Дипломдық ЖҰмыс 5В010800- мамандығы Дене шынықтыру және спорт мазмұНЫ
жүктеу/скачать 1,18 Mb.
|
dip -futbol-sabaqtaryn-otkizu-adistemesinin-negizderi-2015-60
БЖБ 8Б 2, БЖБ 8Б 2, Ахмет Байтұрсынұлы - дәуірдің дара тұлғасы, Реферат, Халилаев А, ref -sambo-kuresi
| Дене-күш дайындығы
Дене дайындығы - ойын-жаттығу прцесінің маңызды бөлімі. Дене-күш дайындығы - дене қабілетін тәрбиелеу процесі, ағзаның функционалды мүмкіншілік деңгейі мен жалпы дененің байланысы. Дене-күш дайындығы арнайы және жалпы болып екіге бөлінеді. Жалпы дене дайындығы - футболшы дене-күшінің жан-жақты ерекшелігін, жалпы жұмыс қабілетін арттыру міндеттерін шешеді. Негізгі құрамы болып жалпы жетілдіру жаттығулары және әртүрлі спорттағы адам ағзасына жалпы әсер ететін жаттығулары саналады. Жалпы дене дайындығының жан-жақты жетілу мақсатына қолданылатын көп жаттығулардың біразы сол немесе басқа сапалардың дамуына бағытталған. Ұзақ қашықтыққа ойлы-қырлы жермен жүгіру төзімділікті дамытуға бағытталған, қысқа қашықтықтарға жылдамдықты арттырып жүгіру жылдамдықты дамытады, ал гимнастикалық жаттығулар ептілікті дамытады. Бұл жаттығулар сабаққа құрамдас бөлігі болып кіреді, ал кейбір жаттығулар таңертеңгілік жаттығуларға жатады. Арнайы дене дайындығы мақсаты - футболшыларға тән дене сапаларының және функционалды мүмкіншіліктерінің дамуы және жетілуі. Футболшының қызметі әрдайым іс-әркеттің орындалу қарқынының өзгеріп отыруымен сипатталады. Жоғары қарқындағы бұлшық еттердің жұмыс істеуі, кезеңдермен белсенділігі төмен жеңіл жаттығулармен алмасып отырады. Жылдамдықты үдетіп жүгіру, секіру, жұлқып жүгірулер, бір қалыпты жеңіл жүгіріспен, жүрумен, тоқтап барып және бағытын өзгертіп орындаумен, қарқыны және орындаумен алысып отырады. Бұл іс-әрекеттер вегативті процесс кезіндегі дене-күш жүктемесінің белгілі мөлшерінің функционалды көрсеткіштердің ілгерлеуімен шығарып салынып, бірінші кезекте зат алмасу, тыныс алу, қан айналуды реттеу үшін қажет. Бірақ та футболшының ойын әрекеті тек секіру, жүгіру және жүруден ғана тұрмайтынын естен шығармау қажет. Футболшының қозғалысы өте күрделірек. Қатты теке-тірес жағдайында, шектен тыс жалдамдықта қимылдап және ұзақ уақыт бойы, футболшы мүмкіндіксіз қалыпта (жатып сырғып, секіріп, бір тірек жағдайында) доппен тиімді түрде иемдену, лезде күрделі тактикалық шешім қабылдау жағдайлары жиі кездеседі. Футболшылар допты қаншама жақсы игерсе және ойлы түрде алаң үстінде жылжыса, соншама футбол ойыны қызықты болады. Сондықтан да футболшылардың дене-күш дайындығы олардың ойындағы қозғалыс сипатына сай, сондай-ақ техникалық және тактикалық шеберлікті жетілдірудің фундаменті болып саналады. Дене-күшінің белгілі сапаларын дамытуға бағытталған арнайы жаттығулары көмегімен соған бағыттас кейбір техникалық әдістерді жетілдіруге болады. Бұл үшін сипаты жағынан және құрылымы техникалық әдістерге ұқсас немесе олардың бөлек элементтеріне жуық арнайы жаттығулар қолданылады. Жылдық жаттығу циклінде бастапқыда жалпы дене-күш дайындығын іске асырып, одан кейін соның негізінде арнайы дене-күш дайындығын өткізу ұсынылады. Көпжылдық футбол сабағы процесінде жалпы және арнайы дене дайындығының ара қатынасы өзгеріп, спорттық шеберліктің өсу мөлшеріне қарай ара салмақ арнайы дайындыққа ауа бастайды. Футболшылардың жалпы және арнайы дене дайындығында басты рольде күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік, икемділік ойнайды. Осы дене сапалары футболшының қозғалыс мүмкіншілігінің деңгейін көрсетеді. Дене сапасын тәрбиелеу - жаттығу процесінің ажырамас бір бөлігі. Күшті тәрбиелеу Адамның күші, оның сыртқы қарсыласты немесе қарсы әрекетті бұлшық ет арқылы жеңу мүмкіншілігі. Футболшы әр уақытта өз салмағымен және доптың салмағымен жұмыс атқарады. Осыған байланысты ол негізінен, өз дене салмағының және доптың инерциясын бағындыру үшін өз күшін қолданылады. Қозғалыстың басталуы, жылдамдықты арттыру, тоқтату, қозғалыстың бағытын өзгерту, секіру, доппен соққы беру. Міне осы әрекетттерде футболшының күші айқындалады. Көріп отырғандай барлық жағдайда ол динамикалық сипатта болады. Осыдан барып, ойын әрекетінің сипаты, күштің ойындағы деңгейін анықтайды. Көптеген зерттеулер барысында, қарсылықты бағындыру көрсеткіші кем болған сайын және бұлшық еттің жұмыс істеу жылдамдығы көп болған сайын, максималды күштің маңызы аз болады. Футболшыға қысқа мерзім ішінде іске асыру үшін белгілі бір күш деңгейі болуы немесе «динамикалық күш» қажет. Күш деңгейін көтерудің екі факторы белгілі: бұлшық ет қызметнінің ұлғаюы және жүйке бұлшығының бейімділігі. Футболшылардың күшінің көбеюінің көпжақтылығын қарастырсақ. Барлық бұлшықеттер морфологиялық тұрғыда кешенді болып құрылады, олар бірнеше бумақтан, олардың әрқайсысы көптеген талшықтардан тұрады. Әрбір талшық жүйке тамырынан күш алып қозғалыс бірлігін құрады (ҚБ). Осы морфологиялық ерекшелігіне байланысты бұлшық еттердің жиырылуы біртұтас немесе бөлекше талшық топтарымен іске асырылады. Бұлшықеттердің қозғалу мүмкіншілігі бүтіндей емес, кейбір көлемдегі ҚБ қозғалысты реттейтін бұлшық еттің маңызды тірегі болады. Футболшы бұлшық ет аралық және ішкі бұлшық ет тепе-теңдігін іске асырса, ол онда өзінің денесін және допты жақсы меңгереді. Біз күшті өзіндік-күштік жаттығулар арқылы дамытатын болсақ, бұл жағдайда ауыр салмақты көтеруде максималды салмақтың 60-70% пайызын көтерген жөн. Аптасына үзбестен 4-5 рет жаттығатын болса 1,5-2 сағаттан 2-6 ай уақыт қолдану керек. Футбол тәжірибесінде әдетте ауыр салмақты көтеру арқылы күшті дамыту үшін 40-50% пайыздық салмақпен 1-1,5 ай қолданылады, іс жүзінде күшті көбейтпей, бұлшық ет тепе-теңдігін нашарлатады. Мұндай жаттығу міндетті түрде абсолюттік күштің көбеюіне әкеп соқтырып, кейбір келеңсіз жағдайлар туғыздырады. Бірншіден футболшының өз салмағы өсіп кетеді. Екіншіден ішкі бұлшық ет және бұлшық ет аралық тепе-теңдік нашарлайды. Бұл ауыр салмақпен жаттығу жасау процесінде бұлшық еттің өзінде морфологиялық өзгеріс болуы мүмкін. Үнемі мықты сыртқы әсерді көтеруге бұлшық ет талшықтары қарсы тұрады. Осыған байланысты бір жағынан ұзақ уақыт жаттығу ықпалынан кейбір талшықтар әрбір сыртқы тітіркендіргіштіктерге бірлесе жауап береді. Біз бір немесе басқа қозғалысты ҚБ қатысуын нақты бақылауға мүмкіндігіміз бар. Күш түсіру жаттығуларына дейін футболшыға техникалық әдісті «солға жалған қозғалыс жасап, оңға допты алып кету»-ге ұсыныс жасайық. Бұл қозғалысты барынша беріліп жасаған уақытта аяқ бұлшық етінің 50% ҚБ қызмет жасайды. Футболшының ұзақ уақыт бойы үлкен салмақты көтеру жаттығуларынан кейін сол техникалық әдісті қайталауда ҚБ 50% пайыздан жоғары болады. Бұдан техникалық әдістің өзі де нашар орындалады және энергия көп жұмсалады. Осыдан барып, біз күшті көбейтіп футболдың ең басты компонентінің бірі допты алып жүрудің техникасын нашарлатып аламыз. Ақырында, күштің өсуі спецификалық іс-әрекеттерді орындау кезінде өз пайдасын тигізеді. Сондықтан да күшті дайындау құралдарын таңдау кезінде қозғалыстағы күштің пайдалану жерін анықтау қажет. Шын мәнінде футболшылар штангамен отырып тұрғанда, жүлқып көтеруде, аяғымен тіреп көтергенде, сыртқы күштің көп әсеріне және қарқынына және құрылымы жағынан да жарыстағы жүктемеде көп қарсылық көрсетеді. Зерттеулер көрсеткендей, бұлшық ет «жылдам» және «баяу» ҚБ-тұрады. Сондықтан жаттығудың бағыты кейбір топ тамсықтарының белсенділігін арттырады. Нәтижесінде күш салмағы артық болуы мүмкін. Күштің жоғарғы деңгейі жылдам қимылда тиімді әсер етеді. Шұғылданушы оны аз уақыт ішінде көрсеткен кезде, футбол тәжірибесінде допты соғу кезінде ол анық байқалады. Көп жағдайларда бұлшық еттері жақсы дамыған футболшылар, бұлшық еттері аз мөлшерде дамыған футболшыларға қарағанда допты соғу біршама әлсіз болады. Бұлай болу себебі, бұлшық-ет аралығының тепе-теңдігінің бұзылуынан. Допты соққан кезде санның артқы бұлшық еттерінің қызметі жаттығудың соңында аяқ допқа тиер кезде қосылады, бұл санның алдыңғы жағындағы бұлшық еттердің артқа сермеу қызметіне кедергі жасамау үшін жасалады. Футболшының ойын процессіндегі әрекетінде күшті қысқа уақыт ішінде көрінуі талап етіледі. Әр түрлі секіру жаттығулары (ұзындыққа екпінді келіп және бір орнынан секіру, классикалық үш дұркін секіру, биіктікке секіру және әсіресе тереңдікке секіру, адам 70-100 см биіктіктен секіріп, лезде әлде - бір қимыл жасау) жарылғыш күштің өсуіне мейлінше тиімді құрал болып есептелінеді. Бірақ-та жаттығу кезінде тереңдікке секіру биіктігін 110 сантиметрден аспауы керек, өйтпеген жағдайда амортизация фазасы көп мөлшерде өсіп, күштің жоғары көрсеткішке теріс әсер етеді. Зерттеулер, динамикалық күш жаттығуы, қарсылықты бағындыру сипатындағы мейлінше динамикалық күштің өсуіне жағымды әсер етеді. Бұл жағдайда ереже бойынша құрылымы жағынан жарыстағы жұмыс режиміне ұқсас болып келеді. Аяқ бұлшық еттерін дамыту жаттығулары. 1. Бір орыннан ұзындыққа секіру (бір дұркін, екі - үш дүркін) 2. Жүгіріп келіп ұзындыққа және биіктікке секіру 3. Екпіндеп келіп үш дүркін секіру 4. Оң аяққа және сол аяққа ыршып секіру 5. 70-100 см биіктіктен секіріп түсіп, жұлқа жүгіру, ұзындыққа секіру, биіктікке секіру 6. 70-100 см биіктікте қойылған кедергілерден секіріп жұлқа жүгіру, ұзындыққа секіру, гимнастикалық орындыққа секіріп шығу 7. 70-80 см биіктікте қойылған кедергіден екі аяқпен секіру, бір-бірінің ара-қашықтығы 10-150 см, гимнастикалық орындыққа секіріп шығу 8. 70-100 см биіктікте қойылған кедергіден секіріп түсіп ұзындыққа секіру, күлап бара жатып баспен допты соғу(мата үстіндегі ілінген допты) 9. Жоғары секіріп барып мата үстіндегі 200-220 см биіктікте ілінген допты баспен соғу. 10. Екі аяқтап секіру, сондай-ақ тізені көкірекке тартып, оң және сол аяқпен. 11. Бір аяқты гимнастикалық орындықтың үстіне қойып жүтіру. Жүгіру кезінде бір аяқ орындық үстіне түседі, екінші оның аралығында (ақсаңдап жүгіру). Келесі қайталауында аяқты ауыстыру. Барлығы 4-5 орындық. Бір орында секіру және ыршып секіру, әсіресе бірінші күндернде 5-6 рет орындаудан аспау керек, осыны есте сақтау керек. Көп рет секіруді қайталаған кезде амортизация фазасы ұлғайып, соның салдарынан жарылғыш күші азаяды, жұмыс күш төзімділігі жағына өзгеріп кетеді. Тереңдікке секіру жаттығуының бастапқы кезінде міндетті түрде екі аяққа қону керек, түсетін жүктеменің көптігінен, тобық және тізе буындары жарақат алып қалуы мүмкін. Бірақта, барлық жағдайларда назар амортизация фазасының азаюына салынады, сондықтанда жерге қонғаннан кейін мейлінше тезірек жүгіріп немесе секіріп кету керек. Кей кездерде күшті тәрбиелеу үшін жаттығудың бөлігін емес, барлық сабақты арнайды, 40-50 секунд жаттығулары орындалады. Бұл үшін 7-8 секіру түрлерін таңдап алынады, олардың әрқайсысы (2-3 кезектен) орындалады. Мысалға 15-12 адамнан тұратын топ жаттығуды орындайды. Toп болып жаттығуды орындау уақыты 1, 1,5 минут бірінші орындаған ойыншы екінші қайталау келгенше демалып қалады. 