбаев, А.Асфендияров, М.Әуезов, А.Байғарин, Т.Рысқұлов, А.Шмидт, М.Тынышбаев, Х.Досмұхамдетов және тағы басқалардың есімдері жарияланды.

2.М. Тынышбаевтың тарихи – этнографиялық қызметі

«Сананың» алғашқы санында Х.Досмұхамедовтың қазақтың ғылыми комиссиясы жөніндегі мақаласы жарияланып, онда оқырмандар» ұлт мәдениетін және тілін жаңғыртуға шақырылды.

1923 жылы М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, А.Шмидт, М.Жұмабаев және Н.Архангельский сияқты бірқатар ғалымдармен бірге Қазақ мәдениетін қорғаушылар қоғамын құрады. Қоғамның алға қойған негізгі мақсаты оның жарғысына сәйкес халық мәдениетінің дамуына ат салысу болып табылады. Осы кезеңде халық алғыс өзінің өлкетанушылық білімі мен жинақтаған материалдарын қоғамдық ағартушылық саласында кеңінен қолданды.

Тарихи деректерді, өлкетанушылық материалдарды жинақтауда ғалым өзінің негізгі прнципін олардың тарих пен этноргарфия мәселелерін зерттеудің негізі ретінде маңызын ашып, осы бағытта ғылыми ізденістер жасау деп анықтады. Әсіресе ғалым халық ауыз әдебиетін халқының тарихы мен мәдениетінің негізгі дерегі ретінде қарастыра отырып, өлкетанушылық, этнографиялық тұрғыда ғылыми мәселелерді шешіп отырған.

Бұл ретте ғалым қазақ халқының этногенезінің мәселелерін қарастыруға үлкен мән берді. Онда қазақ халқының жеке руларының шығу тегін зерттемейінше, олардың қай кезеңінде кімдермен қарым –қатынаста болғанын тарихи жүргізіп анықтамайынша оның тарихын, толық беруге болмайды деп көрсете келе, орта ғасырларда өмір сүрген уақ, үйсін, жалайыр, керей, қыпшақ, арғын сияқты рулардың өзара сауда, дипломатиялық қатнастарда болғаны тіпті олардың кейде өзара қарулы қақтығыстарға барғанын көрсетеді, ол әр рудың шығу тегін, олардың халық болып ұйысуын деректермен қатар аңыздар арқылы да негіздейді.

Ғалымның қай тұрғыдағы еңбектерін алсаңыз да олар қазақ халқының мәдени дәстүрлерімен байланысты жазылған.

Бұған жарқын мысал ретінде М.Тынышбаев жазбаларында талданған «Қозы –Көрпеш –Баян –сұлу» жырына байланысты аңыз -әфсаналарды келтіруге болады. М.Тынышбаевтың талдауында айтылмыш жырдың мазмұнының ашылуымен қатар оған байланысты жер –су аттарының тарихы да нанымды әңімеленді. Осы жыр туралы аңызда, дейді. М.Тынышбаев, «Қозы – Көрпеш ауылы Баян –сұлу ауылынан алыс жерге көшіп кеткендігі туралы айтылады. Баян ауылына қалмақтар жиі шбуыл жасап тұрады. Сол қалмақтардың бірі Қодар Баян үйіне орнығып алып, баянға түбі бір қосылуды көздейді. Оның ойының жүзеге асырылуына кедергі жасау үшін баянның туыс ағасы Қозы – Көрпешті іздеуге аттанады. Жасының елделігіне байланысты туған жеріне қайта оралудан үмітін үзген ол тек Қозы –Көрпешті іздеуге аттанады. Сондықтан Қозы –Көрпеш Баян сұлудың ауылын табу үшін тез көзге түсіп, байқалатын төбелерге кейбір заттарын қалдырып отырады. Осылайша биік бір тау басына сандықттың бұрыштарына қойылатын әртүрлі қауырсындары ерекше қарқара әшекейін қалдырады. Бұл тау осыдан бастап Қарқаралы деп атала бастайды. Келесі бір тауға алтын қазық қалдырып, бұл тау қазіргігедейін Алтын қазық деп аталады. Ақырында ол қалыңдығын іздеуге шыққан Қозы –Көрпешті кездестіріп өзі қалдырған белгілеріне қарай таба алатынын айтадыда жан тапсырады. Ал бұл кезеңде Баян түрлі сылтаулар ойлап тауып, ұзатылу тойының уақытын кешіктіріп отырады.

Баянның тілегімен Қодар құдық қазады. Ол құдық «Қодар қазған» деп аталынып қазірге дейін сақталғанын (Балқаш көлінің шығысындағы Аягөз өзенінің құяр ағасынан 20 шақырым жерде орналасқан). Таңсық, Ай, Айғыз өзендері (Сергеполь маңында) Баянның апалары атымен аталған. Қозы –Көрпештен жеңілген Қодар өз туыстарын көмек сұрай барады. Қозы –Көрпештің елден кетіп жасырынауына тура келеді. Ал шындығына келсек, Қодар жасырынған Қозы –Көрпешті Аягөз өзенінің Балқаш көліне құяр тұстағы Күркілдек деген жерде тауып алып өлтіреді.

Баян Қодардан әйтеуір бір қулықпен құтылып шығады. Қодар өлгеннен кейін Баянды дәлетті бір керуен басшы алмақ болып ниет қылады. Баян өтінішімен ол Қозы –Көрпеш басына мазарат салады. Мазарат салынып біткенен Баян өз жүрегіне қанжар салып өледі. Оның денесін сүйегін жарының қасына қояды. Бұл тұста ғалым жоғарыда аталған топонимикалық атаулармен қатар аңыз кейіпкері атымен Баянауыл тауының бар екенін анықтайды. Осылайша Мұхаметжан Тынышбаев өз еңбектерінде теориялық мәселелерден гөрі ақиқат тұрғысындағы деректік материалдарды дәстүрлі мәдениет түсінігі бойынша жан –жақты алып қарастырады.

Мұхаметжан Тынышбаевты қызықтырған мәселелердің бірі –Қазақстан жерінде, әсіресе Жетісу маңында орналасқан қазақ халқының тек көшпенді болып қана қоймай, мәдениетті, өркениетті халық болғанын дәлелдейтін ортағасырлық қалалар тарихы болып табылды. Еліміздің өзекті мәселелеріне қатысты қызықты тарихи деректер беретін М.Тынышбаевтың «Сырдария және Жетісу губерниясындағы ежелгі қалалардың, бекініс, қорғандардың іздері» . атты зерттеулік еңбегін атауға болады.

Шымкент әуе

1. Арыс станциясынан 20 верст жерде, Семиреченск темір жолының бойында, Арыс өзенінің сол жағасында, Қараспан деген жерде (местность) ежелгі қаланың орны орналасқан; жергілікті қазақ тұрғындардың (қоңырат тайпасының) айтуына қарағанда, қаланың аты «Қалаш» болған Ежелгі кезде «қалаш» атты түрік руы болған; қала осы рудың атымен аталды ма, жоқпа белгісіз. Жергілікті тұрғындардың қала орнынан саздан жасалған көзелер, тіпті, мыстан жасалған ыдыстар тапқан.

2. Шымкент қаласынан төмен (оңт. –бат –Р.Ә.) 6 – 7 верст, Бадам өзенінен 2 верст жерде, темір жолдан 100 – 150 сажение жерде бірі –бірінен кварталдарға айқын бөлініп жатқан төбелер орналасқан; төбелер ауқымды алаңды алып жатыр; оның аумағы қанша екенін дәл айту қиын , себебі төңіректің барлығы қазақтар мен сарттардың хуторлары бар жыртылған жерлер. Қаланың өзен жағасында, тамаша суармалы жерде орналасуы оның қайсыбір кездерде маңызды қала болғанына дәлел бола алады. Мүмкін бұл қала орны академик В.В.Бартольдтің айтуы бойынша қазіргі Сайрам қыстағының (Шымкенттен 10 верст жоғарыда) орнында болуы тиіс Асфиджаб қаласыныкі болуы мүмкін. Жергілікті тұрғындар саздан жасалған көзелер тапқан, ал ыдыс немесе басқа бұйымдар табылған –табылмағанын біле алмадық.

3. Келте –машат өзенінің жоғарғы ағысында, Цир –Су деген жерде бір бекіністің іздері көрінеді; ешқандай қазба жүргізілген жоқ; қазақтар да ешнәрсе таппаған.

