/багш – ойғырша – грамотник; түрікменше – ақын деген мағынада/. Бал бал мед
Балта балт топор
Балшық балчиг грязь, болото, трясина. Москвадағы «Бальчуг» мейманханасы осы түбірден шыққан, бұл – түркі- монғолдардың бәріне де ортақ сөз.
Баран баран темноватый Мінгені баран ат екен.
«Алдыңғы ат баран емес, қылаң болды,
Япырымау? Құлагерім қайда деймін» /«Ақан сері»/.
/баран – қара/.
Барыс барс тигр, барс
Батыр баатар герой, храбрый, богатырь
/ер, батыл, қаһарман/
Батырлық баатарлаг геройство
Баянды баян состоятельный, богатый
Бидай буудай пшеница
Борбай борби нижняя оконечность
Бордақ боргио-бордоо корм, откорм, ставить на откорм
Бордақ /Бордаққа байлау, жемге байлау/
Борша борц валяное мясо
/кепкен ет/
Босаға босго порог /у двери/
Бота ботго верблюжонок Бөтеге де осы түбірден шықса керек/.
Бәдене
|
боднә
|
перепелка
|
Бөз
|
бәс
|
бязь
|
Бөкен
|
бөхән
|
антилопа
|
Бөксе /арт жақ/
|
бөгс
|
зад, задняя часть
|
Бөле
|
бул, було
|
|
|
буле, булэ/
|
дети сестер
|
|
булэг
|
часть, кусок отдел
|
Бөлтірік /қасқыр
|
бөлтрэг /күшік/
|
щенок
|
дың күшігі/
|
|
|
Бөрік
|
бурх
|
шапка
|
Буаз
|
боуас
|
беременная
|
Бура
|
буур/самец/
|
производитель-верблюд
|
Бурыл
|
буурал
|
чалый
|
Бүйрек /бауыр-печень/ боор почки
Бүлдірге бөгөлдәргә петля на рукоятке кнута
Бүркіт
|
бургэд
|
Орел, беркут
|
Бұғы
|
буга
|
олень
|
Бұқа
|
бух
|
бык
|
Бұлақ
|
булаг
|
родник, источник
|
Былғары, бұлғары
|
булигар
|
кожа
|
Бұлшық /ет/
|
булчин
|
мускулы
|
Бұлыңғыр
|
булингар/лай/
|
туманность
|
Бұршақ
|
бурцаг-буурца
|
горох, фасоль, бобы
|
Бұта
|
бут
|
кустарник, заросль
|
Бытырау
|
бутрах
|
расходиться
|
Білеу1 /білеуір/
|
білегу, білеу/
|
точильный камень, брусок
|
Білік
|
біліг /билег/
|
знание
|
«Қутад ғу білік» – /кітап аты/ – «қутайтатын білік», талант,
познание/
|
Дағара /дағарадай/
|
дугораа
|
большой мешок
|
Дақ
|
даг
|
пятно, грязь
|
Дала
|
тала
|
степь, поле
|
Дардай
|
тартай
|
большой, сильный
|
Дәптер
|
дэвтәр
|
тетрадь
|
Дәрі
|
дарь
|
порох
|
Делбе
|
делбэх
|
вожжи
|
Дом/ем-дом/
|
дом
|
лекарство
|
Домбыра
|
домбор /домбро/
|
домбра /музыкальный
|
|
|
инструмент/
|
Дөнежін
|
дөнж
|
трех годовалая лошадь
|
|
|
самка
|
Дөнен
|
дөнэ
|
трехгодовалый самец
|
Дуадақ
|
тоодог
|
дрофа
|
Дулыва
|
дуулга
|
шлем, каска
|
Дүлей
|
дулий
|
глухой, немой
|
1 Қазақша «бір дегенім білеу, екі дегенім егеу, үш дегенім үскі...» дейтін жұмбақтағы
«білеу» осы монғолдан шыққан тәрізді /С.Т./.
Дүрбелең Дурвех бегство, смутное время
Егіз ихэр1 близнецы, двойня
Ем /дәрі/ эм лечение
Емші эмч лекарь
Емшілік эм-чу-ул лечение
Емдемек эмчууллэх лечить
Ен /үйдің ұзыны, эн/г/ ширина /сколько длины и ені қанша?/ ширины дома/
Енші инж, энжэ приданое, доля
Ер эр мужчина
Ерке эрх капризный, избалованный
Ерте эрт/эн/, эртэ рано, прежде, древний
Есен/аман-есен/ эсэн здоровье, жив-здоров.