7-8 жаттығуда 14-12 рет секіреді, оған 10-15 минут уақыт белсенді демалысқа беріледі. Бұл сабақ 2 сағатқа созылады, көп уақыт демалысқа кетеді. Ауыр салмақты көтеру арқылы күшті тәрбиелеу әдістері Ауыр салмақты көтеру футболшылар жаттығуында негізгі бұлшық ет топтарын тәрбиелеуде кеңінен қолданылады. Бірақ та дәрежелі футболшылармен жұмыс істегенде штангисттердің классикалық қимылдарын жүйелі түрде қолдануға болмайды. Салмақтық көрсеткіші бұл жерде спецификалық бұлшық етпен бұлшық ет тобының қажетті өзара байланысын бұзбау қажет және қозғалыстың спецификалық қозғалыстың құрылымын сақтайды. Осыған байланысыты өз салмағының 3-5% пайызын құрайтын белбеу мен жилеттерді қоданылған тиімді. Зерттеу нәтижесінде динамикалық күшті дамыту кезінде максималды салмақтан 20% пайыз төмен салмақ қолданған тиімді екені дәлелденді. Мысалға футболшылар орта есеппен 100 кг. салмақты иығына салып отырып тұрады. Оларға оптималды салмақ 18-20 кг. болады. Бұл жағдайда қозғалыс жылдамдығы артады. Қозғалысты бар күшті жұмсап орындаған жөн. Салмақ орнына құм толтырылған рюкзакті қолданылған жақсы. Олар біріншіден қозғалыс формасына кедергі жасамайды, екіншіден бір уақытта топтағы барлық шұғылданушылар жаттығуды бір мезетте орындайды, үшіншіден штанганы пайдаланған кезде футболшылар штанганың білек темірінің иықты ауыртатынынан көңіл-күйлері бұзылып жаттығудың тепе-теңдік құрылымын нашарлатады. Максималды салмақтан 20% салмақпен жасалатын жаттығулар. 1. 6-8 см биіктіктегі тірену жүйесінен аяқтың ұшымен көтеру және қайта түсіру. 2. Секіріп жүгіріс. 3. Бір орнында тұрып аяқтан аяққа секіру. 4. Гимнастикалық орындықтан оң және сол аяқпен кезектесіп серпіліп жоғары секіру. 5. Дене салмағын бір аяққа салған қалыптан секіріп аяқты ауыстыру. 6. Жылдамдықты арттырып жүгіру 10-15м. 7. Секіру арқылы алға жылжу («лезгинка»). 8. Екі аяқта алға секіру («кенгуру»). 9. Гирді қолға үстап жартылай отырған жағдайдан секіру. 10. Гимнастикалық орындықтан секіріп түсіп екі аяқпен жерден серпіліп жоғарыда ілінген допты баспен соғу. Футболшылар жаттығуды орындау кезінде барлық жылдамдықты қосуды қадағалау қажет. Жаттығулар арасындағы үзілісті 2-3 мин. дейін созу керек, бұл жаттығулар ауыр соғады және бір жасағанда 6-10 реттен қайталанады. Жаттығуды орындау тізбек әдісімен, болмаса айналмалы жаттығу принципі бойынша жасалынады. Ерекше назар жақындар кезіндегі үзіліске, сондай-ақ тізбек арасындағы үзіліске аудару керек. Футболшылардың ойын әрекетіндегі тұлға бұлшық етінің қызметі Футболшылардың ойын әрекеті тұлғаның жақсы жетілген (арқаның және іштің) бұлшық еттері болғанын қалайды. Бірақ та иық белдеуінің бұлшық еттерін ұлғайту міндетті емес. Иық белдеуінің бұлшық еттері қимыл жасауға кедергі болады. Бұл жағдайда ойыншылар денемен алдау қимылын нашар орындайтын болады. Жақсы жетілген бұлшық еттер күрделі қозғалыстарды жасауға септігін тигізіп және бір тіректі жағдайда тепе-теңдікті сақтайды. Сондықтан да футболшылар осы топтағы бұлшық еттердің дамуына көп көңілді тек арнайы сабақта емес, сонымен бірге таңертеңгілік гимнастикада бөлулері керек. Тұлғаның бұлшық еттерін жетілдіру жаттығулары. 1. Отырған жағдайда аяқтары бекітілген денені бүгіп жазу (қол, желкеде, көкіректе). 2. Гимнастикалық ағаш ат үстінде 1 жаттығуды қайталау. 3. Кермеде асылып тұрып аяқты көтеріп кермыс тигізу. 4. Жүптаса бір-біріне арқаларын беріп салмағы 8-10 кг нығыздалған допты сол, оң жағынан беру, бастың үстінен аяқ арасынан беру. 5. Арқада жатып, аяқты көтеріп оны бастан асыра оңға және солға бұру. 6. отырып немесе тұрып салмағы 18-20 кг рюкзакпен бұрылу және еңкеюді орындау. Жаттығуды орындау барысында, қозғалыстар жылдам, ойын әрекеті сияқты орындалуына көңіл аудару қажет. Күш сапасын жетілдіру үшін арнайы сабақтар өткізілуі тиіс, ал алдағы жүктемеден кейін ауырламай тұрып, ағза «жирылыс» жұмысына дайын кезде орындау қажет. Күшті өз деңгейінде ұстап тұру үшін жарыстың кезеңдерінде жаттығулар беріледі, 10 күнде бір рет. Бұл сабақтарды өткізбесе сапасы нашарлайды. Сонымен, төмендегідей қорытында жасауға болады: 1. Шамадан тыс өз бетінше күшті дамыту жаттығуларымен айналысу футболшылардың тепе-теңдік мүмкіндігінің нашарлауына экеп соқтырады. 2. Футболшылардың күш дайындығы белгілі бір деңгейге дейін және белгілі бір бағытта орындау нәтижесінде қозғалыстың жылдам орындалуын қамтамасыз етеді. 3. Күштің көбеюі бұлшық еттің салмағына қарай емес, бұлшық ет аралығымен ішкі бұлшық еттердің тепе-теңдігі жағдайында байланысты болады. Жылдамдықты тәрбиелеу Жылдамдық деп - адамның аз уақыт ішінде жасағын қозғалыс әрекетінің қабілетін айтамыз. Жылдамдықтың байқалатын төрт формасы бар: 1. Уақыт реакциясы 2. Жалғыз қозғалыс уақыты 3. Қозғалыстың максималды жиілілігі 4. Қозғалыс басындағы жылдамдық. Футбол ойынында жылдамдық - бұл тек қана тез қимылдау емес, сонымен бірге ойлау жылдамдығы және доппен жұмыс істеу жылдамдығы. Футболдық көзқараста жылдамдық көзқарасынан уақыт пен кеңістікті үту еркін қимылдау кеңістігінде тактикалық міндеттерді шешу. Футболда қақпаға дейінгі қысқа жол көп жағдайларды түзу сызық бойы болып саналмайды. Мақсатқа жету үшін - қақпаны дәл көздеу үшін ойыншы алаң үстінде әріптесінің және доптың орналасуына байланысты орын ауыстырып отырады. Өз кезегінде бұл орын ауыстырулар жекпе-жек жағдайында атқарылады. Футболшы кенеттен үлкен жылдамдықта қозғалыс бағытын өзгертуге көбінесе бір терең жағдайында әлде бір техникалық әдістерді орындауға әр уақытта дайын болуы керек. Осыған байланысты олардың дене салмағының түсетін ортасы төмен болуы тиіс. Зерттеу жұмыстары көрсеткендей футболшылардың жылдамдық сапасы төмендегілерден тұрады: 1. Жай жағдайдағы жылдамдығы 2. Күрделі жағдайдағы жылдамдығы 3. Екпіндеп барып жылдамдықты арттыру 4. Жылдамдық шыңы 5. Жұлқып тоқтау жылдамдық әрекеті 6. Техникалық әдісті орындаудағы жылдамдығы 7. Бір әрекеттен екінші бір әрекетке ауысу жылдамдығы. Осы әрбір жіктелген жылдамдық футболшының ойын іс-әрекетінде ерекше орын алады. Сондай-ақ жылдамдықтың барлық формасы бір-бірінен тәуелді емес. Әрбір жылдамдық түрі арнайы бағыттағы жұмысты талап етеді. Жай жағдайдағы жылдамдық. Бұл жағдайлар. а) 11-метірге айып добын орындау, ойыншылар, айып алаңның сыртын да тұрып, берілуі қақпадан қайтқан допты қайта соғуға ұмтылса, басқалары өз қақпасын қорғауға ұмтылады. б) Шабулшының алдында тұрып қорғаушы, егерде шабуылшы допты өзінен сәл алшақтау жіберіп алса, сол допты алып қоюға ұмтылады. Бұл жағыдайда қозғалыс бағыты алдын - ала белгілі, ал қозғалысқа белгі ретіндедопңа аяқ тиген кез. Бұл жағыдайда орнынан жылдамдық алуға байланысты белгі берілген уақыттан, аяқ бұлшық еттерінде белсендік пайда болғанға дейін қозғалыстың басталу уақытты барынша орнынан қозғалғанға дейін есепке алынады. ІІ-бөлім. Футболшыларды дайындау әдісі мен ойын жүйесі және оған берілетін педагогикалық сипаттама Футбол - спорт ойындарына жатады, себебі бұл ойынның өзіне тән заңдары мен ойын ережесі бар және нақты ұйымдастыру жүйесі бар. Демек, ойналған ойынды талқылаған кезде, біз оның негізгі қорытындысын айта отырып, футбол ойынының жүйесін белгілейміз. Мұның бәрі футбол ойынының негізгі заңдары мен принциптеріне жатады және футбол ойынының үйренуіне талаптар қояды. Футбол ойынының негізгі заңдары мен принциптері. Ойында екі қарсылас команда болғаннан кейін әрқайсысы жеңу үшін жанын салып, соған жетуге тиімді жолдар іздеп, негізгі принциптерді қолдана білу керек, демек, жеңіске жету, бір жағынан допқа ке болып қарсылас қақпаға енгізу, екінші жағынан осыны қарсылас командаға орындатпау. Ойын барысында шабуыл мен қорғану екі командаға тән. Шабуыл мен қорғануды ойын фазасы деп айтады. Бұл екі фазаның екеуі де ойынның негізі. Бір ойында әр команда орта есеппен алғанда допқа 120-150 рет ие болады, демек, бір команда осынаша рет шабуылға немесе қорғануға мүмкіншілігі бар. Ілімдік және тәсілдемелік зерттеу үшін өткен ойынды талқылау әр команда алдына қойылатын талап, ал ойын жүргізу әдістерін жаңарту немесе арттыру үшін керек. Сондықтан ойын фазалары /шабуыл-қорғану/ кіші бөлшектерге бөлініп - ойын кесінділері деп аталады. Ойын барысында командаларға қысқа уақыттың ішінде бірнеше ойын жүргізу әдістерін пайдалануға талап қойылады. Оған: ұйымдастыру, жүргізу және шабуы; аяқтау, шабуылдан қорғануға өту,қақпаны қорғау жатады. Фазалар мен ойын бөлшектері бірнеше ойын көріністерінен тұрады. Ойын көрінісі - бірнеше нақгылы ойын қимылдарынан тұрады. Қысқа уақыттың ішінде футболшы алдына қойылған талаптарды орындау керек. Ойын заңы бойынша көріністер бірнеше рет қайталана береді. Сондықтан жаттығу жүргізген кезде осы ойын жүргізу әдістеріне үйреткенде әр фазалар қанша бөлшектерден немесе көріністерден тұратынын белгілеп алып, жаттығуларды сол ойын көріністеріне жақындатқан дұрыс. Төреші ойынды тоқтатқан кездегі тағы бір көрініс - стандартты ойын қозғалысы деп аталады, /допты қойып қақпаға тебу, лақтыру, айып добын ойынға қосу/. Бұл көрініс қимылдары ойын тәртібінде белгіленген. Ойын фазалары, бөлшектері, көріністерінің белгі-категориясын жасай отырып, ойынның бар зандарын көрсетеді. Ойын көріністерін футболшылар жекелей немесе ұжыммен орындайды. Ол көріністер бірнеше қимылдардан тұрады. Негізгі фазаларға сәйкес, футболшы шабуыл немесе қорғану қимылдарын орындайды. Ойын қимылдарының физиологиялық негізі - қалыптасқан динамикадан, ал динамикалық қалыптасу әр түрлі факторлардан тұрады. Олар ойынның аландағы жағдайында және ойыншының организмінің ішкі процестерін және бар жинақталған қарым-қатынастарды көрсетеді. Әр футболшының ойын қимылдарын, ойын тәсілдерін шебер орындауы және оны дер кезінде сыртқы күштерді және отырып, ойын көріністерінде орыңдай білуі. Ойын жүргізу әдістерінің жағынан қарағанда, футболшы ойын қимылдарын, психологиялық процестері және мидың жұмысына қарай ойын көріністерінде неғұрлым дұрыс жолдарын шеше білу. Бұл ойынның негізгі екі компоненті, әр ойыншының шеберлігін және айқындығын көрсетеді. Фугбошының аландағы ойынының қимылдары екі бөлімнен тұрады: алаңдағы ойыншылардың шабуыл және қорғану қимылдары . Футболшыларды дайындау процесінде шеберлік пен дағды тәрбиеленеді. Шеберлік пен дағдының ең биік шыңына жету үшін жатығуларды бірнеше рет қайталау керек, сонда ғана тек шеберлік пен дағдыны тәрбиелеп қоймай, сонымен қатар барлық мүшелердің дамуына мүмкіндік туғызады. Спорттық дайындық дегеніміз көптеген факторларға, оның ішінде құралдарға, әдістерге және жағдайға байланысты процесс. Демек, футболшының дайындығын дамытуды оқыту, /үйрену/ және жаттығу түрінде қарастырған жөн. Оқыту дегеніміз көбінесе бастапқы кезеңде футболшыларға ойын тәсілдерін үйрету және шеберлік пен дағдыны, бір жүйеге келтіру процесі. Ал оқытудың негізгі мазмұны ойын тәсілдерін: қарапайым өзіндік, топтық және командалық ойын жүргізу әдістері мен қозғалыс мүмкіншіліктерін үйрету болып табылады. Жатығу дегеніміз - дайындық процесінің жалғасы, оның негізгі мақсаты - үйреткен тәсілдерін, шынықгырудың түрлерін арттыру және оны баяңды ету. Ал спорттық жаттығу дегеніміз бір жүйемен тәсілдемелердің түрлерін басқарып, дайындық жұмысын жүргізу. Оқыту және жаттығуды көп жылдық арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процесс деп білу керек. Бұл екі процестің арасында еш белінбейтін біртұтас педагогикалық негіз бар. Себебі оқыта, үйрете отырып біз бір кезеңде жаттықтырамыз, ал жаттықтыра отырып, үйретіп оқытамыз. Оқыту және жаттықтыру процесі спортшыны тәрбиелеу негізінен тұрады. Себебі оқыта және жаттықтыра отырып, футболшылардың мінез құлқын, психологиялық негізін, ерекшеліктерін тәрбиелейміз. Сонымен қатар оқыту-жаттығу процесі әрине бапкерге /жаттықтырушыға да/ байланысты. Бұл педагогикалық процесте жаттықгырушы негізгі орталық фигура болып саналады. Сондықтан жаттықтырушы әр өтетін сабаққа мұқият дайыңдалу керек және өзінің, білімін күнделікті көтере, арнайы кәсіпқойлық жаңалықтарды біле отырып, тәжірибе жүзінде пайдалана білуі тиіс. Оқыту және жаттығу жұмысының міндеттері Футбол жаттығу сабақтарына қойылатын міндеттер дене шынықтыру процесінің негізінен туған. Сабақтың мазмұны негізінен гармоникалық жан-жақты адамды дамыту және ішкі, сыртқы денешынықтыру мүмкіндігін арттыру, шаруашылық жұмыс пен Отанды қорғауға жастарды дайындау болып табылады. Кейбір жаттықтырушылар тек жоғарғы нәтижеге жетуді ғана мақсат тұтып футболшылардың денсаулығының жақсаруына және дене пішінінің дұрыс қалыптасу жағынан жеткіліксіз назар аударады. Сондықтан біржақты жаттығу жұмыстары нәтижесінде қолайсыз жағдай туғызуы әбден мумкін. Футболшының шеберлік шыңына жетуі үшін ең алдымен денсаулығы, дене шынықтыру мүмкіншілігі, тәртібі моральдық жағынан жоғары болуы шарт. Футболшыларды оқыту жене жаттықтыру процесінде мынандай міндеттер қойылады: а) Қозғалыс және дағды мүмкіншілігін арттыру жолдары; б) Ағзаның функдионапдык /қызметтік/ мүмкіншілігін арттыру /дем алу, жүрек, ішкі құрылыс жүйелері/; в) Спортшының жұмыскерлік қабілетін сақтау және арттыру; г) Спорттағы арнайы білімін арттыру гигиеналық және өзіндік бакылау тәсілдемелерін үйрету; д) Футболшыны жұмыс қабілетіне, сана сезімге, белсенділікке және тәртіптілікке тәрбиелеу. Осы айтылған міндеттерді жаттығу процесінде біртіндеп шешсе, адам ағзасында үлкен мүмкіндіктің ашылуына ықпал етеді. Футболшылардың шеберлігін жылдан-жылға арттыру үшін ең аддымен ғылыми-педагогикалық принциптерді сақтау керек, оның негізгі заңдарын және осы принциптерді іс жүзінде қалай пайдаланудың жолдарын білген дұрыс. Жалпы жаттығулардың көлемін көбейтіп орындағанда көптеген мақсаттарды шешуге болады. Сонымен қатар табиғаттың сыртқы күштері мен гигиеналық факторлар футболшылар ағзасының функцияларын жақсартуға мүмкіндік туғызады және дене шынықтыру ауыртпашылығы мен демалыс, тамақтану, ұйқы, жұмыс және тұрмыс гигиеналық талаптарды пайдалану, ұйқы режимін дұрыс сақтауға көмектеседі. Оқыту және жаттықтыру арнайы ұйымдастырылған процесс болғаннан кейін ол негізгі дидактикалық принциптерге сәйкес болуы және негізгі оқыту процестің заңдарына бағалануы керек. Оқыту және жаттығу процестеріне негізінен тәрбиелеу, сапалық, белсенділік, көрнектілік жүйелік қолайлы принциптерден тұрады. Бұл принциптер бір-біріне тығыз байланысты. Жоғарыда айтылған принциптердің ішіндегі оқыту мен жаттығу процесінде басты принциптердің бірі - тәрбиелеу принциптері екені мәлім. Себебі футболшыларды ойын тәсілдеріне, ойын жүргізу әдістеріне денешынықтыру арқылы дайындау, ең алдымен жастардың мінез-құлқын, сана-сезімдерін тәрбиелеуіміз қажет. Демек, жаттықтырушы адам арнайы оқыту және жаттықтыру процесінде тек үйретіп, ойыншылардың шеберлігін арттырып қана қоймай, сонымен қатар нақтылы қойылған тәрбиелеу жұмысының мақсаттарында орындауға тиіс. Бұл арада жаттықтырушының өз жұмысына қалайша көңіл аударып, жаттығу сабақтарын нақтылы белгіленген уақыттан кешікпей уақытында өткізуіне, өз ісін сүюіне, жоғарғы мәдениеттілікпен өзіне қатаң талап қоюына педагогикалық әдептілікті сақтауы ерекше көңіл бөлінуі аса қажет. Оқыту және жаттығу процесінде жаттықтырушы дұрыс тәрбиелік принциптерді сақтап, сабақ жүргізген бетте ғана оқшылардың өз күштеріне сенімділігі артып, спорттық шеберлігі әрі қарай арттыруына жағдай туғызады. Дене шынықтыру асықпай, біртіндел, жақсы педагогикалық және дәрігерлік бақылауды ұйымдастыратын болса, сонда ғана футболшылардың үлкен жетістіктерге жетуіне мүмкіндік туады. Ойын тәсілдері дегеніміз нақты мақсаттарды табысты орындауға мүмкіншілік жасайтын ойын тәсілдері түрлерінің жиынтығы. Тәсілдердің түрлерін ойын жүргізу құралы деп білу керек, себебі футболшы ойын тәсілдерінің түрлерін неғұрлым көп біліп, оны әртүрлі жағдайда қолдана білсе, қарсылас команданы жеңуге көп үлес қоса алады және ойын тәсілдерін шебер қолдана білген ойыншылар футболшының жан-жақты дайындығын арттыруға көмектеседі. Ойын тәсілдері футболдың жүз жылдан астам уақыт ішінде дамуына байланысты көптеген өзгерістерден өтті. Оның эволюциялық дамуының, негізінен, алғанда мынандай ерекшіліктері бар: ойында аз пайдаланатын тәсілдердің түрлері, мүлдем азайтылды, оның ішінде допты табанымен тоқтату, желкемен ұру орнына шебер ойыншылар, көбінесе допты аяқтың сыртқы жағымен тебу, кеудемен және санмен тоқтату, допты қолмен лақтыру /қақпашының ойын тәсілдері/, қарсылас ойыншыны алдап өту секілді қимылдарды көбейтті. Бүгінгі заманда футбол ойынының тәсілдері көптеген қозғалыстардың биомеханикалық жүйелерінен тұрады және ойын үстінде жұмыс істеп шығарған қуатты тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Жылдамдық пен сенімділік, қарапайым және пайдалы ойын тәсілдері - бүгінгі футболға қойылатын талаптардың негізі. Ойын тәсілдерін топтастыру Ойын тәсілдерін топтастыру дегеніміз - тәсіл түрлері мен топтарын жалпы немесе соған жақын және арнайы ұқсастырып біріктіру. Ойынның маңызына байланысты, тәсілдер екі үлкен бөлімнен тұрады: аландағы ойыншының және қақпашының ойын тәсілдерді. Әр бөлім екі бөлімшеден тұрады, олар: жылжу, /алаңда жүгіру, жүгіру және секіру, тоқтату, бұрылу/, доппен ойнау тәсілдері. Бөлімшелер нақты ойын тәсілдерінің түрлерінен және әдістерінен тұрады. Жылжу тәсілдерінің түрлерін аландағы ойыншылар да, қақпашы да пайданалады. Жеке тәсілде әдістер өзіндік ерекшеліктерден тұрады. Жалпы қозғалу тетіктерін сақтай отырып, тәсіл түрлерімен олардың ерекшеліктерінің бір-бірінен аз болсада айырмашылықтар бар екенін ескерген жөн. Тәсіл түрлерін әртүрлі жағдайда орындау футбол ойынының оданда әрі қарай үлкен негізі бар екенін көрсетеді. Футбол ойынының тәсілдерін бір қалыпқа бір жөнге келтіріп топтастыратын материалды тез еске сақтап, олардың түрлерін оқыту және дамыту барысына көмектеседі. Ойын тәсілдері Алаңдағы ойыншылар Бөлімшелер Допқа ие болу тәсілдері Тебу Жүгіру Тоқтату Секіру Алып жүру Тоқтату Алдау тәсілдері Айналу Тартып алу Әдістер Қақпашы Жылжу тәсілдері Допқа ие болу тәсілдері Үстап алу Қағып алу Допқа қарай Ұмтылу Допты ауыстыру Алаңдағы ойыншылардың тәсілдері Әдістердің түрлері Қолданылған жағдайлар 2.1. Футболшыларды дайындағаңда оқыту және жаттығу принциптерін жүзеге асыру Ойын жүргізу кезінде қозғалу тәсілдері әртүрлі жағдайда, түрлерде қолданылады.Мысалы, ойын үстінде футболшы қозғалу жылдамдығын ауыстырып отырады, ол жәй жүрістен бастап, ең үлкен жылдамдыққа дейінгі аралықты қамтуы тиіс. Сонымен қатар футболшының қозғалу тәсілдері секірудең, аялдамадан және айналудан ауысып келіп отырады. Қозғалу тәсілдерінің түрлері доппен шебер ойнауға да байланысты. Қозғалу тәсілдерінің жинағын дұрыс пайдалана білсе, футболшы ойын жүргізу әдістерін де онын ішіңде допқа ие болу үшін дұрыс орын таңдап алу және қарсылас команданың ойыншысын дер кезінде табуды шебер түрде орындай алады. Жүгіру - қозғалу тәсілінің негізгі әдісі. Жүгіру арқылы ойыншы алаң үстінде әртүрлі қимылдар жасайды. Бұған допсыз және допты алып жүріп жүгіру де жатады. Футбол ойынында жүгірудің мынадай тәсілдері қолданылады: жәй жүгіру, артымен, алға қарай жүгіру, аяқты қиыстырып және бір-біріне қосып жүгіру. Жәй жүгіруді - ойыншылар тік бағытпен қозғалған кезінде және қарсылас ойыншыдан босанып ойынды әрі қарай жүргізу пайдаланады. Жәй жүгіріс деп аталған себебі қозғалу жүйесі - фазасы ұшу және тірелуден тұрады, демек оның негізгі түрі жеңіл атлетиканың жүтіру түрінен өзгеше. Егер жақын қашықтыққа /спринт/ жүгіретін спортшы адымының ұзындығы 2-2,5 м болса, ересек футболшылардың орта есеппен алғандағы адым ұзындығы 1,3-1,5 м дейін жақын қашықтыққа жүгіретін спортшы адымының қайталау тездігі секундына 4-4,5 болса, футболшылардың қайталау тездігі секундына 5,1-5,5 адым мөлшерінде. Артқа қарай жүгіру. Бұл тәсілді, көбінесе қорғаныс шебіндегі ойыншылар қолданады, олар допты тартып алу және қарсылас ойыншыларға ойнатпай дер кезінде иемдену үшін пайдаланады. Бұл жүгіру түрінің негізгі қимылдары екі аяққа түседі. Артқа қарай жүгірудің негізгі ерекшеліктері аяқ адамының ұзындығы қысқа, көп адымнан тұрады және ұшу мерзімі онша көп емес. Себебі, аяқты артқа қарай аударған кезде санның иілуі кедергі келтіреді. Ойын шарты бойынша кейбір кезде артқа қарай жүгіру жылдамдығы үдеуі керек. Ескеретін бір жағдай жылдамдықты арттырып, артқа қарай жүгірген кезде ойыншы құлап қалуы мүмкін, себебі дене ауырлығы орталығының салмақталмағаны. Аяқты қайшылап жүгіру - жүгіру бағытын өзгерту кезінде немесе оңға, солға қарай жұлқынып және айналып жүгірген кезде қолданылады. Бұл жүгірістің түрі өзіне арнайы тән қимылдардың бірі, сонымен қатар ойыншы жүгірістің басқа түрлерін қосымша пайдалануына болады. Ұшу мерзімі-бұл жүгірудің түрінде өте қысқа. Бір жақ бүйірмен аяқты бір-біріне тигізіп жүгіру. Ойын жүргізу әдістерін дұрыс ұйымдастыру /мысалы, ойыншы қарсыласын ойнатпау үшін/ бұл жүгіру тәсілі көбінесе бастапқы қимылдың бір бөлімі /фаза/ ретінде қолданылады. Ойынның барысына және әртүрлі қозғалу тәсілдеріне байланысты. Бір жақ бүйірмен аяқты бір-біріне тигізіп жүгіру кезінде тізе аздап бүгілу керек. Бірініші адым аяқпен қозғалыс жаққа қозғалады. Күш негізінен қозғалыс жағына көбірек салынуы керек. Секіру - ойыншылар пайдаланатын қозғалыс тәсілдерінің бірі, бұл тәсілді, көбінесе ойыншыны тоқтату және айналу үшін пайдаланады. Секіру, сонымен қатар доп тебудің, допты тоқтатудың түрлері аяқпен, кеудемен, баспен және алдап өту тәсілдерін орындаған кезде қолданылады. Ойын барысыңда секіру алға, біржаққа, жоғары және бірнеше қосымша бағыттағы қозғалыста қолданылады. Бірақ ойынның өзі, көбінесе алға немесе жоғары секірудің ең жоғары көрсеткіштерін талап етпейді. Оның жоғарғы көрсеткіштері: футболшының; өзіңдік ерекшелігіне және икем-ділігіне байланысты. Секірудің түрлері итеру, ұшу және жерге түсу мерзімдерінен /фаза/ тұрады. Секірудің екі түрлі әдісі бар: бір аяқпен және екі аяқпен итерілу. Екі аяқпен итерілу. Секіру алға, жоғары, бір жаққа қарай қозғалыстардан тұрады. Оның негізгі ерекшелігі ойыншы бір аяқпен белсенді түрде аяқтың алға серпіліс жасап, денесінің ауырлық түсетін орталығын секірген жаққа аударуы керек. Секірудің биіктігі және бағыты ойынның жағдайына байланысты. Секіріп болғаннан кейін бір немесе екі аяқпен түседі. Жерге аяқтың табаны немесе ұшы тиген кезде қысқа серпіліс келесі орындалатын қимылдарды тез және жақсы орындауға көмектесді. Одан басқа дененің ауырлығы түсетін орталығында да байланысты. Допты жоғары секіріп баспен ұрған кезде әрине секіру биіктігі неғұрлым еңселі болу керек. Екі аяқты біріктіріп жоғары секіру және біржаққа, немесе аралас бағытта орындауға болады. Екі аяқпен итеріліп секірудің алдында ойыншы алдымен тізесін төмен қарай бүгіп, жоғары секірердің алдында қолдың және дененің көлемі мен жоғары қарай ұмтылып секіреді. Итеру, ұшу және жерге түсу кезеңдері бір орыннан секіргенге ұқсас. Аялдау тәсілі ойын барысында өте көп қолданылады. Себебі, қозғалу бағытын өзгерту үшін және бір қимылдан басқа қимылға тез ауысу үшін алдымен аялдау, немесе тоқтату тәсілін пайдалану керек. Аялдаманың екі түрлі әдісі бар: секіріп және алға ұмтылып тоқтау. Секіріп тоқтатудың негізгі әдісі-көп биіктемей секіріп, алға қарай ілгері аяққа күш түсіру, көбінесе екі аяқтап тоқтауды, секіруді пайданалуға болады. Алға қарай ұмтылып аялдаудың /тоқтау/ алдында кейінгі аяқты алға шығарып, өкшемен жерге түсіп, аяқтың үшына қарай салмақты ауыстырып барып тоқтау. Тоқтағаннан кейін әр түрлі бағытпен қозғалуды жалғастыра беру керек. Сондықтан аялдаудың біткен қимылы келесі қозғалысты бастауға дайын болу. Бұрылу арқылы футболшылар жылдамдықгы жоғалтпай жүгіру бағытын өзгертіп отырады. Бір орында бұрылғаннан кейін негізінен келесі қимылда бастауға дайын болуы керек. Сонымен қатар, бұрылу арқылы көптеген ойын тәсілдері, оның ішінде допты тебу, тоқтату, алып жүру және алдап өту тәсілдері орындалады. Бұрылудың бірнеше түрлері бар: аяқты жылжытып бұрылу, секіріп және дене салмағы түскен аяқ арқылы бұрылу. Алаңдағы ойыншының тәсілдері екі түрден тұрады: қозғалу және допқа ие болу. Алаңдағы ойыншылар көптеген ойын әдістерін, олардың түрлерін және әртүрлі қозғалыс тәсілдерін пайдаланады. Оның ішінде допты тебу, тоқтату, алып жүру, алдап өту, допты тартып алу елеулі мәнге ие. Сонымен қатар, допқа ие болу тәсілдерінің бір түрі - допты қолмен ойынға қосу /ойын тәртібі бойынша доп бір бүйірінен аланның сыртына шықса/. Футболшы алаңда орындайтын міндетіне байланысты ойын тәсілдерін әртүрлі көлемде орындайды. Допты тебу футбол ойынының негізгі тәсілі. Бұл тәсілдер ойын барысында аяқпен және баспен әртүрлі жағдайда орындалады. Ұру және тебу тәсілдерінің арнайы бағыты, онын негзгі міндеті доп ұшқан кезде ұшу бағыты және ұшу жылдамдығы /ең жоғары жылдамдық/ сақталуға тиіс. Ұшу жылдамдығы тебулін бастапқы доппен тиістіру /аяқ немесе бас/ жылдамаығына және екі қоспаның қатынасына. сәйкестігіне де байланысты. Екі қоспанының бір-біріне байланыстылығы өзгермейді де, доптың ұшу жылдамдығын арттыру үшін тебу немесе ұру жылдамдығының түйінін көбейту керек. Допты аяқпен тебу - табанның ішкі жағымен, сыртқы жағымен ортасымен және табанның сыртқы көтерідген жағымен тебу, табанның ұшымен ұшымен, өкшемен тебу. Қозғалыссыз жатқан допты, домалап келе жатқан немесе ұшып келе жатқан допты әртүрлі бағытта, бір орында қозғалыста секіріп, айналып және құлап тебуге болады. Ұру және тебу тәсілдері көп болғанымен, оларды іріктеп жанжақты қорытынды жасағанда, негізгі бірнеше қозғалу кезендерден тұрғанын көресіз. Бірініш кезең - дайындық кезеңі допқа ұмтылып жүгіру. Ұмтылып жүгіру үлкендігі, оның жылдамдығы футболшылардың дербес өзгешеліктеріне және ойын жүргізу мақсатына байланысты. Бірақ қай жағдай болса да допты тебу тәсілі алдын-ала белгілеген аяқпен орындалуы керек. Оны іс жүзінде орындау үшін ақырғы тірелетін аяқтың адым ұзындығын үлкейтіп немесе кішірейтіп барып орындайды. Ересек футболшылардың адымы орта есеппен алғанда 130-150 см. Допқа ұмтылып жүгіру бастапқы тебу жылдамдығын ұлғайтута әсер етеді. Дайындалу кезеңі - тебетін аяқты сермеу және тіреу аяққа салмақ аудару. Жүгірудің ақырқы адымында кейінгі аяқпен итерілген кезде ең маңызды кіші кезең - тебетін аяқты сермеу орындалады. Тебетін аяқты дұрыс сермеу үшін акырғы адымдык, ұзынырақ болуы тиіс. Қалған адымдарға қарғанда 35-45-ке дейін орта есеппен 200-250 см. болады. Тіреу аяқ доптың он жағына, немесе сол жағына қарай қойылады. Жұмыс кезеңі - допты тебу, ұру және аяқты ары қарай сермеп тоқтату. Тебу қимылы тіреу аяқты қойған уақыттан басталып, санның алға қарай бүглуі. Санмен балтырдың арасындағы үш бұрыш сақталады. Аяқтың табан мен сан қозғалысынан артта қалуынан аяқтың барлық ауыр орталығы жамбасқа түседі. Тебудің алдында сан тоқтауы байқалады /Чхандзе бойынша/. Қимыл сандарының біртінден ауысуы /үлкен массаға қарай/ сан кіші массалар /табан мен жіліншілік / жылдамдықты арттырады және допты тепкен кезде сан мен сирақтың алға тез арада жылжу допты тебуге әсер етеді. Допты тебудің алдындаы табанды және тізені қатайту керек. Тебетін аяқтың қатты тетікке айнатуы, ұратын мүшелерді массаға айналдырады. Допты тебудің алдында ұратын аяқтың табаны доптың деңгейін өзгертеді. Доп қысымы ұлғайуы жылдамдығы аяқпен доптың бір-біріне қарым-қатынасы нөлге теңелген кезде болады. Содан соң доптың ішкі күштері қысымдыққа қарсыласып, бұрынғы алғашқы қалпына /деңгейіне/ қайта оралады және жылдамдығы одан сайын үдейді, бірақ тебетін аяқтың алғашқы жылдамдығынан әлдеқайда аз болады. Қалған қуат деформация мен жылуға беріледі. Футбол добы белгілі тығыздық, деформациядан тұрады. Деформация кезеңі және қалпына келу уақыты 0,008 және 0,013 сек. аралығында болады. Табан мен доптың бір-біріне тиісу мезгілін неғұрлым көп уақыт арасында сақтаса, сонда доптың ұшу жылдамдығы тебу күшіне байланысты /Ғ/ және оның жұмыс уақыты /Т/ сөйтіп, жұмыс кезеңі аяқты ілгері доптың ұшу бағытына қарай сермеумен аяқталады. Тебетін аяқтың қозғалысы доппен бірге болады. Аяқты сермеу үлкен серпіліс күшпен /FT/ доптың ұшу жылдамдығын арттырады. Сонымен доптың ұшу бағытын көрсетеді. Аяқталу кезеңі - бұрынғы алғашқы қалыпқа келу және келесі қимылға дайындық. Мұндай жүйелі қимылдау әр түрлі допты тебу және ұру тәсілдеріне байланысты. Жоғарыда айтылған тәсілдемелік нұсқауларды дұрыс пайдалана біліп, оны орындаса, сонда допты әр түрлі тәслімен қатты күшпен орындауға көмектеседі. Бірақ ойын жүргізу әдістеріне байланысты ойын үстінде допты тебу кезеңдері аз уақыттың аралығаңда тербелмелілігін және бұлшық еттің жиырылуын талап етеді. Сонымен қатар допты тебу түрлері арнайы өзіндік ерекшеліктерден тұрады. Доптың ұшу жолының ерекшеліктері Допты тебу негізінде екі түрде орындалады: тік және айналдыра ұру /кесіп ұру/. Допты тік тепкен кезде оның ұру тербелісі доптың ортасынан өтеді, немесе соның жанынан. Ал айналдыра немесе кесіп тепкен кезде допқа оң, немесе сол жағына қарай табаны тию керек. Тік ұруды тәжірибе жүзінде барлық түрде жүргізуге болады. Бірақ табанның сыртқы жағымен ұрған кезде бірталай қиындық тудырады. Кесіп ұрған кезде, көбінесе табанның ішкі жағымен, әсіресе табанның ішкі жоғары жағымен тепкен кезде өте ықтималды. Доптың ұшу жолы тепкен кезде аяктың допқа тиген күшіне байланысты. Доп төмендеп, немесе тік ұшу үшін доптың орта шебінен тебу керек, демек көлденең жалпақтыққа байланысты. Егер допты тепкен кезде ұратын күш тіке өсті ауыстырса, онда ұшу бағыты да өзгереді. Демек, доп оң, немесе сол жақ көлденең жалпақтықпен ұшады. Ал егер тебу күші көлденең өстің төменгі жағына түссе, онда ұшу бұрышы өзгереді. Тіке немесе көлденең өсті айналдыра тебу күші түссе, онда доптың ұшу бағыты мен бірге ұшу бұрышы оңға жоғары немесе солға жоғары болады. Доптың ұшу жолы әлдеқайда кесіп тұрған кезде өзгереді. Бұл кезде тебу бағыты доптың ортасынан емес, сыртынан өтіп, доп айналымын көбейтеді. Ол -көлденең өспен /допты қатты айналдырып/, тіке өспен /төмендетіп кесіп тепкен кезде/ және өсті төмендетіп /жоғары қарай тебу/. Ұшу бағытында доп айналып, әуе кедергісіне ұшыраған кезде, оның алдындағы жолын біршама өзгертеді /магнуса эффектісі/. Егер доп айналымы тіке өспен ұшса, онда доп айналдыратын жаққа бет бұрады. Ал, доп жерге тиіп қатты айналымға үлыыраса, ұшу бағыты өзгереді. Доптың Ұшу бағытын, ерекшелігін білген футболшының ойын жүргізудегі шеберлігін арттырады. Допты табанның ішкі жағымен тебу. Бұл ойын тәсілі, көбінесе допты команда әріптесіне қысқа және орта қашықтыққа бағыталғанда және жақын қашықтықтан көздеген жерге тепкенде пайдаланылады. Осы ойын тәсілінің негізгі ерекшеліктерін қарастырайық /1 суретте берілген/. жүктеу/скачать 1,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|