Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар

- Этногенетикалық түп-тамыры бір, этникалық даму кеңістігі ортақ Орта Азия халықтарының Қазан төңкерісіне дейін нақты межеленген этникалық территориясы болмады. 1924-1930 жж. жаңа мемлекеттік құрылымдардың пайда болуына байланысты құрылған Кеңестік басқару әкімшіліктері қазіргі кезеңде жүйеден көп өзгеріске ұшыраған жоқ.

- Орта Азия елдеріндегі қазақтардың мәселен, Қаңлы, Жалайыр тайпаларының аталған территорияда ежелден мекендегені нақты деректермен дәлелденіп, Өзбекстанның Ташкент, Сырдария, Жызақ, Түркіменстанның Балқан аумағындағы қазақтардың кейбір тобы ирредентті құраса, Бұхара, Науай, Ферғана облыстарындағы және Қырғызстандағы қазақтар мен Түркіменстанның кейбір бөлігіндегі қазақтардың бір тобы еліміздегі саяси науқандардың зардабымен келіп, диаспора статусына енген.

- 1924 – 1930 жж. дейін созылған Орта Азия елдерінің этникалық шекарасын межелеу барысында Ташкент уезінің Ниазбек, Болат, Зеңгіата болыстығы мен Қауыншы селосы мен Қырғызстанның Қанжайлау, Сусамыр, Арғын селосына қатысты шекараларды межелеуде де қазақтардың бір бөлегін көршілес республикаларда қалдырды. Сондай ақ Кеңес дәуіріндегі күштеп ұжымдастыру науқаны, ашаршылық та қазақтардың Орта Азия аумағына ішкерілей енуіне жол ашса, ендігі бір тобы еңбек миграциясымен барғандарды құрайды. Мұнан басқа 1942–1949 жж., 1956–1963 жж. Өзбекстан республикасының қосалқы шаруашылық үшін Қазақстаннан жалға алынған жерлердің кейбір бөлегінің Өзбекстанға өтуі де қазақтардың санын толықтырды.

- Ғылыми зерттеулер, архив құжаттары және ел арасынан жиналған деректер Орта Азиядағы қазақтардың рулық құрамы мен орналасуын айқындап берді. Өзбекстанның солтүстік шығысын Ұлы жүздің Қаңлы, Шанышқылы, Жалайыр, Ошақты, Дархан, т.б. рулары мен Орта жүздің азырақ Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат рулары мекендесе, Бұхара, Науай облыстарында кіші жүз бен орта жүз өкілдері, Қарақалпақстанда негізінен кіші жүздің Әлімнен тарағандары мен Жетіру өкілдері, Қырғызстанның Бішкек, Талас, Шу төңірегінде Үйсіндер мен Арғындар, Түркіменстанда Байұлы руының Адай атасынан тарағандар құрайды. Бұлардың барлығы қазірге дейін туыстық қатынасына қарай бөлек-бөлек орналасқан елді мекендерде орналасқан.

- Статистикалық мәліметтер мен әр кезеңдерде жүргізілген санақтар нәтижелерін салыстыра отырып, Кеңес өкіметінің 30 жылдарға дейін жүргізілген санақтарында ауытқушылықтың болғандығына көз жеткіздік. Оның ішінде қазақтар санының Ташкент уезінде жергілікті халықтан бірнеше есе көп болғандығы (1868 ж. санақта қазақтар 144 мыңнан аса болса, өзбек саны бірге қосып есептегенде 34 мыңнан аса) 1917, 1920 жж. санақта қазақтардың санының кемуі байқалды. Санақтарда қазақтардың мал есебі, салық төлеу, көшіп-қону т.б. себептерден санаққа кірмей қалу, не жасырып көрсету орын алған. Соның нәтижесінде Ташкент өңіріндегі қазақтардың саны біршама қысқарды. Кеңес дәуірінде Орта Азиядағы қазақтардың демографиялық өсу динамикасында табиғи өсім жоғары болды.

- Орта Азия елдеріндегі қазақтардың этноэкономикасындағы негізгі дәстүрлі шаруашылығы егіншілік пен мал шаруашылығы. Таралу ошақтары ірі-ірі өзендер жағалауында отырған қазақтар. Қазақтар мен жергілікті халықтардың егістік дақылдарының үлес салмағымен салыстырғанда қазақтар жергілікті халықтарға қарағанда дәнді дақылдарды көп өсірген. Түркіменстандағы қазақтар көбіне мал шаруашылығымен айналысқан. Қазақтардың жергілікті халықтармен тығыз орналасқан бөлігі сол жергілікті ортаның шаруашылығына бейімділігін байқатады. Қазақ халқының дақылдарды өсірудегі аймақтық ерекшеліктері бар. Орта Азиядағы қазақтар ХІХ ғ. аяғынан бастап мал шаруашылығынан егіншілікке бейімделу үрдісі жоғарылады.

- Зерттеліп отырған аумақтағы қазақтардың қоныстану жоспарлары, баспана ерекшеліктері (Өзбекстан мен Түркіменстандағы қазақтардың баспаналары салыстырылды), ұлттық киім үлгілері мен ас, тағамдану мәдениетіндегі дәстүрліліктің сақталуы мен жергілікті ортадан қабылдаған мәдениет элементтерін саралағанда қазақ мәдениетінде әсіресе Өзбекстан мен Қарақалпақстанда ХХ ғ. 50 жылдарынан бастап жергілікті ортаның ықпалы көбірек байқалды.

- Орта Азия қазақтарындағы үйленуге, қыз ұзатуға, бала туу және оны өсіру, марқұмды жөнелтуге байланысты жасалынатын әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерде жергілікті ортаның дәстүрлі мәдениетінің ықпалы айқынырақ. Ел арасынан жиналған материалдар мен зерттеулер нәтижесінде көз жеткізгеніміз Түркіменстанға қарағанда Өзбекстан мен Қарақалпақстан қазақтарының мәдениетінде жергілікті орта ықпалының басымдығы айқын. Қырғызстандағы қазақтардың қырғыздармен не керісінше қырғыздардың қазақтармен некеге тұруы қалыпқа енген; Түркіменстандағы қазақтардың отбасылық қатынастарында зерттелген аумақтың басқа елдеріндегі қазақтармен салыстырғанда дәстүрлі мәдениеті жақсы сақталған.

- Орта Азия елдерінен келіп жатқан қандастарымыздың саны, қоныстану ошақтары көші-қон агенттігі мен статистикалық деректермен көрсетілді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қандастарымыз көбіне Оңтүстік облыстарға қоныс аударды. Соңғы кезеңдерде Түркіменстан мен Қарақалпақстандағы қазақтар Маңқыстау мен Ақтөбе облыстарына шоғырланды. Тарихи Отанға тез бейімделуі үшін қазақ елінің, ҚР көші-қон агенттігінің жасап отырған іс шараларын жетілдіру, ең бірінші олардың әлеуметтік- экономикалық проблемаларын шешу керек. Олардың басқа ортадан әкелген білім-ілімдерінің инновациялық жақтарын елімізде пайдалану керек.