4. Түлкібас станциясынан батыста 6 верст жерде, темір жолдың дәл табынан Шаңқа –Бастау өзені өтеді, темір жол выемкасы шағын бекініс типтес «төрткүлдің» оңтүстік бөлігін кесіп өткен. 1916 жылы выемканы жасау кезінде саздан жасалған көзелер, мыс кеселер табылған; осы жерде тұратын қазақтың (Жуа... бек Нүсіпбеков) айтуы бойынша, осы жерден 50 сажение төмен жерден күміс ыдыс табылған. 15 жыл бұрын бір қазақ үлкен көлемдегі мыс ыдыс тапқан, оны түлкібастық бір сарт онымен саудаласпай –ақ айырбасқа үлкен мыс самауыр берген. Одан төмен тағы 20 сажение жерде 15 жылдай бұрын биіктігі ересек адаммен бірдей, яғни 2,5 аршын шамасында, түбінің және ернеуінің диаметрі 1,25 аршын келетін ыдыс табылған; қабырғаларының қалыңдығы 6 вершок. Оның іші –сырты безендірілмеген. Ыдыс іші топыраққа толған; ыдыс қабырғасы бүтін кесектен бе әлде күйдірілген бөлек –бөлек кесектерден жасалған ба деген сұраққа ол жауап бере алмады., бірақ ол кесектен қаланған болса керек деп топшылайды. Ыдысты сол кезде –ақ қазақтар сындырып тастаған. Осы жерге жақын жерден 2 – 3 аршин тереңдіктен 5 адам сүйегі табылады, олардың барлығы бірдей батысқа, жүздері батысқа қаратылып жатқызылған, соған орай айтушы оларды мұсылмандардың сүйектері деді; айтушы бас сүйекті өз басына кигізген кезде бассүйек қабырғалары басынан 1 вершок кең болып тұрды, тістері ересек адамның полмезинцасындай, жақсы сақталған, ролекная костьтары қазіргі адамныкінен бір жарым есе ұзын және үлкен болып шыққан.

5.Түлкібас станциясынан 5 верст шығыста, темір жолдан 50 сажение солтүстікке шағын қорған орналасқан, оған күйген саз балшықтан жасалған су құбыры тартылған. Су құбырының ұзындығы 4 версттей; су таудағы кішкене байқалмайтын көзден келген.

6. Әулие –ата қаласынан төмен 4 верстта, Талас өзенінің сол жағасында; «Қостөбе» төбелерінің маңында бірнеше төбелер орналасқан; бұл жерден батысқа қарай біраз жерге дейін ескі құландардың іздері созылып жатыр; жергілікті қазақ тұрғындар ешқандай мәлімет бере алмады; Сондай –ақ, қазба жүргізілген –жүргізілмегені де белгісіз. Бұл қала орындары ежелгі Тараз қаласының орны болуы мүмкін.

7.Константиновка станциясынан 2 верст төмен Шу белгісіз бір бекіністің іздері орнласқан.

8. Қордай станциясынан 42 верст солтүстікте, Бозбармақ деген жерде үлкен қаланың орны орналасқан; оның аумағы, шамамен; екі жаққа бағытталған 7 көше. Бұл жерде ашық, тегіс және қазіргі кезде сусыз. Ежелгі кезде ол жер мұндай болмаған, себебі, су көзінсіз үлкен қаланың болуы ақылға сыймайды. Қалаға су Отар станциясына жақын жердегі, кеуіп кететін Көлқамыс көлінен әкелінген болса керек.

Бірнеше жылдар бұрын қазақтар Бозбармақты Көлқамыс суымен суармақ болып, «Қопасордың» тұзды балшығын кесе отырып ұзындығы 30 верст арық қазған, 2 – 3 жыл пайдалынғаннан кейін су азая бастап, соңында тіпті келмей қалған; қазақтар басқа жаққа көшуге мәжбүр болады. Қазақтардың айтуынша құдық сулары мұнда жыл сайын азайып келеді. Бір кездері Көлқамыстың суы Бозбармақ қаласына жеткілікті болған болуы мүмкін. Аңыз бойынша қаланы «Муг» халқы мекендеген. 40 жыл бұрын бұл қала орны туралы Алматы басшылығы естіген; жүргізілген қазба жұмыстары кезінде бірнеше мыс ыдыстар табылған. Қазақтардың айтуынша, әкімшілік күміс кеселер, қаңқалар, т.б. табылған.

V.Қопал уезі

Бала –саз деген жерде, Қопалдан 5 верст шығыста ежелгі қаланың орны орналасқан; Одан ары Ақсу өзенінің бойында (Арасан станциясынан шығыста) төбелер орналасқан, қаланың немесе бекіністің іздері болса керек.

9. Сарқандтан 7 верст жерде, Басқанға барар жолда төбешік орналасқан, оған саздан жасалған су құбырымен су тартылған. Су құбырының сынықтарын өз көзімен көрдім.

10. Антоновка поселкесі мен Лепсі өзенінің арасында ежелгі қала орны орналасқан; көшелер, кварталдар, мейлінше шық көрінеді. 20 жыл бұрын қазақтар ол жерден саздан жасалған көзелер, мыс қазандар тапқан.

11. Черкаска поселкесінен 5 верст жоғарыда, Лепсі өзенінің сол жағасында ежелгі қала орны орналасқан, тағы бір жерде өте көп жыландар мекендеген тастар үйіндісі орналасқан. Қазақтар ол жерді Орда жылан деп атап, ол жерде жыландар патшасы «Айдахар» тұрады деп ойлайды. Мен бұл қаланы бала кезімде, 40 жыл бұрын көргенмін; ешқандай қазба жүргізілген жоқ.

12. Лепсинск қаласының батыс шетінде, мұсылмандар қорымына қарсы жерде шағын көлемді тастардан (5-7 фунт шамасында) үйілген үлкен төбешік орналасқан. Шеттері үшкір тастар құрылысқа жарамсыз, олар жақын жердегі Лепсинка өзенінен алынған емес (ондағы тастар жұмысланып келген), сөз жоқ таудан әкелінген (12 верст). Төбешік пен тастардың қандай қызмет атқарғаны белгісіз ; жергілікті қазақтардың ойынша, тастарды таудан Шыңғысхан әскерлеріне өз әскерінің санын анықтау үшін әкелдірген. Сонымен қатар осы өңірлердегі орта ғасырлық қалалармен елді мекендердің зерттелуі, баламалануы, даму тарихы және ерекшеліктері қарастырылып, оларға тән ұқсастықтар мен айырмашылықтарды көрсетуде М. Тынышбаев ауыз әдебиеті деректерін пайдалана отырып, бұрын жарияланбаған аңыздарды зерттеу жұмысының арқауы етеді.

М Тынышбаев ғылыми тұрғыдан осы күнге дейін нақты жауабын тауып дәлелденбеген Баласағұн қаласының тарихы мен оның қай жерде орналасқандығын анықтауда зерттеулер жүргізіп, ғылыми тұрғыда өзіндік пайымдаулар жасаған өлкетанушылардың бірі . Ірі сауда,қол өнер мен рухани өмірдің орталығы болған ортағасырлық қалалардың бірі Баласағұнның Қарлұқ, (Хғ.) Қарахан (Х-ХІІ ғ.) Қарақытай (ХІІІ ғ.) мемлекеттерінің басты астанасы болуы мен қатар саяси, эканомикалық және рухани мәдениетінің де орталығы болғандығы тарихи деректерден белгілі. Сондықтан да, Баласағұнның тұрған жердің анықтаудың тарихы да, ғылыми да зор мәні бар екенін, қаланың орнын табу маңызды мәселе екенін түсінген М. Тынышбаев оны зерттеуге көңіл бөлген. Баласағұн қаласы жайында тарихи деректерде 940 жылдары Баласағұн қаласын түріктер басып алынғандығы жайында мәлімет беріледі. Ал, Иакут ибн Абдуллах Ар-руми-әл Хамава Баласағұн қаласынан бір топ ғұламалар шыққан, оның пікірі В.В.Бартольд Баласағұннан шыққан ақын Жүсіп (Юсуф) хас Хаджиб Құдатқу-білік паэмасын түрік тілінде жазған деген мәліметтер келтірсе,Баласағұн қаласының әр түрлі аттары мен осы қала төңірегінде жер атаулары жайында деректерді Махмуд Қашқаридің «Түрік тілінің сөздігінен» кездестіруге болады. Онда Баласағұн қаласының жанындағы Шу қаған салдырған Шу қамалы туралы аңызбен бірге осы қала төңірегіндегі жер атаулары көрсетілген. Ал, келесі бір деректе ХІІІ ғасырдың басында Баласағұн манғолдардың қол астына қаралғап, монғолдардың қаланы «Го балық» (жақсы қала ) атағандығы беріледі.

Осындай іспеттес тарихи деректерде Баласағұнның Ұлы Жібек жолының үстіндегі үлкен шаһар, ірі мәдениетінің орталығы және астана болғандығы баяндалып, қала жайында мол мәліметтер беріледі. Дегенмен, қала орналасқан жері жайында деректер әр қала орнына баламалаумен шектеліп келеді. Солардың ішінде Х ғасырда өмір сүрген арабтың ұлы географы Әл-Макдиси Баласағұнның орналасқан жерінің тұрмысқа өте қолайлы екендігіне тоқталып өтсе, В.В.Бартольд Баласағұнды Бурананы, сонан соң Ақ-Бешім қаласы болса керек деп көрсетеді. А.Н.Бермштам Баласағұнды Ақ-Бешіммен байланыстыра қарастыруды жөн деп санайды. Ал, Л.Р.Кызласов болса Ақбешім Баласағұн емес, оны өзге жерлерден іздеу керек деді.

Мұхаметжан Тынышбаев кәсіби тарихшы болмаса да зиялы қауым өкілдерінің бірі ретінде көне қала орнын зерттеуде инженерлік мамандығын пайдаланып, 1924 жылдың маусымында «Орыс Географиялық қоғамы Түркістан бөлімінің археология және этнография секциясының» кезекті мәжілісінде өзінің «Қызылөзендегі қираған үйінді және Баласағұн» атты зерттеулік жұмысынан баяндама жасайды. Баяндама «Пішпек уезіндегі Иванов және Қызылөзен елді мекендерінің арасындағы көне қаланың үйіндісіне мен (М.Тынышбаев) сонау 1920 жылы Алматыдан Ташкентке Қастек арқылы өтіп бара жатқанда назар аударған едім», -дей келе, 1923 жылы мамыр айының бас кезінде салынып жатқан Қызылөзен каналын көре жүріп, қала орнында болып деректер жинақтағанын баяндайды. Баласағұн қаласының үйіндісін зерттеуде М.Тынышбаев тарихи, археологиялық әдістер мен қатар инжинерлік анықтау әдістерін қолдаған. Бұған оның мына жазбалары дәлел: «Каналдан төмен аса түзу емсе тік бұрышты үш бұрыш аумақты алып жатқан, қала ауқымы меридиандық бағытта (3 ½) верст және ендігі 4 верст, яғни 7 шаршы верст.

Ал каналдан жоғары аумақ қабырғалары 2 және 4 верст болып келетін тік бұрышты, яғни 8 шаршы мертге таяу, демек қираған қаланың жалпы аумағы 15 шаршы верстке тең. Көлбеу тұрғысынан алып қарағанда Қызылөзен суландыру учаскесі бір кездері Шу өзені арқылы қазіргі қала орнына жақын жерден өткен: бұған қарағанда қазіргі Қызылөзен Шу өзенінің ескі арнасымен ағып отыр деп болжауға болады.

Қала Шу өзенінен (немесе Қызылөзен) қолдан жасалған суландыру жүйесін алып тұрған. Өйткені аз сулы тау өзендері қалаға дейін жете бермейді. Бұл жер солүстікке, Шу өзеніне қарай еңіс, ал жер бедері ойлы –қырлы болып келеді. Оның үстіне жері сары топырақты. Бүгінгі белес үйінділердің әрқайсысынан әр түрлі аумақтағы қала мақаласының ізін аңғартуға болады. Ал үйінділердің аралығында көшелер сұлбасы сайрап жатыр. Бұл көшелердің меридиандық және ендік бағыттары бар. Тереңдігі бір аршынға жуық тереңдікте қазылған жұмыс барысында біздер қаланған қабырғаны тіпті оның слағын көрдік. Ал осы қабырғаның бір бұрышында топырақпен көміп тасталған құдықты байқауға болады. Оның да қабырғасы кірпіштен қаланған», -дей келіп қала орналасқан Бішпек тен Тоқмаққа баратын пошта жолының бойындағы Қызылөзен (21/2) және Иванов (5 ½) поселькелерінің аралығында, Тоқмақтан 23 верст. «Буран» алқабынан 27 верст жерде» деп көрсетеді.М Тынышбаев бұл ескерткіштің қай қаланың орны екендігіне, оның баламалану мәселесіне үлкен көңіл бөлген. Баласағұн қаласының тарихына байланысты М. Тынышбаевтың жекелеген пайымдаулары осы мәселе жөнінде қалам тартып, зерттеулер жүргізген әйгілі шығыстанушы В.В.Бартольд «Отчет о поездке в Среднйю Азию с научной целью» . атты еңбегінде көтерілген Баласағұн қаласының орны жөніндегі мәселелермен байланыстырады.

Ал, академик В:В. Бартольд өзінің «Түріктер. Орталық Азия түркі халықтарының тарихынан ХІІ лекция» атты еңбегінде: «Бағдат тарихшысы Сәбит Б Синанның хабарлауынша түркі халықтары ислам дінін шамамен 960жылы қабылдаған. Х ғасырда Ислам дінін қабылдаған Қашқар билеушісі Бога –ханның немересі Богра хан Харун б Муса Баласағұнды билеп, Мауеренахрға шапқыншылықтар жүргізеді. Осының салдарынан кейінгі кезеңдерде Қашқар мен Баласағұн Қарақанидтер династиясынан шыққан хан илігіндегі қалалар ретінде жиі бірге аталып жүреді. Хандық династияда Баласағұн маңызға ие болсада Шығыс әдебиеттерінде қала орнын көрсететіндей мәліметтер кездеспейді» , -дей келіп, қала жайындағы мәліметтер тек Х ғасырда өмір сүрген географшы әль –Макдиси мәліметтерінде ғана кездесетіндігін, алайда орны көрсетілмегенін айтады. Баласағұн бұрынғы кезде ІХ –Хғасыр географтарында өзге атпен кездесуі мүмкін деген пікір айтады.

Орта ғасырлық қалаларды көп жылдар бойы зерттеп жүрген К.Байпақов «Оңтүстік Қазақстан және Жетісудағы ортағасырлық қалалар мәдениеті» атты еңбегінде Баласағұн қаласының ежелгі тұрағын, тарихи орнын Суяб қаласымен байланыстыра отырып: «Батыс түріктердің, Қарлұқтардың, Түркештердің астанасы болған Суяб қаласының аты Х ғасырда тарихи мәліметтерден ығыстырыла бастап, оның орнына астаналық қала ретінде Баласағұн атала бастады. Қала ХІV ғасырға дейін өмір сүріп, Рашид – ад –Диннің мәлімет бойынша «Қарабалық» атымен белгілі болған» -дейді.

Қ.Байпақов Бурана қаласындағы қазбалардың нәтижесіне сүйене отырып, оның

Баласағұнға саятындығын қосымша дәлелдейді. Ғылымның нақты дәлелдері Х

ғасырда өмір сүрген Аль –Максиди жазғанын дай «аса үлкен тұрғыны көп, өте бай

қала» Баласағұнның бүгінгі күні Қызыл өзен каналы жүргізілген аймақта болғанын ешқандай күман қалдырмайды.

Профессор В.Бартольдтың зерттеулеріне қарағанда Найманның Күшік ханына қарсы жіберілген Шыңғысқанның қолбасшысы Жебе Ноян Жетісу арқылы Қашқарияға 1217 жылы өткен. Сол жолы Баласағұн Жебе ноянға қарсылықсыз берілген. Сол үшінде олар осы қаланы « Го Балық» яғни «Жақсы қала» деп атаған.

Баласағұн сөзінің төркіні жайында В.В.Бартольд түріктерде Баласағұн Күз ұлысы немесе Күз Урду (қыстақ, қала деген мағынада) деп те аталғанын айтады. Урду –Баласағұн қаласының жанындағы қала аты екендігі Аль –Макдиси Түркімен билеушілерінің тұрақтанар орны ретінде атап кеткен.

Махмуд Қашқаридиң хабарлауынша «Урду –Баласағұн қаласындағы қала» дей келіп, оған «Патша қаласы деген түсінік береді. Бұдан келіп саятыны Баласағұнды Күз Урду де депте атағанын аңғарамыз.

ХVІ ғасырдың орта шенінде өмір сүрген «Тирих Рашидидің» авторы Мухамед Қайдар былай деп жазады: «Шу еліндегі бір жерде үлкен қаланың қираған орны сақталған. Онда минареттер мен куполдар көрініп тұр. Бірақ қаланың атын ешкім білмейді. Моңғолдар оны «Мұңаралы» деп атайды. Мұнда 711жылы (1312 жылы) қайтыс болған Мұхамед –Факих Баласағұнның купол –қабірі сақталған» .

Осындай мәліметтерді салыстыра зерттей келе, М.Тынышбаев Баласағұн қаласы ХІV ғасырдың бас кезіне дейін өмір сүрген дей келіп, Тоқмақ қаласынан тура оңтүстікке қарай 10 версттей жерде жергілікті қара қырғыздар «Буран» деп атайтын «Мұнара» бар. Бұл да «Буран» өзенінің жағасында орналасқан. Буранның маңындағы қираған қала аумағы онша үлкен емес. Осы бір –екі жағдай (аумақтың шағындылығы судың жетіспеушілігі) профессор Бартольдтың, Буран тек қаланың сыртындағы дем алатын орын, ал нағыз Баласағұн Ақбешін деп аталатын үйіндіден батысқа қара 5 - 6 верст шамасында болуы мүмкін деген қорытынды жасауына себепкер болған, деген қорытынды жасайды.

М.Тынышбаев Баласағұн қаласында байланысты академик В.В.Бартольдтың кейбір пікірлерімен келіспеген. Атап айтқанда, ол В.В.Бартольдтың қаланың орналасуы жөніндегі тұжырымымен келіспейді, осы қаланың қираған орны жөнінде оның ешкімнен жөн сұрамағанына, яғни нақты деректерді іздемегендігіне қынжылады да Баласағұн қаласының тарихы жөнінде көптеген тарихи деректер келтіреді. Баласағұн қаласы алғаш рет Бұқар әмірі Насырдың қайтыс болуы (943ж) қарсаңында Баласағұнды «Дінсіз түріктер» басып алғаны жөнінде хабарлайды. Х ғасырдың тарихшысы Аль –Максиди Баласағұнды «Үлкен тұрғыны көп бай қала», деп жазады. Бұл екі жайдан Баласағұн қаласы ең әрі дегенде ІХ ғасырдың соңғы ширегінде салынғанын білуге болады. Сондықтан бізге оның пікіріне Баласағұн қаласының ІХ ғасырдың аяқ шенінен бастап салынып, Х –ХІ ғасырларда шырқау шегіне жете дамыған ортағасырлық қалалардың бірі деген тұжырым жасаймыз. Мұны археологиялық жазба деректер де дәлелдейді.

Академик В:В. Бартольд Баласағұн қаласы туралы мәлімет М.Қащқаридің замандасы парсы министірі Низам аль –Мулуктың әңгімесінде кездеседі. Олай болса бұл қала 943 жылы мұсылмандық болды. Оның дінсіздердің қолына көшуі қасиетті соғысты тудырды деп есептейді. Оның бұл пікірі М.Тынышбаевта қолдайды және одан әрі деректермен дәлелдей түседі. Тарихта Баласағұнды Ислам дінін алғаш болып қабылдаған түрік ханы Қашқардың билеушісі Сатух Богра хан. Оның немересі Богра –хан -Харун б Муса Баласағұн қаласында тұрған. Сондықтан Қарақанидтер әулетінде Қашқар мен Баласағұн аты көп жағдайларда қатар аталады.

Түрік ойшылы М.Қашқари Қарақанидтер әулетін хан мен оның Сарайы орналасқан жерді Ордукент деп атайтын Қашқарлар мен тығыз байланыстырады да, оларды Яғма халқынан деген тұжырым жасайды. Осы Қарақанидтер әулеті билеген ІХ –ХІІ ғасырларда Баласағұн қатты гүлденеді. Қарақанидтер дәуірінде (955 -1130ж) Баласағұн жиі атала бастайды. Бұл кезде Баласағұн тоғыз Оғыздан шыққан тайпалардың тұсында көп салалы шаруашылығы, заттық және рухани мәдениеті дамыған басқа көршілермен байланыста үлкен роль атқарған астанаға айналады.

Ортағасырлық қалалардың атын саяхатшылар, ғалымдар,ойшылдар, саудагерлер шығарған. Соның бірі- Ж.Баласағұн. «Баласағұнда туып өскен Юсуп деген біреу 1069 жылы Қашқарда ұйғырдың сөзі мақамымен «Құдатқу- білік» дидактикалық поэмасын,түрік тіліндегі тұңғыш шығармасын жазған»- , деп М.Тынышбаев оған үлкен баға береді.Осылайша аты шыққан Баласағұн қаласының тарихы да сол кезде беделді әулеттердің өзара қырқысуының , билікке таласуының тарихына аиналады.

«1130 жылдар шамасында- деп жазады М.Тынышбаев – түрік таипалары қаңлы мен қарлұқ ығыстырған Баласағұндық хан сол кездері алакөлдің шығыс жағында Эмил өзенінің бойындағы Чугучак қаласының жанында қоныстанған Қарақытай гурханы көмек сұраған. Қарақытайлықтар қаңлы мен қарлұқты қуып шығып, қараханидтердің өзін тақтан тайдырып, Баласағұнды басып алған. Дәуірлеген Қараханидтер әулетін Қарақытайлықтар тақтан тайдырып, биліктен айырып, өз билігін орнатқан. Гурханның ордасы су мол, шөбі шалғын жерге орналсады. Сөйтіп, Гурханның тұрағы Баласағұнның маңында болып, Хосун орда (Күшті орда) деген атпен белгілі болды.

Бішпек уезіндегі Бураның маңынан және басқа жерлерден табылған Несториандық қабірлер қарақытайлықтар тұрған уақытта (яғни ХІІ ғасырға жатады). ХХ ғасырдың ІІ жартысында жүргізілген археологиялық қазба деректерде осыны дәлелдейді. Біздің бабаларымыздың ақыл –ойымен, маңдай терімен салынған шахар несториандық қарақытайлар билігіне көшеді. Алайда Баласағұнды 1210 жылы Қарақытайлықтар басып алғаннан кейін Гурханның Ферғанадағы Қарадария өзеніндегі узгенттегі сақтаулы қазынасын талан таражға салған найманның ханы Күшік хан келеді. Күшік ханның күшейуі ұзаққа бармайды, қарақытайлықтар оған лап қойып, Гурханның қазынасын қайта тартып алып өзара бөліседі. Осылайша бір елді басып алып, қан жылата тапқан қазына екі жаққа да оңа бермейді.

Баласағұн қаласының ролі мұнан кейін бәсеңдей береді. Монғол –татар шапқыншылығы кезінде, ХІІІ – ХІV ғасырларда, 1312 жылдар шамасындағы деректерде оның аты бірен –сараң ғана аталады. Ол жөніде М.Тынышбаев «Шағатай дәуіріндегі өзара қырқыс кезінде Баласағұн кейбір деректерде 1312 жылдары аталатынана қарамастан өзінің бұрынғы маңызын жоғалтқан сияқты» –дейді.

Баласағұн қаласының аты кейінгі ғасырларда тіпті аталудан да қалады. ІХ –ХІІІ ғасырларда дәуірлеген Баласағұнның болғаны да беймәлімдікке айналады. В:В: Бартольд «Жетісу тарихының очерктері» атты еңбегінде тарихи оқиғалардың нәтижесінде Баласағұн ХІV ғасырдан бастап тарих сақнасынан түсіп, бірте –бірте оның орны қай жерде екеніде ұмытылып кеткен « Баласағұн Орта Азиядағы қала, оның қай жерде орналасқаны анықталмай келе жатыр». –деп жазады. Академик көтерген мәселе археология ғылымында күні бүгінгі дейін өзекті болып келеді. Өйткені қазақстандық ғалымдардың арасында Баласағұн қаласының тарихи орнына байланысты екі болжам қалыптасып отыр. Атап айтқанда, этноргафшы ғалым У.Шалекеновтың бір қатар еңбектері мен ғылыми мақалаларында Ақтөбе қаласын тарихи Баласағұн мен баламаласа, археолог ғалым М.Елеуов ғылыми зерттеулерінде Баласағұнды Бурана мен баламалайды.

Сонымен, кезінде Ж.Баласағұни, Аль –Хорезми, Аль –Хамза, тағы да басқа ғұламалар батыс түріктерінің астанасы болған Баласағұн қаласы халық жадынан ұмыт болды.

Содықтан да дейді М. Тынышбаев, Әмір Темірдің жорықтары және одан кейінгі оқиғалар жөніндегі кейбір тау, өзен, көл, қала сияқты атауларда еске алғанда Мұхамед Қайдар жазбаларында Баласағұнда немесе оның төңірегінде болған оқиғалар жайында ешбір мәліметтер келтірмейді. Оның орнына Қастек (Қарақастек ) Қошқар, Шу тағы да басқа атаулар кездеседі. Бұдан Баласағұн Әмір Темір кезеңіне дейін ақ мүмкін 1312 мен 1370 жылдар аралығында өзінің өмір сүруін тоқтан деп қорытынды жасауға боладыдейді.

Қарақытайлықтар билігі орнағаннан кейінгі қалған деректер, несториандық молалардағы жазулар қандай ойшылды болсада шатастырары сөзсіз. Солай бола тұрса да Баласағұнның өмір сүруін тоқтату жөнінде М.Тынышбаев тұжырымы тарих тұрғыдан дұрыс болып табылады.

«Несториан молаларындағы жазуларға сүйене отырып, профессор В.В.Бартольд 1336 – 1339 жылдар Жетісуда оба ауру қатты тарағанын, мүмкін Баласағұн тұрғындары да осыдан зардап шегіп, тірі қалғандары қорықаннан қаланы тастап кетуі мүмкін екенін» айтады.

Мәселені басқа қырынан қарасақ , осындай «Үлкен, тұрғыны көп, бай қаланың» Біржола талқандалу бұл қаланың жау қоршауында қалуы қала ішіндегі ірі шайқастар салдарынан да қирауы мүмкін деп ойлауға болады. Бірақ мұндай ірі оқиғалар еш жерде айтылмайды. Осы жайдың бәрі Баласағұнның 1338 – 1339 жылдардағы оба ауруынан кейін өмір сүруін тоқтатқаны бір жақты болса да дәлелдей түседі». «Діни адамдардың жұма күні намаз оқитын 40 мешіті, күнделікті намаз оқитын 200 –ден астам мешіті, 20 ханқа, 10 медресесі болған Баласағұн қаласының, «үлкен, тұрғыны көп, бай қала» соншалықты оба ауруына өшетіндей күнәкерлігі болмаған шығар, сондықтан да еш деректе айтылмаса да билік таласы, алауыздық, даланың өз ішіндегі шайқасы, ұрысы –қырысы қаланың тарих сахнасынан өшуіне себеп болды деген М.Тынышбаевтың тұжырымы дұрыс болып табылады.

М.Тынышбаевтың келесі бір археологиялық ескерткіші жайлы еңбегі –«Ежелгі Илан балық (Іле балық) қаласының орны туралы» атты баяндамасы. Баяндама 1454 – 1455 ж.ж. Монғол ханына барған Армиян патшасы Гайтонның маршрутында аты аталатын Илан-балық қаласының бүгінгі орнын анықтауға арналған.

Баяндамада автор В.В.Бартольдтің Илан –балықты Рубрук еңбектеріндегі Эквиус қаласымен баламалап, алтын –емел асуымен Іле өзенінің аралығында орналасқан деген пікіріне, сонымен бірге Фин археологы Геймельдің Илан –балықты Илан –Баш –Су өзенінің бойында, Шу өзенінің сол жағасында орналасқан деген пікіріне тоқталады. М.Тынышбаев Геймель айтқандай Шу өзенінің бойында ешқандай Илан –Баш –Су деген арнаның жоқ екендігін алға тартып, оның болжамымен келіспейді.

М.Тынышбаевтың хабарлауынша Алтын –Емел және Іле өзендірінің аралығында, почта станциясынан 15 верст жерде, Іле өзенінен 25 верст жерде көлемі шамамен 1 верст² келетін ежелгі қала орны табылған. Қала Көктал өзініне тоғысатын Ұянкөл және Қызылжусан өзендерінің жағасында орналасқан. Қазір ол жерлерді халық «Қалмақ қорған» немесе «Қалмақ –күре» деп атайды. Автор қаланың қалмақтарға ешқандай қатысы жоқ, халық оны қалмақтар мен байланыстырып қателеседі дейді және бұл қала орнын орта ғасырлық Илан –балық (Іле балық) қаласымен баламалағанда жөн санайды.

1926 жылы М.Тынышбаев Қазақстанды зерттеу қоғамының тарих секциясында «Көк судағы үйінділер және Қайлақ (Қолық) баласы» атты баяндама жасайды.

Тарихтың атасы аталған Геродоттың жазуына қарағанда, басқа елдерді былай қойғанда ертеде Орта Азия мен Қытай мемлекеті үшін байланыстыратын дала жолдары, «Далалық сақ жолы» деп аталған. Ұлы Жібек жолы сауда жолы ғана емес, жаңа елдер мен жерлерді көріп, танып білуге асыққан саяхатшылардың да мәдениет өкілдерінің де жолы болды. Осы жолдың басында VІ ғасырдың ІІ жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан, Сары теңіз бен қара теңіз аралығын түгел қамтыған көшпелі түріктердің құдіретті империясы Түрік қағанаты қалыптасқан.Осы кезеңнен бастап Жетісуда аса ірі қалалар жүйе қалыптаса бастады. Соның бірі Қойалық –Қойлық қала болып табылады. VІІІ –ІХ ғасырлардағы Қарлұқтар заманында Іле алқабына халық қоныстап өсіп, олар ХІІІ ғасырдың басында кемеліне келеді.

Осы қатынастар мен қатар Қойлық, Іле –балық сияқты ежелгі қалалары іріленеді. Осы қалалар туралы деректер саяхатшы Рубруктың жазбаларында кездеседі. Ол 1253 жылы Буддистік ұйғырларды Іледен солтүстігіне қарай Қойлық қаласынан таптым деп жазады. Бұл дерек ХІ –ХІІ ғасырларда Буддистік ұйғұрлардың қарақытайлардың тұсында Іле алқабына келгендігін көрсетеді.

Бұл жағдай академик В.В.Бартольдтің М.Қашқаридің тұсында, қарақытайлар пайда болғанға дейін Баласағұн хандығын солтүстігінде мұсылмандық иелік болған жоқ деген пікіріне негіз болған. Қазақстан жеріне Монғол –татарлар басып кірер алдында қарлұқтың ханы Арслан билеген, орталығы Қойлық қаласы болған мұсылмандық иеліктің аты шығады.

Өз зерттеулерінде (Өлкетанушылық) М.Тынышбаев осы Қойлық қаласының тарихына да назар аударады. Оның пікірінше Қойлық қаласы өз тарихында бірнеші кезеңдерді қарлұқтық, қарақытайлық, қараханидтік және монғолдық кезеңдерді бастан өткізеді. Атап айтқанда, қарақытайлар билеген кезеңде мұсылмандар мұсылман емес императорға бағынышты, өз алдына билік құра алмады. Исламдықтың шығысқа қарай тарлаына әуел баста ұйғұрлар кедергі келтірді. Қарақытайлар билігі жойылған кезеңде Қойлық жан –жақты шаруашылығы, қолөнері, саудасы, ғылымы дамыған қалаға айнала алды.

М.Тынышбаевты өлкетанушы ретінде өз атамекенінің әрбір төмпешігі үйіндісі қызықтырады. Оның «Қойлық қаласы немесе Көксу үйіндісі туралы» мақаласы осындай ізденістің нәтижесі болатын.

М.Тынышбаев Таулы- Жалайыр болысының қазағы Керімқұл Назаровтың «Дүнген поселкесі орнындағы үйінді жөніндегі мәліметтері бойынша Қойлық қаласының тарихтағы алар орнын анықтайды. Керімқұл Назаровтың мәліметін талдауға сүйене отырып, ең алдымен ол сол географиялық орынға сипаттама береді. М.Тынышбаев «Дүнгенге» поселкесі Гавриловканың жанындағы түзу жол бойына орналасқан.Көксу өзені Қараталға Дүнгеннен 13 верст оң жағына құяды да, екеуінің қосылған жері Керімқұл айтқандай «Күркіреу» деп аталынады. Тастөбе төбешігі Қаратал өзені жағында Күркіреуден 4-5 верст, Гавриловканың солтүстік – батыс жағында 18 верста орналасқан. Керімқұлдың сөзі бойынша тұрғындар Көксу, сонан соң Қаратал арқылы солтүстікке кеткен. Өйткені жау оңтүстіктен келген. Кейінірек олардың қосылуы белгілі бір жерлерде ғана мүмкін еді. Керімқұлдың Шұбар селосы Қаратал өзенінің бойында орналасқан дегені кездейсоқ жіберелген қателігі. Өйткені оған оның Дүнгеннен Бақанастыдан 7-8 верст жоғары Көксу өзенінің жағына орналасқаны белгілі.

М.Тынышбаев Жетісу қоныстарының табиғи жағдайларға көп бейімделетіндігін көрсетеді. Жергілікті халықтар өзендер бойына қалай болса солай орналаса салмайтындығын, оны шаруашылығына, жаудан қорғануға икемдейтіндігін көрсетеді. М.Тынышбаев сонымен қатар жер атауларының мағынасына да толық түсініктемелер береді.

М.Тынышбаевты қарапайым қазақтың тарихи әдебиетпен таныс болмаса да өз елінің тағдырына шын жаны ашитындығы таң қалдырады.Олардың атадан балаға ауысып , зерделерінде сақталған торғауыттардың 1567 жылы Қара Ертісте, 1633 жылы Волгада, жоңғарлардың 1613 жылы Шуға жеткендігі жөніндегі дәл мәліметтер таң қалдырады. Қазақтың басына «Ақтабан шұбырынды алқакөл сұлама» 1723 жыл Қалдан- Церен атымен байланысты болса , оның жиені Әмір- Сана тарихта қалмақ мемлекетін түпкілікті күйретуші ретінде белгілі.

Керімқұлдың 1740 жылы Абылайханның қалмақтарды ойсырата жеңді деуі шындыққа жақын келеді. Оның 1400 жылы Көксу өзенінің бойында қираған қаласы Қойлық болуы мүмкін деп М.Тынышбаев деректерді салыстырады:Француз королі Людовик ІХ елшісі – Вильгельм Де Рубрук «Қарақытайлар тұрған тауға жолдағы үлкен өзенмен қайық арқылы өттім. Одан соң ең далада қираған бекініске тап болдым, содан соң парсы тілінде сөйлеитін мұсылмандар тұратын Эквиус деген әдемі қалаға кездестім де, Өте әдемі , көк шалғынды кең жазыққа шықтым. Сол күні оң жағынан биік тау қоршаған , солтүстігінде айналасы 25 күн жолдық үлкен базары, саудагерге толы Қойлық деген үлкен қаланы таптым дейді. Бұрын ол «Органум» деп атаған. Осыдан М.Тынышбаев мынадай қорытынды жасайды: Біріншіден, Рубрук қайықпен өткен үлкен өзен еш күмәнсіз Іле өзені, екіншіден, Қойлық қаласын тапқан өте әдемі көк шалғынды жазықтық – бұл Көксу мен Қаратал өзенінің жазығы.

Орта ғасырлық қалалардың бәріне тән тарих талқысын Қойлық қаласы да басынан кешірген. Керімқұл айтқан үйінді Қойлық қаласына жатады. Өйткені Рубрук маршруты бойнша мұндай жазықтық жоқ. М. Тынышбаевтың басқа тарихшылардан ерекшелігі Қойлық қаласының тарихын білуінде. Олай дейтін себебіміз Керімқұл Қойлық қаласының ұзындығы 12 верст деп, көлденеңі туралы ешнәрсе демейді.

Оған қанағаттанбаған М.Тынышбаев қаланың ұзындығы 12 верст шамасында, қалған 8 верст айналасы , ал ені 4 верст шамасында болғандығын анықтайды. Осылайша қала 45-50 шаршы верст алып жатқан жан-жақты дамыған үлкен қала екенін дәлелдейді. Ал «Қойлық» деген «Барании» (Қойлы) деген мағынаны білдіреді, дейді ол, өйткені қазақ адамға, жер-суға ат қоюда тілек пен әр түрлі ырымдарды немесе сол өңірді географиялық ерекшеліктері мен шаруашылыққа байланысты нышандарды негізге алған.

Қойлық қаласының тарихына өлкетанушылық тұрғыда талдау жасай келіп, М.Тынышбаев негізінде гүлденген ірі елді мекен болған қала туралы дерек ХІІІ- ғасырдың екінші жартысынан кейін сирек кездесетінін айтып, Әмір- Темірдің Жетісу өңіріне, оның қатарында Қапал уезіне ХІV-ғасырдың соңында жасаған дүркін-дүркін шапқыншылықтарынан кейін мүлдем кездеспеитіндігін мәлімдейді.

Сонымен, М.Тынышбаев сан қырлы деректерді, олардың қатарында жекеленген географиялық, топонимикалық атауларды молынан қолданған, адамдардың жадында сақталған тарихи аңыз әңгімелерді пайдалана отырып, Көксу үйіндісін жан –жақты зерттей отырып, ол жерде отрағасырларда шаруашылығы гүлденген, мәдениеті мен өнері дамыған Қойлық қаласы болғандығын дәлелдейді.

Лекция №9 Тақырыбы: Жаһанша Досмұхамедов.

Жоспар:

1. Өмірі

3.Мұрасы

1. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана 2001ж

2.Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы «Ататек» 1995, 186-187- б.

3.Иночкин В,Карин А, Азалы кітап.Орал ,2001.75-б.

б)қосымша

1.Мақсат-Тәж-Мұрат. Батыс Алаш Орда.Биобиблиографиялық сөздік тәжірбиесі. Ақтөбе .2003. 93-б.

2.Төгісов К. Шығармалар жинағы. Алматы , «Алаш»,2003.22-бет.

ХХ ғасыр басында қазақ қоғамында өз халқының егеменді ел болуын көксеген Батыс Алашорда үкіметін құрушы азаматтың бірі-Жаһанша (кейбір деректерде Жаһаншаһ деп көсетілді.-Р.М.)Досмұхаммедов.

Ж.Досмұхаммедов 1896жылы Орал қаласындағы реалдық әскерт уеличесіне түсіп,оны1904жылы үздік бітірді.1906жылы белгілі қоғам қайраткері, заңгер Бақытжан Қаратаевтің ақылымен Санк-Петербург университетінің заң факултетіне түсіп,бұл оқу орнында орыс және Батыс ғалым заңгерлерінің озық ойлы еңбектерімен танысып, қазақ тәрізді кереге биліктен азматтық заңды билік түріне көшудің аса қажет екендігін ұғынды.

1911жылы Жаhанша Санк-Петербургт Императорлық университетінің заң факультетін үздік бітіргеннен кейін Оралға келіп, заңгерлік қызметке орналасады. Алайда, «Оарлски листок» газетіне қазақ халқының бұрыннан шешімін таппай келе жатқан жер мәселесі туралы мақала жариялап, жерге қатысты ойын ашық айтқанын сескенген Орал генерал губернаторы оның қызметін ауыстырып,Том қаласына жібереді,сөйтіп Жаһанша 1911жылдан1917жылдың ақпанында дейін Том қаласында әуелі адвокаттық қызмет кейіннен Том округтық сот прокурорының орынбасары қызметін атқарады.

1917жылы Ресейдегі ақпан революциясыннан кейін Ж.Досмұхаммедов саяси белсенділік танытып, қоғамдық жұмыстарға араласа бастайды.Ол уақытша қазақ комитетінің арнайы шақыруымен Оралға келіп,1917 жылдың 19-22сәуір аралығында өткен Қазақ Орал облыстық сьезіне қатысады.Сьезде уақытша үкметтің төрағасы болған Хабдулла Әлібеков-4- наурыз 19- ақпан аралығында атқарған қызметі жайында есеп беріп сиезге «призидум сайлау» турасындағы ұсыныс айтады.аталмыш сиезге қатысушы 800 делегат тарапынан Жаһанша бірауыздан сиез төрағасы болып сайланды. 1917 жылдың 19 мамырында шыққан «қазақ»газетінде бұл жайында: «Жұрт бір ауыздан прецедателдікке Жаһанша Досмұхановты серіктікке –Алпысбай Кәлменовты,Ғабдулла Әлідековты,хатшылыққа төрт кісі сайлаған.Прзидиум сайлауы біткен соң председатель Досмұхаммедов Алаш ұранды халықты құттықтап, бостандық бекуін тілеп, бостандықты әперген ерлермен таныстырды » деп жазылды.Бұл сьезде Орал қазақтары үшін аса маңызды жер,дін, азық түлік, бірқатар қарарлар қабылданды.

Ж.Досұхаммедов осы сьезде Мәскеуде өтетін бүкіл Ресейге мұсылманмен сьезіне делегаттыққа сайланады.

1917жылы 1-11ші мамыр аралығында Мәскеуде өткен бүкіл Ресейлік мұсылман сьезіне қазақ облыстарына,Түркістан,Кавказдан,Сібірден,Хиуа мен Бұқарадан және т.б.жерлерден 830-ға тарта делегат қатнасты.Батыстан Ж.Досмұхаммедов пен бірге Х.досмұхаммедов,Ғ.Әлібеков,У.Танашев,А.Темеріов сияқты қазақ зиалылары қатысқан.

Бүкіл Ресейлік мұсылман сьезіне қаралған басты мәселелер оқу ағарту,жергілікті басқару,жер,дін,әйел,Ресейдің мемлекеттік құрылысы,Ресейлік мұсылмандар кеңесін құру болды.

Мұсылман сьузінің қарағында бүкіл мұсылман істерін басқарып тұратын «Шура-И-Ислам»болсын деген қаулы қабылданды. «Қазақ»газетіне жарияланған «Шура-И-Ислам»атты мақалада бұл жайында: «Шура-И-Ислам»ағзасының бар саны-30. Оның10-ы ноғай,7-іТүркістандықтан ,5-іқазақстаннан, 2-іқырымнан,қалғандары Кавказ һәм Литвадан.Бірақ бұлар өкілдерін бір жола елден сайламақ болған.30-ағзаның ішінен 12-ікісі басқарушы болып Шура –И-Ислам жұмысын атқарып тұрмақ» деп жазды.13-ші мамырда бүкіл Ресейлік мұсылмандар кеңесі жиналыс өткізіп,Жаһанша Досмұхммедовты Шура-И-Ислам комитеті төрағасының орынбасарлығына сайлайды. Бүкіл Ресейлік мұсылмандар кеңесінің атқару комитетінің құрамында Жаһаншамен бірге Уалитхан Анашев,Зәки Валиди,Көлбай Төгісов және Ғ.Ходжаевтар болды.

1917жылы 21-26 шілдеде Жаһанша Досмұхаммедов Орынборда өткен І жалпықазақ сиезіне Орал қазақтары атынан қатысады.

Халел Досмұхммедовтың басшылығымен өткен бұл съезге Ақмола ,Семей,Торғай, Жетісу,Сырдария,Ферғана облыстары мен Ішкі Бөкей Ордасынан өкілдер қатысты . Съезде Құрылтай жиналысына депутат сайлау мәселесі көтеріліп, Орал мен Манғышлақ облыстарынан сайланатын депутаттардың тізімі жарияланды . Сондай-ақ, Ә.Бөкейханов ,У Танашевпен бірге Ж. Досмұхамедов та тамыз айында Киев қаласында өтетін федералистер съезіне белгілі бір себептермен 8 қыркүйекке қондырылды . «Сарыарқа » газетінде жарияланған Орал облысы

Атынан Құрылтай жиналысына сайланған депуттатар тізіміне Ж. Досмұхамедов турасында: «Жаһанша Досмұхамедов- өзгеріске шейін Томск окружной сот товарищ прокурор еді.Өзгерістен кейін ол орынды тастап , халыққа қызмет етіп жүр. Бұл күнде Петроградта Шура-и- Ислам ағзасы, социолист революционер» делінсе, ал «Қазақ» газетінде : «Жаһанша Досмұхамедов- юрист, Петроградтағы Шура-и- Ислам ағзасы» деген мәліметтер келтірілді.

Ж. Досмұхамедов Орынборда 5-13 желтоқсан аралығында өткен ІІ жалпықазақ сиезіне арнайы шақырылды. Бұл сиезде «ұлттық автономия» мәселесі қарастырылып, осы мәселе төңірегінде екі топ құрылды.

«Тез арада автономия жариялау» мәселесін көтерген 33 делегат арасында Ж. Досмұхамедов та болды. Ал бұл топқа «қарсы» топ арасында «Алаш» партиясы құрушы зиялылар Ә.Бөкейханов пен А.Байтурсұновтар болды.М.Шоқай,Ә.Кенесарин мен А.Шегіровтар

бұл мәселеге дауыс беруден қалыс қалды.Сиез шешімі бойынша Алашорданың халық кеңесінің мүшелеріне Ж. Досмұхамедов сайланды.

1918-жылдың наурыз айында Алашорда үкіметінің шешімімен Жаһанша мен Халел Досмухамедовтар Мәскеуге келіп, Кеңес өкіметінің Қазақ автаномиясына позициясынаанықтау мақсатында

В.Ленин және И.Сталинмен келіссөз жүргізген. Кеңес өкіметінің талаптары орталық Алашорда үкіметінің ойынан шыққын, келіссөз тұйыққа тірелгеннен кейін де Жаһанша бастаған делегеция Совнаркомда Алашорда өкілдерінен тұратын Қазақ комисариятын құру жұмыстарымен айналысты. 29-наурызда Мәскеудегеі Жаһанша мен Халел Ғаббасовқа «Кеңес үкіметі барлық облыстарда қамауға алынған қазақ қайраткерлерін босату туралы бұйрық бергендігі, «Алашорданың үкімет алдына қойған шарттарына тайау арадажауап беретіндігін уәде еткендігін, сондай-ақ, қазақ комиссариятын ашу мәселесіне рұхсат етіліп , оның құрамын бекіту Алашорданың құзырына қалдырғандығы» турасында жеделхат жібереді.

Б9л сиез жөнінде мұрағаттағы мына бір құжатта: «Ауылда жаңа сыбыс. Ж. Досмұхамедов Мәскеуден келді, болшевиктермен ұлттықавтономия туралы келісті.Басқарма Жымпитыға көшірілді. Таңға сиезге келдік.Бірінші сөзді . Ж. Досмұхамедов алды »,-делінген.

Жымпиты сиезінде Алашорданың басқару ұйымының әкімшілігімен халық милициясы құрылды.Алайда,бұл кензде Алашорданың Батыс бөлімшесі мүшелерінің арасында өзар келіпеушілік қалыптасқан еді. Өйткені, Мәскеуге барып келген Алашорда мүшесі Х.Досмұхамедов пен оның орын басары Поповтың дүниетанымында болшивиктерге деген өзгеше көзқарас туындады.

Оралға келгеннен кейін олар Казак әскери үкіметіне болшивиктердің дінге қарсы екенін, сондықтанда да олар үкімет басынаұзақ тұрақтай алмайтын, олардыңұсынған ұндеуіне (Саратовта Кеңес үкіметін қолдап оған келісу туралы қол қойған құжат) қызылдардың күштеуімен қол қойылғанын баяндады.

Жаһанша облыстық замоство басқарма отырысында мүлде басқа мазмұнда баяндама жасап, онда: «Болшевиктердің көмегімен жүзеге асқан ойлармен нағыз шаралар сан жағынан Кеңес үкіметінде көп, бүкіл Ресей мойындаған жұмысшылармен барлық халықтың, шаруалар топтарының сұраныстарын қанағаттандыруда. Кеңес үкіметінің жағдайы мықты және берік. Кеңес үкіметін саяси күш ретінде қазақ халқыда мойындау керек.»-деп көрсетті . Осы баяндамасы үшін Жаһанша сотқа тартылды. Алайда, әкери үкімет басшысы Х.Досмұхамдов пен уақытша үкімет комисары Бизяновтың басшылығымен шешім ауыстырылып, Жаһаншаға Оралдан кетуге тыйым салынды.

1918-жала қыркүйектк Ж.Досмұхамедовқа қазақ атқару комитеті атынан Колучке (Самардағы құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті РМ) мүше болып кірді. Сондай-ақ 1918-жылдың 8-23 қыркұйек аралығында өткен Уфа кеңесіне қатысады.

Жаһанша бастаған делегация «Ойыл уалятын » таратып, оның орнына Батыс алашорда үкіметін құрды . Батыс алашорда үкіметін Ойылға көшіріп, өзі Жымпитыда қорғаныс комитетін құрады. Батыс Алашорда жетекшілері Орал облысында орныққан Кеңес өкіметінің ықпалынан алыстап , дербес билікті сақтап қалуға тырысып , өздерінің большевиктерге беруін талап еткен шартына келіспей, тең құқылы қарым қатынас орнатуға тырысты. Халел мен Жақанша арасында кейбір істер жөнінде келіспеушіліктер болғанымен де,Алашорда үкметінің Батыс бөлімшесін құруда екеуінің ойлары бір болып, ұлттық аумақтық автономия құруда бірлесе күресті.

Алаш орда үкметінің нақты қызметі Ж.Досмұхаммедов,К.Жәленов,И.Қашқынбаев,Х.Досмұхаммедовтердің қол қойған «Алашорданың Батыс бөлімшесіндегі қазақ үкметінің қызметі туралы» баяндама хатта:

«Біз Алашорда өкілдері,өзіміздің қазақ өлкесіндегі сасяси басшылық пен Уақытша үкімет басшылығына халықтың өз таңдауымен, халықтың өз қалауымен келгенімізді мәлімдеуді қажет деп есептейміз.Қиын- қыстау кезеңде басшылықта болған біз өз шама-шарқымыз мүмкіншілігімізге қарай өз халқымыздың еркін қалауын жүзеге асыру жолында қызмет істедік.

Сеніп тапсырған билікті өз еркімізбен Кирвоенкомға бере отырып,біз бұл әрекет қазақ халқының басты арманы-автономиялық басқару идеясына қызмет етеді немесе қызмет етуге тиіс.Әзірге жалпы мемлекеттік билік жағдайында өз-өзін сақтау мақсатымен қазақ халқының өз мемлекеттік аппараты болуға тиіс деген саяси ойды жақтай отырып, біз қазақ өлкесін басқарушы жоғарғы ұйымдарға міндетті түрде қатысуымыз керек деген ниетпен аулақпыз.Сонымен бірге өлкедегі автономиялық билікті жүзеге асырушылардың қандай да болсын саяси сенім,нанымдарына қарамастан,біз өзіміздің барлық күш-жігерімізбен билігімізді, еңбегімізді қазақ өлкесінің гүлденуі үшін жұмсауға әзірміз.

Біз тек тағы да «өңін айналдырған» ұлы державалық үстемдік пен құлдықтың орнауына, сондай-ақ, қазақтардың тағы да ұлы державалық ұлттың саяси қызметшісі мен қолшоқпарына айналуына барлық жан-тәнімізбен қарсымыз»,- деп көрсетілді.Бұл баяндама хатта В.И.Ленинге,И.В.Сталинге,Л.Д.Троцкийге Жаһанша өз қолымен табыстады.

Қызыл армияның революциялық комитеті дала жұртын Кеңес өкметінің тәртібіне бағынуға шақырады.Алашорда Батыс бөлімінің төрағасы Жаһанша да қазақ халқын Кеңес өкметін мойындау қажеттігін айтып,бір тәртіпке бағынуға шақырады.

1920жылы 5наурызда Алашорда үкметінің Батыс бөлімі таратылып, оның мүшелеріне кешірім жасалып,олар қазақ даласынан оқшау жерлерге қызметке жіберілді.

1920ж.қыркүйегінде Жаһанша Бас тоқыма басқармасының жолдасымен Түркістан Республикасы халық шаруашылығы Орталық кеңесінің жүн-жұрқа бөлімшесінің меңгерушісі қызметіне тағайындалып,ташкент қаласына жіберілді. Ол бұл қызметпен қоса Түркістан Республикасы Орталық атқару комитеті қазақ бөлімінің хатшысы міндетін де атқарды.1922-1924ж.ж. «Жаһанша Ташкенттегі мәдени ағарту «Талап» қоғамының тапсырмасымен қазақ тіліндегі алғашқы қылмыстық кодексті әзірлеп, қазақ халқының мәдениетін, тарихы мен салтын жастарға үйретуге қыруар жұмыстар жүргізді.Ташкент қаласында құрылған «Талап» қоғамының 103-ке тарта мүшесі болып, оны Халел Досмұхаммедов басқарды.Қоғам мүшелері 1жылға 120сом көлемінде мүшелік жарна төлеуге ,сондай-ақ, қазақхалқы мәдениетін дамытуда ,жастарға ұлыттық өнерді үйретуде, қазақ мектептеріндегі оқу ісін қадағалап,қазақ тілінде арнайы оқулықтар шығаруға міндеттеледі.

1928

-1929 жылдар аралығында Ж.Досмухамедов Қызылорда қаласындағы Қазақ ауылшаруашылық банкісіне заң кеңесшісі болып қызмет етеді. Ал 1930 жылы Мәскеуге ауысып «Скотовод»басқармасында аға экономист болып істеп жүрген кезінде тұтқындалып «Кеңес үкіметіне қарсы әрекет жасады, астыртын ұйым құруға атсалысты»деген айыптармен Воронеж қаласына бес жыл мерзімге жер аударылды.Ақыры жоғарыда айтылған айыптармен ол 1938 жылы тағыда тұтқындалып,Үштіктің шешімімен РСФКР ҚК 58-8,58-10 баптары бойынша ату жазасына кесілді.Жаhанша 1938 жылы 16-мамырда Орал облыстық сотының шешімінің ақталы.Ж.Досмұхаммедовтың мемлекеттік және саяси қызметі ғасырлар бойы бодандық бұғауында күн кешкен қазақ жұртын дербес ел болуға, қазақ халқының әдебиетін, мәдениетін, ғылымын көтеруге арналғандықтан, оның өмір жолдарын саралап көрсету зор міндет.

1.Нұрпейісов К. және т.б. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы «Санат» 1996, 89- б.

2.Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы «Ататек» 1995, 186-187- б.
б)қосымша

1.Нұрпейісов К. және т.б. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы «Санат» 1996, 94- б.

2.М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана 2001ж

Досмухамедов Халел(24,4,1883,Қызылқоға ауд,-23.4.1939)-Алашорда көсемдерінің бірі,ғылым, публист.Орал реалдық училещесін үздік(1903),С-Петербург Императорлық Әскери академиясын алтын медалмен (1909)бітірген. 1903-13ж.Пермь губерниясында 1-Түркістан,2-Орал орыс қазақ атқыштар батальонында әскери дәрігер,1913-17ж.Темір уезінде дәрігерлік қызмет атқарды. Д.1905 жылдан бастап саяси күреспен айналыса бастады. Осы жылдың желтоқсан айында Қазақстанның бес облысының игі жақсылары бас қосқан Оралдағы жиынға қатысып, қазақ халқының тәуелсіздігін ту еткен Алаш қозғалысының жұмысына белсене араласады. 1913 жылы әскери дәрігерлік қызметін тастағаннан кейін біржолата Алаш қозғалысына ден қойып оның саяси қызметіне араласа бастаиды. 1913 жылы “Қазақ”газеті ұйымдасқанда оның тұрақты авторы ретінде қатысып отырды. 1917 жылдың Ақпан ревалютсиясыннан кейін Д. Қазақстанның батысында Алаш қозғалысын өрістетіп, 1917ж-19-22 сәуірінде өткен,

800-ден астам делегат қатысқан Орал облыстық сьезінің жұмысына белсене араласып,облыстық камитет мүшелігіне саиланды. 1917ж.1-11 мамырда Мәскеуде өткен Бүкілресеилік мұсылмандар сьезіне делегат ретінде қатысып бүкілресеилік саяси күреске тартылады.1917ж21-26 шілдеде Орынборда өткен бүкілқазақтық сьезге төреғалық етіп,онда Бүкілресеилік құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылды.1917жылдың 5-13 желтоқсан күндері Орынборда өткен бүкілқазақтық сьезіне төрт адамның бірі ретінде сьездің тең төреағасы болып сайланып, 15-адамнан тұратын “Алашорда” үкіметінің мүшелігіне өтеді. “Алашорда” тапсырмасы бойынша Д.Жаhанша Досмухамедовпен бірге 1918 ж.РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің төреғасы В.И.Лелин және Ұлт істері Халық комиссиясы В.И.Сталинмен Алашорда және Кеңес үкіметінің арақатынасына байланысты келісөздер жүргізілді. Азамат соғысы жылдарында Алаш қозғалысының бір орталыққа бағынған біртұтас қызметін жүргізу қиынболып қатысып,2-Бүкілқазақтық сьезде (5-13 желтоқсан 1917) Алащорда үкіметіне мүше болып сайланды.1917-18ж.Алаш автономиясы Уақытша Сібір үкіметі, Комуч,Башқұрт үкіметі, Сібір облыстық думасы, Уфа директориясы атыннан Колчактың Омбы үкіметімен келісөздер жүргізді.

1918ж2-сәуірде Ә. Бөкейханов және Х.Ғаббасовтармен бірге Семеиден тікелей байланыс арқылы большевиктер үкіметінің басшылары Халық Комиссарлар Кеңесінің төреағасы В.Лелин,Ұлт істері Халық комиссары И.Сталинмен Алаш автономиясын тану жөнінде келісөздер жүргізеді.1919ж.Алашорда үкіметі күшпен таратылғаннан кеиін Семеи губрекованың мүшесі, кеиін Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери-рев крмитетінің мүшесі әрі төреағасы болып қызмет атқарды. 1920 ж17 тамызда Лелин төреағалық еткен мәжлісте болашақ ҚАКСР шекарасын белгілеу мәселесі бойынша баяндама жасап, қазақ жерінің тұтастығын қорғап қалды. 1921-22жҚарқаралыда халық ағарту ісімен айналысып,1923ж Томскидегі оқуын бітіреді.1924-25жСемей губ.атқару комитеті мен губ.жоспарлау комитеті төреағасының орынбасары,1925-26жҚАКСР Мемлекеттік жоспарлау комитет төреағасының орынбасары қызметтерін атқарды.1926 жылдан біріңғайғыл.-педагоктык қызметке көшіп,Қазақ жоғары пед.ин-да оқытушы, жаратылыстану математика ф-тінің деканы(1926-28),Қазақ мемл.ун-тінде (1930 жылдан Қазақ пед.ин-ты)доцент,Қазақ мемл.зоотех.-мал дәрігерлік ин-да доцент,проф. Кафедра меңгерушісі (1929,1932-35).Қазақ тау-кен металургия ин-тында проф,математика және теориялық мехарика кафедрасының меңгерушісі (1935-37) Кубышев жоспарлау институнда кафедра меңгерушісі (1938) Шымкент техналогия ин-да математика кафедрасының меңгерушісі(1947-48)Қарағанды тау-кен ин-тының аға оқытушысы (1955-58) қызмет атқарды.1958 жылдан кеиін ғыл.-педагогтык қызметтен біжолата шеттетілді.

Е.Кеңес үкметіне комунистік репресиялық жүиеге қарсы қызметті Алаш партиясын құрысып Алашорда үкіметіне мүше болғаны үшін бір неше рет жазықсыз жазаға тартылды. 1930-32ж М.Әуезовпен бірге екі жыл түрмеде отырады. 1938-47жрепресияға ұшырап сталиндік лагерде азап шегеді,бір жылғы үзілістен кейін 1948 ж қамауға алынып 1955ж деиін түрмеде отырады.

Е.жоғарғы математикалық сталистика ықтималдық теориясы математикалық терминалогия мәселелері жиынтығы бірқатар ғыл. Еңбектермен естеліктердің авторы.

Лекция №11 Тақырып: МІРЖАҚЫП ДУЛАТОВ

(1885-1935)

Жоспар:

1. 
   Өмірі мен қызметі.
   
2. 
   Шығармашылығымен еңбегі.
   
3. 
   Қоғамдық қызметі.
   

2. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана 2001ж

1. Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті» алматы 2004 ж.

2. М. Құлмұхаммед «Алаш бағдарлымасы» қиянат пен ақиқат Алматы 2000ж
Лекция мәтіні
1885 – жылы 25 – қаршада Қостанай обылысының Жангелдин ауданындағы Қазбек ауылында туған, 1935 – жылы 5 – қазанда айдауда жүріп, Карелияның Беламор – Балтықө каналы бойындағы Сосновец дейтін бекетінде қайтыс болды. Мәйіті 1992 – жылы қазан айында туған жері Бидайық (қазіргі М. Дулатов) ауылына әкеліп қайта жерленді.
Тұңғыш қазақ романының авторы;

Бастауыш мектеп балаларына арнап тұңғыш оқулық жазған жазушы.
М. Дулатов 1885 – жылы 25 – ноябрьде қазіргі Қостанай облысына қарасты Сарықопа деген жерде туған. Алғашында ауыл мектебінде 12, жасынан бастап Торғайдағы екі кластық орыс – қазақ училищесіне оқыды. 1902 – жылы педагогиклық курсты бітірген соң ауылда мұғалім болып істей жүріп, өзінің бүкіл бос уақытын білім көтеруге, орыс және шетел жазушыларының туындыларын игеруге арнайды.

1905 – жылы революциялық оқиғалар тұсында ол Қарқаралыдағы шеруге қатысқандар қатарында болады. Қазақстан конституциялық – демократиялық партиясы дейтіннің Оралдағы өткен сьезіне қатысады, ал 1909 – жылы оның делегаттарының құрамында Петербургке барады.

1909 – жылы Қазанда басылған «Оян қазақ!» атты тұңғыш өлеңдер жинағы М. Дулатовтың атын көпке мәлім етті. Қысқа мерзімде екі рет басылып шыққан бұл жинақ та қатталып, автордың үстінен «іс» қозғалып, автор патша үкіметі тарапынан қуғындауға түседі. Бір жарым жыл бойы ақын абақтыда қамауда болады.

1910 – жылы Қазанда оның «Бақытсыз Жамал» романы, ал 1913 – жылы Орынборда «Азамат» атты өлеңдер жинағы, 1915 – жылы «Терме» деген әдеби – публицистикалық кітабы жарық көрді.

М. Дулатовтың ақын, жазушы әрі публицист ретінде қалыптасуына оның «Қазақ» газетінің редакциясында Ахмет Байтұрсыновпен бірге еңбек еткен кезеңі ерекше із қалдырды. Газет бетінде ол саяси бағыттағы өлеңдер, сол кездегі Қазақстанның өміріндегі қиын – қыстау жағдайларға байланысты публицистикалық материлдар бастырды.

М. Дулатов болса азаттық қозғалыстағы осынау буржуазиялық – ұлтшылдық ағымның белді басшыларының бірі есебінде Алашорданың жетекшісі Ә. Бөкейхановтың ең бір сенімді серігі болып алды.

Бірақ көп ұзамай өмірдің, нақты болмыстың өзі қате түсініктерін аяусыз сейілткен М. Дулатов 1919 – жылы Алаш орданың басқа да көп деген қайраткерлерімен бірге Совет өкіметі жағына шығады.

1925 – жылы аяқ шенінде Қазақстанда революцияға дейінгі интеллигенция қараткерлерін қудалау басталды да, оларға Алаш орда қозғалысын қайта қалыптастыруға астыртын әрекет етіп жүр деген нақақ тағылады. Осындай ойдан шығарылғн айыптар бойынша М. Дулатов қамауға алынады да, 1930 – жылы апрелінде ОГПУ коллегиясының шешеімі бойынша ату жазасына кесіледі, бірақ кейіннен бұл үкім 10 жылға абақтыға қамау жазасымен алмастырылады. Ол 1935 – жылы 5 – октябрьде Соловецкідегі лагерьде қаза табады

Тұңғыш өлеңі 1907 – жылы Петербургте алғашқы шыққан “Серке” атты қазақ газетінің бірінші санында жарияланады. Ол газаеттің екі – ақ саны шығып, сонан соң жабылды.

Міржақыптың алғашқы өлеңдер жинағы “Оян қазақ” 1909 – жылы жарияланып, елге тез тарап кетеді. “Оян, қазақ” 1911 – жылы екінші рет басылып шағады. “Оян, қазақ” кітабының сыртқы бетінде ақынның:

• 
  Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты!