§ 2. Мемлекеттің кәсіпкерлік айналымға қатысу нысандары

берілген мүлік жөне өзге мүліктер жатады. Мемлекет бүл мүлікке қа-
тысты өзінің иелену, пайдалану және билік ету қүқығын жүзеге
асырады. Мүнда мүлікгі нақ иеленуге және оған билік етуге баса назар
аударылады, ал бүл мемлекеттщ қоғамдағы мақсатына сәйкес келеді.
Мемлекеттік занды тұлғаларға бекітіліл берілген мүлікті өз атынан
өкіддік ететін мемлекеттік завды тұлғаньщ өзі кәсіпкерлік айналымға
тартады.
Меншік иесі ретінде мемлекет өз мүлкіне қатысты өз атынан
мөміле жасап, өзіне құқықтар мен міндеттер қабыддаіі алады, өз
атынан сотта өкілдік етіп, дербес мүліктік жауап бере алады. Қазақстан
Республи-касындағы аса ірі меншік иесі ретівде мемлекет өз мүлкін
винди-кацшшық (талап ету) және негаторлық (теріске шығаратын)
талап қою арқылы қорғайды.
Көп ретте мемлекеттің атынан Үкімет және Қаржы мшшстрлігі
өкілдік етеді. Үкімет ең маңызды мөселелер бойынша (мемлекеттік
мүдцелер түрғысынан қарағанда) өкіддік етеді жөне мүлікке қатысты
алғанда стратешялық маңызға ие болады. Мемлекет Қаржы
министрлігі арқылы (90-жыддары) жекешелендіруді жүзеге асырды,
негізгі қаржы төлем-дерін жүргізді және қазына қаражаты арқылы
материалдық жауап береді.
Үкімет — мемлекет бүлар арқылы өзінің меншік иесі
функіщяларын жүзеге асыратын органдардың бірі. "Қазақстан
Республикасының
Үкіметі туралы" 1995 ж. 18желтоқсандағы Конституциялық заңның
9-бабының 8-тармақшасына сөйкес, Үкімет "мемлекеттік меншікті
басқаруды ұйымдастырады, оны пақдалану жөніндегі шараларды
жасап, жүзеге асырады, Қазақстан Республикасы аумағында
мемлекеттік меншік қүқығын қорғауды қамтамасыз етеді".
Мемлекеттік мүлікті есепке алу және барынша тиімді пайдалану
мақсатында оны үйымдастыру — Үкіметтің аса маңызды функция-

ларының бірі. Оны жүзеге асыру мақсатында үкімет 1997 ж. 1 тамызда
"Мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін арттыру туралы" қаулы
қабылдап, онда Мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттің
қатысуындағы шаруашылық серіктестіктер тізілімі туралы Ережені
бекітті. Тізілімді жасау жекешелендіру барысында мемлекеттік мүлінің
қозғалысын қадағалап отыруға мүмкіндік береді. Өзге қүжаттармен
қатар, тізілім мемлекеттік көсіпорындардың, шаруашылық серіктес-
тіктердің және акционерлік қоғамдардың балансына берілген мемле-
кеттік меншіктің объектілік құрамын кврсететін формальды қүжат
болып табылады. Бүл мүлік жөнінде Үкімет мемлекет атынан өкіддік
етеді. Солай бола түрса да, басқару жөне шаруашынық жүргізу функ-
цияларын ажырату мақсатыңда Үкімет төмен түрған мемлекеттік атқа-
рушы органдарға мемлекетті меншік иесі ретінде үсыну жөніндегі өз
өкілеттіктерін беруі мүмкін.
Кәсіпкерлік айналымда Қаржы министрлігіне маңызды орын
беріледі. Қаржы министрлігі квлемінде занды тұлға құқықтарын
иеленген бөлімшелер бар, олар, өз кезегінде кәсіпкерлік айналымда
мемлекет атынан өкілдік ете алады. Кәсіпкерлік құқық субъекгісі
ретіндегі мемлекеттің негізгі қаржылық қызметі мен жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының Қазынашылығы арқылы жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік мүлікті жөне жекешелендіруді басқару — Қаржы
министрлігінің келесі маңызды функциясы. Бүл министрлік (оның тиісті
бөлімшелері) Қазақстан Республикасының мүлкіне қатысты
мемлекеттің мүдделерін білдіруге жөне Қазақстан Республикасының
мемлекепік меншігін (Қазақстан Республикасыньщ ерекше меншіііндегі
объектілерден басқа) иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі
өкілетіііш жүзеге асыруға уәкілетті орган болын табылады. Өз
кезеіінде, Қаржы министрлігі (тиісті бөлімшелері) мемлекеттік меншікті
иелену, пайдалану жөне оған билік ету қүқығын республика

аумағындағы және одан тысқары жерлердегі мемлекеттік оргаңцар мен
шаруашылык, жүргізуші субъектілерге бере алады. Қаржы
министрлігінің (тиісті бөлімшелерінің) мемлекеттік меншікті иелену,
пайдалану жөне оған билік ету мөселелері бойынша өзінің қүзіреті
шегінде қабылдаған шешімдері барлық деңгейдегі басқару органдары
мен шаруашынық жүргізуші субъектілер үшін міндетті болып
табылады. Қаржы
министрлігі (тиісті бөлімшесі) мемлекеттік кәсіпорындар мен
үйым-дардағы мүліктің меншік иесінің, сондай-ақ акционерлік қоғамдар
мен шаруашылық серіктестіктер мүлкіндегі мемлекеттік үлестің
өкілеттігін жүзеге асырады.
Қаржы министрлігі (тиісті бөлімшесі) мемлекеттік меншіктің
бірден-эір сатушысы ретіндегі Қазақстан Республикасының мүдцелерін
білдіруге және оған сату үшін мемлекеттік мүлікке билік ету өкілдігі бар
мемлекеттік орган мен барлық деңгейдегі әкімдер берген рес-
публикалық жөне коммуналдық меншікке билік ету қүқығын жүзеге
асыруға уөкілетті болады. Министрліктің (тиісті бөлімшелерінің)
жекешелендіру саласындағы негізіі міндеттері мыналар болып
саналады:
— мемлекеттік меншікті жекешелендіру мәселелері жөніндегі
мемлекеггік саясатты жасауға және жүзеге асыруға қатысу;
— мемлекеттің үлесін, акционерлік қоғамдардың уәкілетті
органдар сату үшін берген акциялар пакетін олар сатылатын сәтке
дейін бас-қаруды қамтамасыз ету, акционерлік қоғамдардың басқару
оргаңдарыңда мемлекеттің мүдделерін білдіру;
— сатып алу-сату шарттарының сақталуына бақылауды
қамтамасыз ету, жекешелендіру туралы зандарды сақтау жөне т.с.с.
Жекешелендіру бағдарламасының шеңберінде мемлекеттік
секторды азайту — мемлекеттік меншік дамуының бірден-бір болмаса
да, негізгі бағыты. Мемлекет өз мүлкіндегі жаңа объектілерге (өндіру,

кіріс түсіру, төл алу нәтижесінде) өзінің меншік иесі қүқығын таратады,
сондай-ақ әр түрлі мәмілелердің негізінде мүлік сатып алады.
Мемлекет меншік иесі ретінде өз мүлкін басқарып, қорғап, иеліктен
шығарып қана қой-мастан, соңдай-ақ АК-ның 242-бабында (иесіз
заттар), 243-бабында (меншік иесі бас тартқан жылжымалы заттар),
244-бабында (өз бетімен салынған құрылыс), 245-бабында (олжа), 246-
бабында (қараусыз жануарлар), 247-бабында (көмбе), 253-бабында
(реквизициялау), 254-бабында (тәркілеу), 256-бабында (күтімсіз қалған
мөдени және тарихи қазыналарды сатып алу) көзделген негіздер
бойынша мүлікке жеке меншік қүқығы (оның ішінде мәжбүрлі)
тоқтатылғавда, сондай-ақ езге де жағдайларда меншік иесі болады.
Мүлік мемлекетке мүраға қалу тәртібімен де өтеді. Егер мүра
қалдырушы өсиетшде оны мүрагер ретінде көрсеткен болса, мемлекет
мүрагерлік қатынастарда тараптардың бірі болып табылады. Егер
өсиет бойынша да, заң бойынша да мүрагерлер болмаса не
мүрагерлердің ешқайсысының мүра алуға қүқығы болмаса (АК-ның
1045-бабы), не олардың бөрі мүрадан бас тартса (АК-ның 1074-бабы),
мүра иесіз қалған деп танылады. Иесіз қалған мүра оның ашылған
жері бойынша коммуналдық меншікке өтеді. 
7-тақырып. Кәсіпкерлердің абсолюттік құқықтың
азаматтық-құқықтық реттеу. Кәсіпкерлік қызметтің мазмұны –
кәсіпкер құқығы мен міндеттері. Кәсіпкердің мемлекеттік
құқық айналымы. Мемлекеттік меншікті иемденуінде жеке
кәсіпкерлердің құқықтық регламентациясы. Кәсіпкерлік
қатынасы шығармашылық нәтижеге құқықтық сипаттама.
1.Кәсіпкерліку қүқықтар объектілеріне жалпы сипаттама
Кәсіпкерлік құқық объектілерін мынадай негізгі екі топқа
бөледі: мүліктік игіліктер мен қүқықтар және мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен қүқықтар.

Азаматтық қүқық субъектілерінің материалдық жөне
өзге де қажетгерін қанағатгаңдыра алатьш, өдетге, ақшалай
бағалауға жататын және азаматгық қүқық ретгейтін
қатьшастар саласына енгізілген мате-риаддық затгарды және
өзге қүңдылықтарды (атап айтқанда, энергаяны, жүмысты
жөне көрсетілетін қызметті) мүліктік игіліктер деп түсінеміз.
Мүлікіж игіліктерге (атап айтқанда, мүліктік игіліктерді
пайдалану, иелену жөне оларға билік ету) субъективтік
азаматтық қүқықтарды мүліктік қүқықтар деп түсінеміз.
Мүліктік игіліктер мен қүқықтардың негізгі түрлері АК-
ның 115-бабыньщ 2-тармағында аталған. Оларға затгар,
ақша, оның ішінде шетел валютасы, бағалы қағаздар, жүмыс,
қызмет, шығармашылық интеллекгуаддық қызметгің
объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық
белгілер жөне бүйымдарды дараландырудың өзге де
қүралдары, мүліктік қүқықтар мен өзге де мүлік жатады.
Мүліктік игіліктер мен қүқықтардың АК-да келтірілген
тізбесі жеткілікті емес. Мысалы, қазіргі уақыт үшін маңызды
болып табылатын ақпарат секілді мүліктік игілік оған
енгізілмеген.
Азаматтық қүқық субъектілерінің жеке түлғасымен
ажырамастай тығыз байланысты қүндылықтар мүліктік емес
өзіндік игіліктерге жатады, ал мүліктік емес өзіндік қүқықтар
дегеніміз — бүл аталған қүвдылықтарға қүқықтар болып
табылады. Мысалы, адамның өмірі мүліктік емес өзіндік
игіліктерге, ал өмірі сүру қүқығы — мүліктік емес өзіндік
қүқықтарға жатады.
Қүқық объектілері — мүліктік емес өзіндік игіліктердің
мүліктік емес өзіндіх қүқықтармен тығыз байланысқаны
соншама, АК кейде тек мүліктік емес өзіндік қүқықтар туралы

мөселе қозғап, онда осы үғымдар арқылы мүліктік емес
өзіндік игіліктерді меңзеп отырады (мысалы, АК-ның 3-
тарауының 3-параграфы).
АК-ның 115-бабының 3-тармағында негізгі мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен қүқықтардың тізбесі берілген. Бүл жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ,
іскерлік бедел, жеке өмірге қол сүқпаушьшық, жеке қүпия
мен отбасы қүпиясы, есім алу қүқығы, автор болу қүқығы,
шыгармаға қол сүқпаушьшық қүқьвгы және басқа
материалдық емес игіліктер мен қүқықтар. Көріп
отырғанымыздай, мүліктік емес игіліктер мен қүқықтардың
тізбесін түпкілікті толық деуге болмайды.

жүктеу/скачать 238,68 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: