Қазақстанның КӨЛЕҢкелі экономикасы

cтатистикада ескерілмейтін) экономика,қосып жазу ,алаяқтық шарттар мен пара алушылық тән жалған экономика,заң тыйым салатын астыртын экономика деп аталатын түрлері бар.

Жасырын өндіріс - өндірістік және заңды болып табылатын, алайда салық телеуден немесе заңнама нормаларын сақтаудан жалтару мақсатында мемлекеттік билік органдарынан әдейі жасырынатын қызмет түрлері ретінде айкындалатын өндіріс. Бұл ретте оның көлемі саналы түрде мемлекеттік органдардан түрлі себептерге байланысты, оның ішінде:

1) табыс салығын, қосылған құн салығын немесе баска да салықтарды төлеуден жалтару үшін;

2) әлеуметтік сақтандыруға жарна төлеуден жалтару үшін;

3) кейбір зандастырылған стандарттарды, мысалы, ең төменгі жалакыны, жумыс күнінің ең үлкен узақтығын, қаyinciздік нормаларын, санитариялық нормаларды жөне т.б. бузуды жасыру;

Заңсыз өндіpіс - заңда тыйым салынған немесе өндірушілер тиісті рүқсатты алмай жүзеге асыратын, заңсыз болып табылатын, тауарлар мен кқызметтер өндірілетін өңдірістік қызмет түрлері ретінде айқындалатын өндіріс. Заңсыз өндіріс мынадай екі санат бойынша жіктеледі:

1) сатылуы немесе жай иелік ету заңмен тыйым салынған тауарлар мен кызметтердің тыйым салынған өндірісі;

2) әдетте рұқсат етілетін, алайда өндірушілер тиісті рұқсатсыз жүзеге асыратын болса, заңсыз қызметке айналатын өндірістік қызметтің түрлері. Көп жағдайда қадағаланбайтын экономика еciрткі бизнесі, жезөкшелік, кару-жарақ саудасы, контрабанда және т.б. сиякты заңсыз экономикалық қызметпен теңестіріледі. Сонымен қатар, бүған парақорлық, ұрлық, алаяқтық, рэкет және өндіамшіпen калыптастырыд-қойған мақсаттары.

Қазіргі таңда, экономикалық өсу жағдайында кадағаланбайтын экономика экономикалық дамуды тұрақсыздандыратын маңызды фактор болып табылады. Бұл әсер етудің мынадай негізгі бағыттарын ажыратуға болады: 1) көлеңкелі қызмет ресми экономика шеңберінде өндірістік процеске ыдыратушылық әсер тигізеді, жағдайды нашарлатып, қалыпты жұмыс істеп жатқан сау экономикалық ұйымдардың құрылуына және дамуына кедергі жасайды;

2) көлеңкелі экономика бюджетке түсетін кірістің азаюына әкеледі%;

3) криминалдық қызметпен байланыстьы көлеңкелі экономиканың кейбірі күштеу аркылы шешілетін шиеленістерді тудырады;

4) көлеңкелі экономика- іскерлік этиканы, оның ішінде жалпы әлеуметтік нормалардың қалыптастырудың маңызды факторы. Көлеңкелі экономиканы кеңейту және нығайту әлеуметтік-этикалық нормалардың жойылуына әкелуі мүмкін. Көлеңкелі экономиканың мөлшерін азайту саласындағы айтарлықтай ілгерлеуге қарамастан, ол қоғамның дамуына өзінің кері әсерін тигізуді жалғастырып, биліктің беделі мен колданыстағы заңнамаға әсерін тигізіп жатыр.

Қазақстандағы Жалпы iшкі енімге қатысты көлеңкелі экономиканың үлесі 40%-ды құрайды. Бұл туралы ҚР Қаржы министрлігі жанындағы кіpістер мемлекеттік комитетінің өкілі, басқармасы орынбасары Ерлан Сағынаев статистика жетекшісінің қазақстандықтардың шетелдегі мүлкі мен қаржысы туралы соңғы мәліметтері келтіру барысында айтты, деп хабарлайды еasttime.ru. «Тәуелсіз сараптамалардын сайкес нәтижесіне Қазақстан экономикасының 15%- дан 30-40%-ға дейінгі үлесі көлеңкелі. шетелдік барлығы Қаншасы Мүның айналым. зандастырылатынын әзірге айта Алайда алмаймыз. біз зандастыруды бүрынғы қарқынмен жалгастыра береміз», —деді ол. Сагынаевтың сөзінше, елден шығарылған капиталдың көлемі және оның кімге тиесілі екені туралы айтылған кез келген нақты акпарат мемлекет қүпиясы болады. Сондай-ак ол офшор капиталына қатысты күрес жалғасып жатканын атап етті.

2025 жылға қарай ЖІӨ шаққандағы көлеңкелі экономика үлесін 20% дейін төмендету көзделген. Ел Үкіметінің кезекті отырысында қаржы министрінің міндетін атқарушы Берік Шолпанқұлов көлеңкелі экономиканы төмендету жөніндегі шараларды баяндады.
«Қойылған міндеттерге қол жеткізу үшін Үкімет Көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл жөніндегі 2019-2021 жылдарға арналған шаралар жоспарын жүзеге асыруда. Жоспардың негізгі бағыттары: салықтық және кедендік әкімшілендіруді цифрландыру; қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды дамыту; қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға қарсы іс-қимыл және заңнаманы жетілдіру болып табылады. Жоспарда қабылданған шаралар арқылы өткен жылы көлеңкелі экономика жалпы ішкі өнімге шаққанда 23,62% дейін төмендеді
1-сурет. Қазақстан Республикасына сыбайлас-жемқорлықтың көрсеткіші



2013 2015 2017 2020

Көлеңкелі экономикальқ қызмет формалды экономикалық қызметпен біртутас және ол белгілі бір деңгейде барлық елдерде бар. Көлеңкелі экономиканың көлемін есепке алу, ең алдымен елдегі макроэкономикалық процестердің аукымы мен серпіні туралы пайымды түзету үшін қажет, сондай-ақ бұл қазақстандық экономиканың жұмыс iстеуі тетігін накты ашуға, экономикалық реформалардың нәтижелерін айқындап, перспективаларын, қоғамның жіктелу үрдісін және т.б. бағалауға мүмкіндік береді. Бул тұрғыда экономикалық өндірісті eсепке алу кезінде барынша толық камтуға қол жеткізу ұлттык шоттар жүйесін (ҰШЖ) құру кезінде аcа маңызды міндет болып табылады. Бұған дейін берілген анықтамалар бойынша кадағаланбайтын экономикаға жасырын, зансыз, формал өзінің формальдық емес ,өзінің жеке қолдануы үшін үй шарушылығының өндірісі бойынша .

Көлеңкелі экономиканың пайда болуы мен дамуы, біріншіден, мемлекеттік реттеу фактісінің реакциясы болып табылады. Шектеусіз экономиканы реттеу мумкін емес, ал қисынсыз шектеу, оның нормаларын бұзуға әкеліп соқтырады. Көлеңкелі экономика көптеген түрлері (мысалы, салықтан қашу) мемлекеттік реттеудің жетілмегендігінен болады- бюрократтык жолмен баскару, салықтың өте жоғары мөлшері. т.б. Орталық баскарудың ең жақсы жүйесінің өзі көлеңкелі экономика маосштабын кемітуі мумкін, бірақ толықтай жоя алмайтынын ескеру керек. Ең төменгі салықтың өзінде, салық төлеушілердің әйтеуір бір улесі, міндетті түрде оны төлеуден кашады. Жаңа заманғы көлеңкелі экономика тек нарықтың бостандығын кеміткеннен ғана емес сонымен катар, нарықтық қарым-катынастардың табиғатына да байланысты болды.

Енді қаржы жағынан қарастырсақ, Мысалға Ресейдегі бір кәсіпорынның телейтін салығын алалық:

1. 
   Табыска салынатын салық табыстың 20%-ы
   
2. 
   ҚКС (пайданьң 20%-ы) . Бағалы қағаздар операциясына байланысты салық (бағалы қағаздар операциясынан түскен табыстың 15%-ы);
   
3. 
   Автожолдарды пайдаланғаны ушін салық (пайданың 2,5%-ы); .
   
4. 
   Кәсіпорын мүлкіне салық (негізгі кордың 20%-ы);
   
5. 
   Көлік құралдарын алуға байланысты салық (сату бағасының 20%-ы) .
   
6. 
   Әлеуметтік сақтандыру қорына салым (еңбекті телеу шығындарының 36%-ы);
   
7. 
   Зейнетакы қорына сақтандыру салымдары (еңбекті төлеу шығындарының 28%-ы)
   

Әлемдік экономиканың өзгеріссіз қалып отырған атрибуты — оның көлеңкелі саласы, көлеңкелі экономиканың aуқымы өсе түсіп, түрлері мен факторлары саналуан болып отыр. Барған сайын таралып отырған түрлері ретінде жария емес, криминалдық, қосарланған, жалған экономиканың қолдан алмастырылған, контрабандалық өнімдерді шығару мен сатуды айтуға болады. Көлеңкелі сектордың барынша жоғары үлесі Грекияда (ЖӨ-нің 29%-ы), Италияда (27,8%), Испанияда (23,4%) және Бельгияда (23,4%) байқалып отыр.

Қортындылай келе көлеңкелі экономикадада тек нақты ақшамен ғана есеп айырысады, ал ресми экономикада-накты ақшасыз да айырысатындықтан, айналымдағы нақты ақшаның мөлшерінің өзгеруyi көлеңкелі келісімдердің динамикасының жақсы индикаторы болып табылады. Тағы да пайдаланыльп жүрген әдіс - бұл электр жарығының шығысын талдау (ол- жасырын өндірістерге өте қажетті, бірақ оның шығынын жасыру мүмкін емес өндірістік қорға жатады). Аталмыш екі әдіс те көптеген көлеңкеленген жұмыстарды қамти алмайтынын және төмендетілген баға беретінін байқау емес.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Б.Қуантқан, Қазақстан Республикасындағы шнтнлдік инвестициялардың алатын орны,

2. «Халықаралық ақпараттық агенттігі», 2019 жыл.

3. А.Сұлтанхан, мақала «БҰҰ: Шығыс Еуропа мен ТМД елдеріндегі шетел инвестициясы толассыз өсуде», Азаттық радиосы, 2005 жыл.

4. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі».

5. https://24.kz/kz/zha-aly-tar/zholdau-2020/itemlist/tag/%D0%BA%D3%A9%D0%BB%D0%B5%D2%A3%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%96%20%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0 , көлеңкелі экономика - Қазақстан және әлемдегі соңғы жаңалықтар , 2020 жыл

6. https://atameken.kz/kk/news/32440-prichiny-i-usloviya-vozniknoveniya-tenevoj-ekonomiki-v-kazahstane-obsudili-v-atamekene

7. «Қазақстанға құйылған шетелдік инвестиция көлемі», 2019 жыл.

8. С.Қанат, «Қазақстандағы телевидияның өндірісі», 2020 жыл, 34 бет.