Ет мах2 мясо
Жақ зах край, окраина
Жалқау залхаг/зал- ленивый хуу/
Жапсар завсар связка верхней кошмы юрты
Жара яра язва, болячка
Жарлық зарлиг указ, грамота
Жасақ /жасақ жасау, вооруженное снаряжение,
жасанған жауға кездесу/ жасағ войско
Желі
|
зэл
|
длинная веревка, при-
|
|
|
крепленная на трех колыш-
|
|
|
ках к земле – для привязки
|
|
|
жеребят
|
Желін
|
делен
|
вымя
|
Жеміс
|
жимс
|
ягоды, фрукты
|
1 «З» мен «р» дыбыстары орындарын ауыстырған екен.
2 «Қазақ та, орыс та түсінбейтін «махан» сөзі осы; бұлар «маханды» жылқы етіне қолданады /С.Т./.
Жемтік
|
зэмдэх
|
падаль
|
Жиеншар
|
эзэнцер
|
правнук по женской линии
|
Жорға
|
жороо
|
иноход
|
Жоса
|
зос
|
краска
|
Жүз
|
уз/jsun/
|
лицо
|
Жүзім
|
үзім
|
виноград
|
Жүрек
|
зурх
|
сердце
|
/жүрегім зырқ етті/
|
|
/сердце испуганно забилось/
|
Жұт
|
зұт
|
голоделица
|
Жыл
|
жил
|
год
|
Жылға
|
жолга
|
овраг, русло реки
|
Жылдам
|
жилдәм
|
быстро,скоро
|
|
/ловкий
|
|
|
лыжник/
|
|
Жым
|
жим
|
/тропка, щель между снегом
|
қоян «жымға» түсті/
|
|
и скалой/
|
Жырғау
|
жаргах
|
наслождаться, достичь
|
/ырғап жырғау/
|
|
счастья.
|
Жырым
|
жирэм
|
на русском яз. названий нет
|
Заң
|
заң/г/
|
закон, обычай
|
Зоран
|
зурам
|
суслик /большой/
|
/саршұнақ/
|
|
|
Кебек
|
хэвэг
|
отрубь, шелуха
|
Кебенек
|
хэннэк
|
войлочный плащ
|
Кем /кем-кетік/
|
гэм
|
порок, недостаток
|
Кенет
|
гэнт
|
вдруг, врасплох, неожиданно
|
Керек
|
хэрөг1
|
нужно, нужда
|
1 Көне монғол жазуында да «керег» екен /С.Т./.
Кебек хэсэг часть, кусок
Көк хэх зеленый, голубой
/түрікменше, азербайжанша «гөк»
Көлгір гөлгөр хитрый, скрытный
Көнек хөнөг подойник
Көлік хөлөг транспорт
Көрік хөөрөг кузнечный мех
Күйгелек хийхэх нервный, не выдержанный
/қиқақ/
Күкірт хухэр, хухэрт сера
Күлік хулэг отборный конь, крылатый бегунец
Күрең хурэн рыжий, темно-красный
Күш хуч/ин/ сила, мощ
Кір хир гири
Қабу /қайып тігу/ хавах формашитья
Қабырға хавирга ребро
/тавирга/
Қадау /қағып кіргізу/ хадах прибить колышко
Қайрақ хайраг/хайр точило, брусок, точильный га/хайрог/ камень
Қайран хайран жаль, жалко
Қайшы хайч/хайчи/ н/ ножницы Қайшылау хачлах хачлах резать ножницами
Қайыр хайр доброта
Қайыр хайр сожаление
Қақалу /шайпалу/ хахах подавиться
Қақпақ, қақпақ хавхаг крышка
Қақпан/қапқан/ хавх/ан/ капкан
Қалбыр
|
халбуур
|
колодка, болван, форма
|
Қалқалау
|
халқлах
|
загараживать
|
Қан/хан/
|
хаан
|
хан, царь
|
Қарақ, қарау,
|
харак
|
смотреть, видеть
|
көру
|
|
|
Қарау/саран/
|
харуу
|
скряга
|
Қараушы, көруші, харагг смотрящий, взирающий
|
қарағыш/
|
|
|
Қарауыл
|
харуул
|
караул
|
Кар/предплечье/
|
гар/рука/
|
рука
|
Қараңғы
|
хараңғы
|
мрак, темный
|
Қаршақ
|
хярс
|
корсак
|
Қаршыға
|
харцгай
|
ястреб
|
Қарыз
|
гарз
|
убыток, долг
|
Қатаң
|
хатан
|
твердоватый
|
Қатты/қату/
|
хатуу
|
твердый
|
Қатын
|
хатан
|
баба, жена
|
/патшаның әйелі,
|
|
|
ханымы/
|
|
|
Қияқ
|
хиаг
|
пырей
|
Қобди
|
ховд
|
шкатулка, ящик
|
Қомағай
|
хамхой
|
обжора
|
/мешкей/
|
|
|
Қоқыр/қоқыр-
|
хохир
|
разная шваль /об имуществе/
|
соқыр/
|
|
|
Қол /рука/
|
хол
|
рука
|
Қонақ
|
хоног
|
гость
|
Қоныс
|
хоноц
|
стоянка
|
Қорамсақ
|
хоромсоо
|
колчан
|
Қорлық
|
хорлог
|
издевательство
|
Қорық/қорғау/
|
хориг
|
запертое место /хан қорық/
|
Қос/пар, жұп/
|
хос
|
пара
|
Қошқар
|
хуц
|
баран производитель
|
Қулық хулхи кобыла,
первый раз ожеребившаеся
Курай
|
хуурай
|
сухой кустарник
|
Құрамақ
|
хуурах
|
высыхать
|
Қуырдақ
|
хуурга
|
жаркое
|
Құда
|
худа
|
сват/кум/
|
Құдағи
|
қудагы
|
сватья
|
Құдық
|
худаг/xuduy/
|
колодец
|
Құйқа
|
хуйх
|
опаленная кожа
|
Құйқалау
|
хуйхалаг
|
оплаить, сделать кожу /шкуру/
|
|
|
опаленный
|
Құймақ
|
хуймаг
|
|
блины
|
Құлан
|
хулан
|
|
зебр, кулан, дикий осел
|
Құлғана
|
хулгана
|
|
крыса, мышь
|
/Құлғанадай
|
қуып-гонится,
|
как
|
крыса. Екіншісі «құлғана» – шанкр –
|
сифлис/.
|
|
|
|
Құнажын
|
гунж
|
|
самка трех летка
|
Құнан
|
гунан
|
|
самец трехлетка /о животных,
|
|
|
|
жеребенок по третьему году/
|
Құр
|
хур
|
|
куропатка
|
Құрт
|
хурд
|
|
спрессованный сыр
|
Қыл
|
хил
|
|
конский волос
|
Қыр/қиыр/
|
хээр
|
|
степь, голодная степь
|
Қырау
|
хярру
|
|
иней, роса
|
Қырғауыл
|
/тургуул/
|
|
фазан
|
|
хуруул
|
|
|
Қырқа
|
хэр
|
|
сопка, возвишенность
|
Маймыл
|
миг
|
обезьяна
|
/мешін, мечин/
|
мечин, пэчин
|
обезьяна
|
Мақтау
|
магтах
|
хвалить, славить
|
Мал
|
мал
|
скот
|
Малақай
|
малгай
|
шапка
|
Маңдай /маңлай/
|
мағнай
|
лоб
|
Марқа
|
марк
|
ягненок раннего отела
|
Мегежін
|
мэгж
|
самка кабана
|
Мерген
|
дэргэн
|
охотник, стрелок
|
Мойыл
|
мойл
|
черемуха
|
Моқал
|
мохоо
|
тупой конец
|
Мұқыл/тоқал,
|
мухар
|
комолая, куцая
|
мұқыр/
|
|
|
Мұлт
|
мулт
|
мгновенная ошибка/нечаянная/
|
Мұрындық
|
бурунтаг
|
палочка, продеваемая через
|
|
|
хрущи над ноздрями верблюда
|
|
|
для управления
|
Мың
|
мэнга/н/
|
тысяча
|
Мысық
|
муур
|
кошка /мурлычит/
|
Лай-ылай
|
лай
|
муть, ил, глина
|
Лау
|
улаа
|
ямская лошадь, ямщик
|
Иіс
|
ис
|
копоть, запах
|
Нарттай -нарттай ашық күн, күні мол, /нар-күн/
|
/қып-қызыл/
|
/нәрен/
|
красное солнце
|
Ноқай/ноғай/
|
нохай/собака/
|
неуклюжий
|
Ноқталану
|
ногтлох
|
надеть уздечку, обуздать
|
Ноян
|
ноен
|
герой, рыцарь
|
Нән
|
нән
|
слишком жирный, большой
|
Нәкер/нәгер/
|
нохор
|
свита, товарищ
|
Оба
|
овоо
|
курган, памятник
|
Ой
|
ой
|
ум, способность
|
Олжа
|
олз
|
добыча, прибыль
|
Омырау
|
омруу
|
грудь
|
Онжорға
/онжорғасы/
|
унжуурга
|
упадочничество /тува-тыва тілінде
«ундаргай – упадочный/1
|
түсіп отыр/
|
|
|
Оңғақ
|
онгох
|
линяющий
|
Орамақ
|
оромог
|
завиртывать, наматывать
|
|
|
/картинка с нитками/
|
Орын
|
ор/он/
|
место, вакансия
|
Отарлау
|
оторлох
|
/выгонять скот на отгонное пастбище2
|
Оташы
|
оточ
|
хирург
|
Өгіз
|
огуз
|
бык, вол
|
Өлең /шөп/
|
олон
|
луговая трава
|
Өре
|
өрөөл
|
путы
|
Өрелеу
|
өрөөлдөх
|
путать, спутать
|
Өртеу
|
өритех
|
сжигать
|
Өш
|
өшөө
|
противник, ненавистник
|
Сабау
|
сабах
|
бить, хлестать
|
Сабын
|
саван
|
мыло
|
Сағалдырық
|
сагалдрага
|
застежка, тесемка узды3
|
Садақ
|
саадаг
|
лук
|
Сақал
|
сахал
|
борода
|
Сақтау
|
сахих
|
охранять
|
/қорғау/
|
|
|
Сала
|
салаа
|
разветвление
|
1 См. «Тувинско-русский словарь» составитель – Ш.Ч.Сат под редакцией А.А.Пальмбаха. Гос. изд. иностранных и национ. словарей. М., 1955, стр. 423.
2 Источ. формирования тюркских языков южный Сибири и сред. Азии. Изд. «Илим» Фрунзе, 1966, стр. 205. Под. ред.акад. АН Кирг. ССР И.А.Батманова.
3 Сол кітаптың 207 бетін қараңыз.
Салақ
|
салан
|
неряха
|
Салалау
|
салалах
|
разветвлять
|
Салбаң
|
салбан
|
ленивый
|
/жалқау, еріншек/
|
|
|
Салқын
|
салхи/н/
|
прохладный
|
/прохлада/
|
|
|
Салы/сал/
|
сал
|
плот
|
Сана/ой, ниет/
|
санаа
|
мысль, сознание, мышление, дума
|
Сарын
|
сарин
|
на протяжении чего-либо
|
Сең
|
сөн
|
лед
|
Сергек
|
соргог
|
чуткий, бдительный
|
Серке
|
сэрх
|
кастрированный козел
|
Сирек
|
сийрэг
|
редко, единично
|
|
/саараг/
|
|
Соқыр
|
сохор
|
слепой
|
Солақай
|
солгой
|
левша
|
Сол қол
|
солгой гар1
|
левая рука
|
Сона
|
соно
|
овод
|
Соны/жаңа/
|
сонии
|
нетронутые дебри
|
Сонырқау
|
сонирхох
|
диву даваться, искать усладу
|
«Тойған есек шөпті оттап маңайдағы, Сонырқап шатқа кетті қай-қайдағы» /Абай
Ишак насытившись сочной травой в окрестности, Пошел бродить в поиски услады в далекие горы».
Сорғыш соргоч промокашка
Сору сорох сосать
1 Гар – қазақша қар – предплечие, монголша гар – қол, рука.
Сөгу
|
сөхөөх
|
выговор
|
Сөре
|
сөр
|
стеллаж, высокое соору-
|
|
|
жение в виде навеса
|
Сумырай
|
самурай
|
самурай
|
Сұңғақ
|
сунгах
|
высокий, статный
|
Сұңқар
|
шонхор
|
сокол
|
Сусар/сусары/
|
сусаар
|
куница
|
Сүйел
|
сүйел/сөгол/
|
мозоль
|
Сүйем
|
сөөм
|
расстояние между раз-
|
|
|
двинутым большим и ука-
|
|
|
зательным пальцами/пядь/
|
Сүмбе
|
сумбэ
|
штык, шомпол
|
Сылтау
|
шалтаг
|
повод
|
Табақ
|
табаг
|
блюдо, тарелка
|
Тайлақ
|
тайлаг
|
годовалый верблюд
|
Тағалау
|
тахлах
|
подковать
|
Тақа
|
тах
|
подметка, задник,
|
Тақылжыр
|
тахилзуур
|
подкова
|
Тақым
|
тахим
|
каленный сгиб
|
Талау/тонау/
|
талах
|
ограбить
|
Талқан
|
талх/ан/
|
толокно
|
/крупа, развитый
|
/хлеб печеный,
|
|
вдребезги
|
порошок
|
|
Талқы
|
талқин
|
кожемялка
|
Тамтық
|
тамтаг
|
лохмотья
|
/киімнің тамтығы
|
|
|
қалмаған/
|
|
|
Тана
|
тана
|
пуговицы
|
Таныс/тану/
|
танил/таних/
|
знакомый, узнать
|
Таңба/мөр/
|
тамга
|
тавро, печать
|
Таңдай
|
тагнай
|
верхнее небо
|
Достарыңызбен бөлісу: |
