Дәріс №1. География ғылымдарының жүйесі, оның тұтастығы. Сұрақтар
жүктеу/скачать 152,5 Kb.
|
Дәріс География
для сайта новый, Новый документ
| Негізгі түсініктер
Табиғат ресурстары және табиғатты пайдалану географиясының басты түсініктері: Табиғат қоры, Табиғат ресурстары. Табиғат жағдайы, Табиғат қорын зерттеу және баға беру, табиғатты пайдалану, табиғатты тұтыну, табиғатты қайта қалпына келтіру, табиғат жағдайы мен ресурстарының үйлесімді орналасуы, аумақтың табиғи – ресурстық потенциалы және баға беру, қоршаған ортаға әсер ету деңгейіне баға беру, эколого-экономикалық аудандастыру. Табиғат қоры деп - белгілі бір кеңістіктегі (аумақтық) өлі және тірі табиғаттың заттары мен күштерінің біртұтас қосындысын айтамыз. Табиғат қоры , табиғат жағдайы және ресурстары болып бөлінеді. Табиғат ресурстары - өндіріс күштерінің белгілі бір даму сатысында қоғамынң қажетін қанағаттандыру үшін материалдық өнімдерді өндіруге пайдаланатын табиғаттың денелері мен күштерін, нақты айтқанда, табиғат ресурстарының өндіріс құрал жабдықтары мен тұтынатын бұйымдарға айналуын айтамыз. Табиғат жағдайы деп – белгілі бір кезендегі өндіргіш күштердің даму сатысында адамның өмір сүруі мен тіршілік етуіне қажетті табиғат элементтері мен күштерін айтамыз. Табиғат ресурстарының қоры деп – экономикалық және әлеуметтік дамуға пайдалануға жарайтын сапалық және сандық түрде зерттеліп анықталған табиғат фондысының бір бөлігін айтамыз. Табиғат қорын зерттеу және баға беру бірнеше кезеңннен тұрады. Бірінші кезең: табиғат қорын зерттеу, пайдалану, қайта қалпына келтіру. Екінші кезең: табиғат өнімдерін тұтыну, ол табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарын пайдалану мен онда өзгерістерге байланысты.Үшінші кезең: табиғатты қайта қалпына келтіру және қоршаған ортаны қорғаумен байланысты. ЭӘжСГ аумақтың табиғи – ресурстық потенциалының жеклеген түрлерін ғана емес ( мұнай, көмір, газ және т.б.) олардың аумақта, мемлекетте үйлесімді орналасу ерекшеліктеріне баға береді. Табиғи – ресурстық потенциалы деп – белгілі бір аумақтық табиғат жағдайы мен ресурстар жиынтығын айтамыз. Ол баға бойынша есептеледі, яғни табиғи – ресурстық байлығының тұтас көлемі. Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарының үйлесімді орналасуына баға беру үш бағытта: компоненттерді анықтау, біртұтас және қорытынды баға беруде көрсеткіштердің саны әртүрлі болуы мүмкін. Біздің қазақ экономистерінің аныктамасына жүгінсек, "Табиғи ресурстарының территориялық үйлесуі дегеніміз — мемлекеттің, республиканың, облыстың белгілі бір бөлігінде табиғи ресурстарының өзара үйлесуі мен бір-бірімен жақын орналасуы және өндірістік күштерінің даму денгейіне байланысты өнеркәсіп аудандарының, тораптарының және басқа өндірістік топтардың материалдық (шикізат, отын, энергия, су, т.б,) базасына айналуын айтамыз". Табиғат жағдайы мен ресурстарының белгілі бір кеністіктегі үйлесуін табиғи-ресурстық кешен деп те айтуға болады, Бұл ұғымның құрамына кез келген территорияның жер, су, орман, отын-энергетика, минералдық-шикізат, т.б. ресурстары, климат, рельеф, т.б. табиғат жағдайлары кіреді. Табиғи ресурстық кешеннің жоғарыда айтылған элементтері бір болғанымен, олардың құрамы, көлемі, үйлесуі, сапасы, т.б. әр территорияда әр түрлі болады. Территорияның табиғи-ресурстық потенциалын зерттеу және оларды экономикалық тиімді пайдаланудың ғылыми негіздерін салуда экономикалық география ғылымында табиғи-ресурстык циклдер деген концепция пайда болады. Бүл циклдар заттардың және энергияның әлемдік айналым жүйесіндегі табиғи-ресурстарының динамикасын және шаруашылыкта табиғи-ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді (өндіру, өңдеу, тұтыну, кайта калпына келтіру, т.б.). Қазіргі кезде негізгі алты табиғи ресурстық циклдерді атауға болады: Энергиялық ресурстар және энергия, рудалық ресурстар және металл, рудалық емес шикізаттар, орман ресурстары және ағаш материалдары, агроклиматтық ресурстар және ауыл шаруашылығының шикізаттары, фауна және флора ресурста-ры, су ресурстары. Аумақтың табиғи-ресурстық потенциалына әлеуметтік-экономикалық географиялық баға беру — ғылымның басты максаттарының бірі болып есептеледі. Табиғи-ресурстық потенциалдың жеке элементтеріне немесе оған тұтас сапалық және сандық баға беру әдістері әр түрлі және толығымен әлі де ғылыми негізделмеген. Казіргі кезде оған ба-ғалық, баллдык әдістер қолданылып жүр. Мысалы, алгашқы өнімдердің бір жыддағы көрсеткіштерін пайдалану (көмір өндіру, электр энергиясын шығару, т.б.). Бұл біріншіден, әр түрлі табиғи ресурстардың бағалық көрсеткішінің ара қатынасын біріктіріп көрсетуге мүмкіндік туғызады. Себебі, олар әр түрлі өлшемдермен өлшенеді (тонна, кВт, текше метр, т.б.). Екіншіден, әр түрлі мемлекеттін, ауданның, облыстың, территориялық-өндіріс кешенінің табиғи-ресурстық потенциалын салыстыруға жағдай жасайды (Мысалы, Карағанды мен Ақмола облыстарының табиғи-ресурстық потенциалын салыстыруға, кұрылымын, пайдалану денгейін, болашағын анықтауға мүмкіндік тудырады). Табиғи-ресурстық потенциалға балл арқылы баға бергенде, оның шаруашылықка пайдалануға құндылығын, көлемі, шығымы, техникалық және еңбек шығыны, т.б. есепке алы-нады. Бұл әдіс белгілі бір территорияның табиғи-ресурстык потенциалы деңгейін анықтауға және салыстыруға болатынын көрсетеді. Экономикалық баға берудін екі бағыты бар: ресурстың абсолюттік құндылығын аныктау. Бұл әдіс табиғат байлығын зерттеу, ашу, игеру, табиғи ресур- сқа немесе шикізатка айналдыру, т.б. кететін белгілі бір шығын болып табылады; салыстырмалы баға беру. Бұл әдіс табиғат-ресурстарын пайдаланғанда қосымша экономикалық тиімділіктің пайда болуына негізделген. Яғни, сапалы табиғи ре- сурспен, сапасыз табиғи ресурсты салыстыру аркылы пайда болатын экономикалық тиімділікті айтамыз. Баға берудің мұндай жолы ресурстардың табиғи касиеттеріне байланысты болып келеді (қоры, сапасы, географиялық орыны, т.б.). Сонымен бірге, адам еңбегі арқылы пайда болған қасиеттерін айтуға болады (то- пырақтың құнарлылығын арттыру, кен рудасын байы- ту арқылы сапасын жаксарту, т.б.) Табиғат ресурстарымен табиғат жағдайына баға бергенде 14 факторды есепке алады. Олардың ішінде: жер, су, гидроэнергетика, отын, минералдық шикізат, рекреациялық орман, биологиялық, өсімдік пен жануарлар, топырақ ресурстары қамтылады. Табиғат жағдайының 7 түрі: рельеф, инженерлік – геологиялық жағдайы, сейсмикалық, климат, агроклиматтық жағдайы, радиация, су басуы (тасқын). Табиғат ресрутсарын 5 балдық бағамен есептейді: 1 балл -ресурс жоқ, 1 балл – жергілікті маңызы бар ресурс, 2 балл – аймақтық маңызы бар ресурс, 3 балл – ұлттық маңызы бар ресурс, 4 балл – дүние жүзілік маңызы бар ресурс. Табиғат жағдайына баға беру: 0 балл – жоқ, 1 балл – ыңғайлы табиғат жағдайы, 2 балл - өте ыңғайлы (А.Ю. Скопин кітабында 45 – суретті қараңыз). жүктеу/скачать 152,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|