стратификации казахстана» ……………………………………………………….. 363

1 Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. 1) О количественной оценке синхронической близости родственных диалектов и языков // III-я Международная конференция по тюркологии (10-12 сентября 1980 г.). – Языкознание. Тезисы докладов и сообщений. Ташкент: Фан, 1980; 2) О количественной оценке синхронической близости родственных языков и диалектов // Тюркское языкознание. Ташкент, Фан, 1985.

2 Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. Уртатурк тили. Тошкент, 1992.

3 Каримов Б.Р. Этнолингвопанизм и создание среднемонгольского языка как лингвистическая основа этнонационального сближения наций монгольской языковой группы // Уртатурк тилини яратиш муаммолари. Проблемы создания среднетюркского языка ортатюрк. The Problems of Creating of the Averaged Turkic Language Ortaturk. Ташкент. 1993, с. 55-58.

4 См.: Каримов Б.Р. Проблемы формирования единого информационного пространства алтайских народов // Актуальные проблемы комплексного исследования алтаистики и тюркологии. Материалы Международного конгресса. Кокшетау, 2009.

5 См.: Каримов Б.Р. Ойкуменическая концепция нации и развитие языков. Якутск, 2004.

6 См.: Каримов Б.Р. Этнолингвопанизм как одна из форм идеологического обоснования взаимообогащения культур // Проблемы обоснования в контексте развития культуры. Уфа. 1991

7 Каримов Б.Р. Миллат, инсон ва тил: тараккиёт муаммолари. Карши: 2003. И сноска 5.

8 См.: Каримов Б.Р. 1) Формирование нации и проблема соотношения этнической территории нации и территории ее национального государства // Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук. Ташкент, 2005; 2) Ойкуменическая концепция нации и проблема разумного урегулирования территориальных проблем // VIII Конгресс этнографов и антропологов России «Границы и культуры». Оренбург, 2009. с. 285-286.

9 См.: Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. 1) Уртатурк тили. Тошкент, 1992; 2) Усредненные языки: попытка решения мировой языковой проблемы. Т.: Фан, 2008; Karimov B.R., Mutalov Sh.Sh. 1) Averaged languages: an attempt to solve the world language problem. Tashkent: Fan, 2008. (первое издание в 1993 г.); 2) Ortak Turkce // Bilig. Bilim ve Kultur Dergisi. Sayi-3/Guz'96

10 См.: Каримов Б.Р. Лингвистические основы единства и сотрудничества тюркских народов // Султанмурат Е., Мухаметдинов Р., Каримов Б. Тюркский пояс стабильности. Алматы, 2008. с. 38-52. (Второе издание: Казань, 2009. с. 35-48.)

11 См.: Каримов Б.Р. Координирующая терминологическая система для группы родственных языков и упрощенный способ создания усредненных языков (на примере тюркских языков) // Компьютерный фонд терминов тюркских языков. Туркистан-Шымкент, 1995.

12 См.: Аюпов Н.Г., Нысанбаев А.Н. О тюркской фальсафе // Тюркская философия: десять вопросов и ответов. Алматы, 2006. с.5-130.

13 См.: Аюпов Н.Г., Нысанбаев А.Н. Указ. соч, с. 112-127.

14 См.: Karimov B.R. Oikumenic theory of nation and problem of tolerance in the conception of ethnolinguopanism and ethnosism // Толерантность: идея и традиции. Якутск, 1995.

15 См.: Каримов Б.Р. Проблемы соотношения национальной и конфессиональной самоидентификации личности и гуманизм // Логос. Культура. Цивилизация. Якутск, 2003, с. 74-77.

16 См.: Каримов Б.Р. Тенгрианство и тюрки: история и современность // «Шаманизм как религия: генезис, реконструкция, традиции». Тезисы докладов научной конференции. Якутск: ЯГУ, 1992.

17 См.: Каримов Б.Р. Пути укрепления международного сотрудничества в социогуманитарных исследованиях // Актуальные проблемы филологии и социально-гуманитарных наук. Шымкент, 2006. с.4-9.

18 Каримов Б.Р. Тюркская академия и Центр исследования Тюркского мира // Гуманитарная наука сегодня. Материалы II Международной научной конференции. В 3-х тт. Т.1. Караганда, 2010. с.49-51.

1 Си-хай батыс көл. Р.Матер Гашун-нур, Согонур құятын Эдзин-голдың маңы. Ол жерлер кезінде Лян хандығының қарамағында болған [11.104], Жапон зерттеушісі Морохаси «Сихай» деп кезінде қытайлар Көк-нур мен Жерорта теңізін атаған [Морохаси.1966-1968.т.Х.б.283], Лю-Мао-Цай парсы шығанағы [35.І.б.242], Позднеев-Каспий теңізі (Позднеев.1899.б.38), Э.Шаван-Баркөл [Chavannes.1903,p.15.not.3], қытайдың қазіргі Миньцзинь қаласының солтүстігіндегі Алашань сұмының шетіндегі Шаранор деген кішкентай көл [16.139] деген алуан түрлі пікір ұсынылған [17.124]. Бұл арада А.Г.Малявкин мен Р.Матердің тұжырымы бір жерден шығады. Пекин аудармасында [7.93-94] Сихай (батыс көл) деп Лоб-нурды атаған.

 Бұл атау Н.Я.Бичуринде «Гао-чан» [40.220], Н.В.Кюнерде «Гаочан» [1961.б.9]. Пекин аудармасында [7.93] Күтең көне қытай иероглифінен түсірген. Осы аудармадағы «күтең» атауы турфан атауын жаңғыртуға тым жақын келеді. Жоғарыда аудармашылардың қай-қайсысыда Гао-чанды турфан деген пікірлері бір нүктеден шығады.

3 Қашықтықты белгілейтін қытайша атау. Бір ли 500 метрге тең келеді.

4 Пекин аудармасында «лақап аты» дегенді «науғысы» деп аудармашылар жергілікті диалектінің лексикасын қолданған.

5 Н.Я.Бичурин, Н.В.Кюнер, В.С.Таскин, А.Г.Малявкиндерде «жоужань» деп қалыптастырған атауды Пекин аудармасында иероглифтің дыбысталуы бойынша «нүнге» деп түсірген. С.Ф.Кимнің жаңғыртпасында «жоу» буынды niu (3306), «жань» буынды nian (3281); Б.Карлгрен «жоу» буынды ńiôg/ńźiәu (1105а), «жань» буынды nian/ńźiän (217а) деп транскрипциялаған. Ал Уорттер «жоужань» атауының айтылуын niu-yen деп жоғардағы екі ғалыммен бірдей жаңғыртқан. Қытай тарихшысы Ван Ли «жоужань» деген атаудың көне қытайша дыбысталуын niu nien деп транскрипциялаған. Монгол синологы Г.Сүхбаатар бұл талдаулардың фонетикалық өзгерістерін саралай отырып, жоужань атауын «нирун» деп жаңғыртқан [25.166-169]. Нирун, қиаттар, түрік, монгол көшпелілер шыққан байырғы тайпа болғаны туралы Рашид-ад-динде толық дерек қалған. Сондықтан, біз бұдан былай жоушанның билік жүргізуші тайпасы Нунге (қытай дерегіндегі) атауын, Г.Сүхбаатар жаңғыртпасы бойынша «нирун» деп қолдануды қолдаймыз. Рашид-ад-дин шежіресінде нирун, нүкүз тайпаларын бір тайпа ретінде алып қараған. Кейінгі монгол деректерінде «нүкүз» атауын «нирүн» деп белгілеген. Өйтсе, нүкүз түрікше атауы болуы мүмкін.

6 «Дулыға» сөзін Бичурин «дулға» деп оқып, монгол тілінде «дуулга» (шлем) сөзі деп түсінген. Бичурин, түріктер батырлардың киетін темір телпегін «дулыға» деп атайтынын білмеген.

7 Н.Я.Бичурин аудармасында Со деп көрсеткен [6.221]. Со тайпасын Н.А.Аристов Хунну елінің солтүстігіне орналасқан тайпа. Олар Алтай жотасының солтүстігі бүгінгі монгол елінің жерінде деп көрсеткен [2.279]. Бүгінге дейін Верхне-күманды (қу-аққу) болысында шағын бірлі екілі тайпалар өмір сүреді. Би дариясына құятын Лебедь (аққу) өзенінің бойында со және күманды (аққулы) деген екі тайпа мекендейді деген деректі Н.А.Аристов көрсетеді

8 Н.Я.Бичурин де бұл есімді «Апанбу» [6.221] деп оқыған. Апанбуды ол ақымақ адам болған деп аударған.

9 Н.Я.Бичурин «Ичжини-нишиду» деп оқыған [6.221]. Пекин аудармасында Ілі-Нишиду деп оқуы ғылыми тұрғыда жаңалық. Il/el – мемлекет, ел, тайпалық одақ деген мағына береді. «Нишиду» сөзін «Ынанчу (ynancu)» сенімді, адал деп жаңғыртуға болады. Олай болса бұл адамның атағы немесе лақап аты «Ел сенімі» деген мағына береді. Елдің сенген адамына ел тағдырын ұстататыны онсыз да түсінікті.

1⁰ Н.Я.Бичурин «аққу» (ивиса) деп аударған. Н.А.Аристов лебедь (аққу) өзенінің бойындағы құман (аққу) тайпасы деп көрсеткен.

1¹ Н.Я.Бичурин «Афу» және «Гян» деп оқыған [6.222]. Н.А.Аристов «Афу» атауды Абакан «Гянды» «Кем» деп жаңғыртқан [2.280]. Бұл жаңғыртпа Пекин аудармасына дәл келеді. Абсу-Абакан өзені болса жаңа аудармада Гян емес Кем деп түсірген.

1² Н.Я.Бичурин «Цигу» деп оқыған [6.222]. Пекин аудармасындағы «қырғур» дегені дұрыс болар. Бұл атауды «қырғыз» деп жаңғыртуға тым жақын.

1³ Н.Я.Бичуринде «Чуси» [6.222]. Бұны Аристов «Шүй өзені» деп жаңғыртқан [2.280]. Бұған талас жоқ. Демек, қытай иероглифінің оқылуын Пекин аудармасының оқылуымен [7.94] алғанымыз дұрыс сияқты. Себебі: «Чатша» байырғы түркі тілінің «cat» – аңғар деген мағына береді. Шүй өзені Алтайдың мұз тауынан бас алып ылдилай Алтай шатқалын (400 шақырым) қуалай ағып, жолда Қатын (Катун) өзенін қосып алып, Би дариясын құрап, Обьқа құяды. Шүйден Горно-Алтай қаласына дейін алып аңғар. Міне, Пекин оқылуы осыған дәл келіп тұр.

1⁴ Н.Я.Бичурин бұл атауды «Басычу-сиши» деп оқыған. Пекин аудармасында «Бас Чатшаш» деп оқығаны байырғы түркі тіліне жаңғыртуға жеңіл. «Бас» байырғы түрік тілінде тау, тау жоталарын атайды. Чат – аңғар. Өйтсе, Солтүстік Алтай жоталарын (орыс Алтай) көрсетіп отыр.

1⁵ Нағыд Түрк – шад. Бұған дейінгі Бичурин Лю Мао Цай еңбектерінде «Нодулу-шад» деген оқылумен берілгенді. Пекин аудармасын жасаушы ғалымдар «Нағыд түрк шад» [7.94] деп берген. Пекин аудармасын жасағанда деректерді атақты синолог, өзі қытай Шүе Зүңжинь, қытай тілінің білгірлері Қ.Қайыржанұлы, Ә.Ақыштайұлы, Қ.Мұқанұлы, Ш.Ахметұлы сияқты көне қытай тілін жетік меңгерген мамандар аударған. Шетелдіктерден гөрі бұлар көне иероглифті жақсы меңгерген деп сендік.

1⁶ Н.Я.Бичурин, Лю Маи Цай аудармаларында «Ашина» деп оқыған атауды Пекин аудармасында «Ашна» деп оқыған. Мүмкін осы дұрыс болуы әбден ықтимал. Өйткені, бүгінге дейінгі зерттеушілер көне Хотан-сақ тіліндегі «asšena», «Aāšna» тұлғалардың фонетикалық дыбысталуын «ашинаға» ұқсата алмай қиналып келген еді. Мұтайсима халифатының түркі текті сардары Ашнас ат-Түрки деп аталатыны [Ат-Тавари.ІІІ.1236; Масуди VII.122,133,135], бір дерек ретінде ұстануға болады. Ал мына Пекин аудармасындағы «Ашна» Хотон-сақ лексикаларындағы тұлғаны сол қалпымен өзгертпестен иероглифке түсіргені байқалады. Бұдан былай біз Пекин транскрипциясы бойынша «ашна» деп қолдандық.

1⁷ Ағын-ше (Ағын-шад) [7.92-93]. Бичурин еңбегінде «Ахянь-ше» [6.222]. Осы сияқты атауларды синологтар көне нұсқасын ұстай отырып қайта қарау дұрыс сияқты. «Ағын-шад» тұлғасын байырғы түрік тілін жаңғыртуға тым икемділігі көрініп тұр.

 С.В.Киселевтің бұл пікірін қабылдай алмаймыз. Өйткені аяқ қолы кесілген бала еркек, кейінгі Ашна да еркек. Ашна аналық бөрінің аты емес екенін тағы да назарда мықтап ұстағанымыз дұрыс болар.

^ Байырғы түріктер әлемді төрт бұрыш деп түсінген, оның түстік (өң) символикамен белгілеген. Батыс – ақ, шығыс – көк, оңтүстік – қызыл (қоңыр), солтүстік – қара [2001.38-39]. «Маодун Шаньюйдің іріктелген 300 000 атты әскері қолбасшысы Гау-дидің қолын Бай-дын даласында қоршауға алады. Сонда хуннулардың қолы төрт бағытқа бөлініп батыс тобы бірыңғай ақбоз, шығыс тобы сұры (көк), оңтүстік тобы күрең (қызыл), солтүстік тобы қара ат мініп, дәл сол түстес киім киген еді» [6.І.51],- дейді. Қыстың қаһарлы қарлы күндерінде, мұз жастанып, қар жамылып жүріп салтанат шеруіне шыққан 4 өңмен сапқа тұрып жауды қоршау деген ұғым мүлде жоқ. Тек қана хуннулар батыс, шығыс, оңтүстік, солтүстігімен қопарыла келіп қоршады деген ғана ұғым береді. Дәл сол сияқты жоғардағы Деофилакта Симокаттының еңбегіндегі «қызыл киімді» түріктер оңтүстік түріктері де, «қара киімділері» солтүстік түріктері деген мағына береді.

Каталог: bitstream -> handle -> 123456789 -> 1838
123456789 -> Республикалық Ғылыми-әдістемелік конференция материалдар ы
123456789 -> Қазақ халық педагогикасы негізінде оқушыларды еңбекке тәрбиелеу
123456789 -> Ғаділбек Шалахметов бейбітшілік бақЫТҚа бастайды астана, 2010 жыл Қызыл «мұзжарғыш кеме»
123456789 -> А. Ж. Кунанбаева
123456789 -> Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan