Әл-Фараби атындағы Қазақ

ұлттық университеті

ЖОО-ға дейінгі дайындық

факультетінің аға оқытушысы

Наралиева Рахила Турсыновна

Қазақ тіліндегі қаратпа сөздердің қолдану аясы мен прагмастилистикалық қызметі

Керілген кер маралдай кербез сұлу,

Қиын ғой сұлулықтың сырын білу. (И.Байзақов). «Қанатым едің, арыстандай арысым едің, не жазығым бар еді?»,- деп, өксіп-өксіп кеп жылап, Бақтығұл қалды. (М.Әуезов).Теңеу – құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. Әр нәрсені салыстыру негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылысу түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы – мұнда салыстыру тура, айқын көрінеді. Нені және немен салыстырғаны анық болады. Мұны сөйлеу тілінде қолданылатын қарапайым теңеулерден аңғаруға болады. Мысалы, басы қазандай (болып), жүрегім аттай тулап, т.б. поэзиядағы теңеудің айырмасы, онда тек белгісіз нәрсені белгілі, қарапайым нәрсемен салыстыру арқылы түсіндіру мақсаты қойылмайды. Айтылып отырған нәрсені көркемдеп сипаттау, ұқсастықты көре білу арқылы ойды өткір, әсерлі етіп жеткізу жағы басым болады. Әдетте, теңеу туралы сөз болғанда, салыстыру үшін не нәрсе алынады, қандай нәрсемен салыстырылады, соған көп мән береді [2, 323].

Сиырға теңеу – жағымсыз мәнде қолданады.

Өгізге – жағымды қара күш иесі дегенді білдіреді.

Доңызға – жағымсыз мәнде жұмсалады.

Жылқыға теңеу көбінесе жағымды мағынады қолданады. Жылқының төлі – құлынға теңеп қазақ баласын айналып-толғанған кезде «құлыным», «құлыншағым», «құлдыраңдаған құлыным менің» деп айтады. Алайда жағымсыз мәнде қолдану жағдайы да ұшырасады, азбан айғырға, арық жылқыға теңеп айту лебіз иесінің адресатты менсінбеуін, кемсітуін, жақтырмағанын білдіреді. Мысалы,

Жылқының арығындай арғын кедей,

Тойған соң, мас боласың ішіп–жемей (Айтыс).

Теңеуде сипатталушы нәрсенің ерекше белгі емес, суреттелетін нәрсенің айрықша белгісі көрсетіліп салыстырылады да, заттардың, нәрселердің өзара қатыстық деңгейін айқандап көрсету арқылы сипатталушының қасиеті танылады. Осы жыр жолдарындағы қаратпа сөзге қарап, лебіздің арғынға, жайға ғана емес кедей арғынға, жылқының арығындай болған тұрмысы төмен, күйі жоқ арғынға арналғанын сонымен қатар жыр иесі адресаттың кедейлігін жылқының арғынға теңеу арқылы айтыста қарсыласын мұқатып, әу дегенде–ақ қаратпа сөз арқылы тұқыртып алмақшы мақсатын аңғарамыз.

«Теңеу дегеніміз – ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды–экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы.» [3,7].

Қаратпа сөз ретінде жұмсалатын теңеулер де халқымыздың поэтикалық ұлттық ерекшелігін, ұлттық дүниетанымын бейнелеп көрсетеді,

Құлпырған қызғалдақтай жасөспірім,

Қарашы Отанымның ұл мен қызына (Айтыс).

Лебіз иесі сөз арналған жанды қырдың қызыл гүлі қызғалдаққа теңеу арқылы жыр жолдарын айшықтай түскен. Қызғалдақтың Отаны – Қазақстан. Ерте көктемде гүл ашып, жайқала өсіп жасыл дала көрік беретін қызғалдақ гүлін халқымыз ерекше бағалайды. Дала сұлулығының символы – қызғалдаққа теңеу тек жас адамдарға қатысты қолданылады, әсіресе қыз баласын «қонақ», «жат жұрттық» айрықша қастерлеген халқымыз «қызғалдақтай құлпырған», «қызғалдақтай жайнаған», «қыз–ғұмыр – қызғалдақ» деп әспеттей атайды. Бір затты екінші затқа теңеудің өзіндік ассоциациялық заңдылығы бар.

«Ассоциация бір нәрсені, бір құбылысты басқа нәрсемен, құбылыспен жақындастыру, байланыстыру, табиғи түрде адамның өмір құбылыстарын сезіну, зейінге алу, көркем ойлау процесінде жарық етіп елес беріп, бір сәтте көрініп қалатын сезім–әсерлер жалғастығы арқылы жасалады.» [72,57].

Бір затты екінші затқа теңеп айту адам санасында қорытылған ұқсастық негізінде жасалады, семантикалық айырмашылығы теңеуде, өзге троп түрлеріне қарағанда, ақиқат ұғымға сай болып келеді. Теңеу тура мағынасында қолданылып, сипатталушы нәрсенің образдылық, көркемдік қасиетін, эмоционалды–экспрессивтік сапасын күшейтіп бейнелеп көрсетеді.

Гүлдей еркем, күндей көркем

Келбетің тұр алдымда. (С.Мәуленов)

Бұршақ соққан жас егіндей құрдастар,

Бұрынғыдан сирек қапты–ау санымыз. (М.Әлім)

Теңеу – сипатталатын және оған салыстырылып суреттелетін заттардың ортақ қасиеттерінің негізінде жасалатын танымдық көріктеуіш тілдік құрал.

Бір затты екінші затпен салыстыра отырып, адам өзін қоршаған әлемді танып білумен қатар, ол туралы ой қорытады: олардың өзара ұқсас жақтары мен айырымдылық белгілері барын пайымдайды. Ғалымдар теңеулерді тұрақты және еркін (жеке авторлық) теңеулер деп қарастырып жүр. Ал сияқты, секілді, тәрізді, ғұрлы/құрлы септеулік шылаулардың көмегімен жасалған теңеулерді тұрақты теңеулерді қатарына жатқызып жүр.

Секілді жас жайлау жас құрбылар,

Шырқаңдар, шыққанша күн, тоқтамастан. (Б.Тәжібаев)

Теңеу басқа лингвистикалық категориялар мен единицалардан өзінің логикалық құрылымы, компаративтік семантикасы, стильдік функциясы және танымдық мүмкіндігі арқылы өзгешеленіп тұрады. Сонымен қатар теңеу тілдің барлық деңгейлерімен – фразеологиясымен де, сөз тудыру жүйесімен де, синтаксисімен де – тікелей қарым–қатынаста өмір сүреді,

Дүлдүлдей қызыл тілім, сөйлер шағың

Парықтай тауып сөйлер сөздің табын. (Айтыс).

Жалпы теңеу тілдің барлық лексикалық қабаттарымен тығыз қарым–қатынаста болатыны секілді қаратпа теңеулер де тілдің барлық деңгейлік қабаттарымен тығыз байланыста болады да, өзінің компаративтік мағынасы мен компаративтік функциясын, прагматикалық мақсатын, стильдік мәні мен қызметін тілдік қабаттардың септігімен сөйленімдік қолданысқа тілдік қатысымға түсіріп жүзеге асыратын көп деңгейлі күрделі тілдік құбылыс болып табылады, ежелден келе жатқан рудимент (жәдігер) болып табылатын көне түркі тіліндегі тіркестер «зат есім+сын есім» типті теңеулер болған антропонимдік атаулар да кездеседі: Алтынсары, Айсұлу, Таңжарық секілді теңеулер кісі есімдері ретінде қолданса, ал Шойқара, Шойынқара, Жалақсары, т.б. тіркестер жағымсыз лақап ат ретінде қолданылып, қаратпа қызметін атқарады. Көркем әдебиетте, әсіресе поэзияда эллипсистік тәсіл арқылы ықшамдалған жасырын теңеулер: орақ тұмсық, оймақ ауыз, күлім көз, ай қабақ сияқты қаратпалар – адресанттың адресатқа көзқарасын, ішкі сезім иірімін білдіруде айрықша рөл атқаратын көркемдік тәсіл, тілдік құрал.

Мысалы:

Оймақ ауыз, күлім көз,

Қайдан болдым саған кез (Халық әні). Сөйлеуші біреуді қомсынғанда, кеміте сөйлегенде, қор тұту мәнінде қолданатын зат есім реңк мәнін тудыратын -сымақ жұрнағы түбірлер жалғану арқылы жасалатын бір элементті теңеулер де қаратпаның функциясын атқарып, қаратпа сөздердің қандай прагматикалық мақсатта жұмсалып тұрғанын аңғартады:

– Білгішсымақ, айта қойшы, жер бетінде қанша тіл бар?

Сонымен қатар тілдік қолданыста неме сөзі тіркестіре айтылған теңеу қаратпалар да лебіз иесінің адресатты менсінбейтінін білдіреді.

«Асына тайпасы мен үйсіндерді тым ертедегі қандастықты жаңғыртып, бір-біріне кісінестірген де көк бөрі сенімі» [60, 40]. Қазіргі кезде де қазақ өмірінде көк бөріні пір тұту, көк түсті, қаракөк түсті киелі түс санау үрдісі өз маңызын жоғалтпаған. Осы заманда да Ұлы Жүздің негізін құрайтын үйсіндерде көк түсті киелі түске балау дәстүрі сақталған. Ерекше қадір тұтқан адамын – ер азаматты ол адамның қаракөгі деп атайды. Мысалы, Ұлы жүз үйсінде - Дулаттың төрт баласы ішінен жаны жайсаң деп Жаныс руын ерекше дәріптейді. Атақты Төле би шыққан жаныс руын өзге руластары ерекше дәріптеп «Қаракөк Жаныс» деп құрметтейді. Қаракөк, көк түсі әлемдік мәдени-танымдық болмыста да айрықша мәнге ие. Мысалы ерекше зейінді балаларды әлемдік ғылымда «индиго» балалар, яғни «көк» балалар деп атайды. Сонымен қатар Ежелгі Мысыр дәуірде қаракөк түсті киімді ел билеген елбасылары киген. Қаракөк түс парасаттылық пен абырой-беделдің белгісі ретінде қабылданған. Ал өздерін Көк Тәңірі көктен жіберген деп санаған көк түркі халқы үшін, түркі тілдес халықтардың қыпшақ тармағынан тарайтын қазақ үшін көк, қаракөк түс киелі түс болып саналады.

«Түркі ру-тайпалары тізе қосып құрған көк түрік хандығы дәуірінде патшалықтың тұғырнамасында бөрі басы түсірілген көк жалауды мемлекет байрағы етіп белгілеуі, орданы қорғайтын қарауылшыларды «бөрі» деп атауы, әскери жаттығуда «дербес бөрі жасақтан» өтуді міндетті түрде белгілеуі, міне, соның бәрі де жай әңгіме емес екендігін аңғартады» [3, 40].

Халқымызда ертеректе елін қорғаған батырларын «бөрі» деп атаса, қазіргі кезде де жүректі ер азаматты «бөріге» балау үрдісі кездеседі. Батыл ер кісіге «бөрі» атауын қаратпа ретінде пайдалану дәстүрі әлі күнге дейін өз маңызын жоғалтпаған үрдіс. Ер кісілер бір-біріне риза болғанда «Жарайсың, бөрім» деп айтып жатады. Алайда осы бөрі сөзін осы күндері орыстың «молодец» сөзі ығыстыра бастады. Тілдік қолданыста, әсіресе, жастар бір-біріне «бөрі» сөзінен гөрі мадақтап, қаратпа ретінде «молодец» сөзін жиі қолданады.

Халқымыздың ұлттық мәдениеті – қазақ халқының ұлттық болмысының, ұлттық мінезінің, тірлік тынысының, дүниетанымының айнасы. Ұлттық дүниетанымымыз мәдениетіміздің қай саласында болмасын айшықталып айқын көрінеді. Мысалы, біздің халықта бір адамды жақсы көріп айналып толғанғанда алтынға балап жатады. Алтын сөзінің тәуелденген тұлғасы қаратпа сөз ретінде де жұмсалабереді. Алтыным, жан балам, біз сенің тілеушіңбіз (ауызекі сөйлеу стилі). Алтын – реальді шындық болмыста бар қымбат, түсті металл. Тіліміздегі алтын тақ, алтын жаға, алтын белбеу, алтынды ер тіркестеріне қарасақ, алтын – байлықтың, биліктің белгісі екенін байқаймыз, яғни алтын тілдік қолданыста тек қымбат металдың атауы ғана емес, қоғамда маңызы зор, сондай-ақ адамдар қатынасында белгілі бір әлеуметтік мәртебені танытатын сөз-символ. [4, 148].

Тілімізде жақсы көрген адамын алтынға балап айтумен қатар, алтын балам, алтын қызым деп зат есіммен зат есім тіркесіп айтылатын изафетті тіркес түрінде келіп, қаратпаның қызметін атқара береді. Алтын бала, алтын қыз секілді изафетті тіркес түрінде келетін тұрақты метафоралық эпитеттерді қаратпа сөздердің орнына қолдану – қалыпты тілдік құбылыс. Метафоралық эпитет тіркескен сыңарының айрықша белгісін айқындау мақсатында жұмсалады да, өзі тіркескен сөздің негізгі қасиетін, белгісін айқындап көрсетуі арқылы қатысымдық лексикада, көркем әдебиетте кейіпкер бейнесін сомдауда ерекше қызмет атқарады. Заттың айқын белгісін, сынын суреттеу арқылы оған бағалауыштық мән беріледі. Алтын балам деген тіркестегі алтын сөзі оның сары түсті асыл металл ретіндегі негізгі қасиетін сипаттайтын тілдік код емес, қымбат металл ретінде бағалап, оны тұтынатын әлеуметтік топтың өзге қазба байлықтардан: күмістен, темірден, қалайыдан гөрі оны жарқылдақ асыл металл ретінде жоғары мәртебеге ие екендігіне байланысты туындайтын әлеуметтік кодтық мәні ескеріліп, алтын сөзі атауыштық емес, рәміздік, бейнелілік мәніне қатысты жұмсалып тұр.қоғамдық ортада алтын – байлық, қымбат қазына деген әлеуметтік тілдік код қалыптасқан. Себебі оған екінің бірі қол жеткізе алмайды, сондықтан тіпдікқатысымда коммуниканттар өзіне аяулы жанды ең асыл металдардың біріне балап «алтыным» деп жатуы – заңды құбылыс.

Халқымызда жақсы көріп қастерлеген жандарын «періштем» деп аялай еркелете айту үрдісі де күнделікті тілдік қатысымда жиі ұшырасатын жайт. Періште сөзі - діни түсінікке қатысты атау. Дегенмен де сүйікті адамын періште деп айту халқымыздың діни ұғымына қатысты қолданбайды. Бұл сөз періштедей, пәк ары-жаны таза адам деген мағынада қолданылады, періште сөзінің нақты стильдік мәні сөйлеушінің сөзді қолдану мәнері тікелей қатысты болады. Себебі періште сөзі көбінесе пәктің рәмізі, нышаны ретінде қолданғанмен, кейде «періште, періштесымақ» сөздерін сөйлеуші кекесінмен айтуы да мүмкін. Сондықтанда періште сөзінің қаратпа қызметінде жұмсалғанда, тілдік қатысымдағы оның прагмастилистикалық функциясы коммуниканттық актіге қатысты, лебіз иесінің интенциясына қатысты анықталып, прагматикалық мәні айқындала түседі Қазақтың ислами танымында Періште – Жаратушы мен оның құлы – адам арасын байланыстырушы, Алланың адал қызметшілері. Алланың ақ жолынан ешқашан таймайтын, күнәлі іс істемейтін, керісінше Алланың құлы адамдарды күнәдан сақтандырушы. Періште - көзге көрінбейтін мифтік кейіпкер, оның орны – жоғарғы әлем. «Адам – Тіл – Әлем» үштаған аралық байланыста періште тіл иесінің діни-мифтік танымына қарай жетелейтін космологиялық код қызметін атқарушы тілдік тетік [5, 110].

Сөз өнерінде, әсіресе жазба тілде әрбір орынды қолдана білу, сөзге жан беріп ойната білу - бұл жазушы шеберлігіне байланысты. Орынды қолданылған әрбір сөз шығарманың көркемдігін арттыра түсумен қатар, суреттеліп отырған ақиқаттың болмысын да, шығармадағы кейіпкерлердің бейнесін сан қырынан айқындап, ашып көрсетеді.

«...Жазушы осылай, оғаштау айтылған сөздерге белгілі мән береді. Қазақ сүйгенін шұнағым дейді ғой, сол әдетке лайық Артықбай Сәдір батырды бар пейіл-ықыласымен қуана қарсы ала отырып:

- Батырым-ай, оқ өтпесім-ай, найзагерім-ай, сені де көретін күн бар екен-ау! Сен ит он бес жыл бойы ат ізін бір салмай кеттің! – дейді. Тағы бірде:

- «Ит-ау, қайда жүрдің, қайда жоғалып кеттің? – дейді.

...Осындайлар да жазушының өзіндік сөз қолданысы болып көрінеді. [6, 120].

Тілдің практикалық қолданыстағы ауызекі сөйлеу стилінен гөрі әдеби көркем стильде тіліміздің эстетикалық, поэтикалық нақышы басым болады. «Общая образность и художественная неповторимость литературного произведения воспринимаются через призму поэтического языка» [7, 356]. Себебі ауызекі сөйлеу тілінің негізгі қызметі – коммуникативтік функция болса, ал көркем стиль тілдің айшықты көркемдік құралдарын: тілдің құрылымдық, фонетикалық лексика-семантикалық, бейнелі-семантикалық қабаттарын) пайдалану арқылы ақиқат шындықты, көркем болмысты көркем тілмен жеткізеді. нықталып, прагматикалық мәні айқындала түседі.
Пайдаланылған әдебиеттер

1.Сағидоллақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны. Алматы, 2003. 148-б.

2. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. Алматы: Ғылым, 1984. 62, 63-б.

3. Е.Қажыбек Тіл мәйегі-сөздікте. Тұрақты теңеулер сөздігі, 5-бет.

4. Новиков Л.А. Поэтический язык//Русский язык. Энциклопедия/гл.ред. Караулов Ю.Н. – Москва: Большая Российская энциклопедия, Дрофа, 1998. – 356-с.

5.Исаева Ж.И. Паремиялар бойындағы кодтар тоғысы. «Тіл және жаһандану: бүгін мен болашағы» конференция материалдары. - Алматы, - 2008. 110-б.