Өлең ұйқастары Белгілі бір өлшеммен, үйлесімді ырғақпен ұйқасып келетін өрнекті сөз жүйесін өлеңдейді.
Өлең жолдары буын саны, тармағы, ырғағы мен мағынасы жағынан және ұйқасу үйлесімі жағынан жеке жүйе құрайды. Мұны өлеңнің шумағы деп атайды.
Шумақ тармақтардан, яғни өлең жолдарынан тұрады. Тармақ өз ішінен бунақтарға бөлініп, олар ырғағын тудырады. Тармақтың соңғы сөздерінің дыбыстық жағынан үндесуін өлең ұйқасы деп атайды.
Академик Қ. Жұмалиев қазақ поэзиясындағы ұйқастардың түрін төмендегідей көрсеткен:
1. Қара өлең ұйқасы (а, а, б, а) 2. Шұбырпалы ұйқас (а, а, а, а) 3. Ерікті ұйқас (а, б, в, г, б) 4. Шалыс ұйқас (а, б, а, б) 5. Егіз ұйқас (а, а, б, б) 6. Аралас ұйқас (а, а, б, в, б, в, б, б, б) 7. Шалыс ұйқас (а, б, а, б, в, г, д, г, ж, д) Ұйқас түрлерінің үлгі кестесі.
Ұйқас түрлері
Мысалдар
1
Қара өлең
ұйқасы
Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, /а/
Қиыннан қиыстырар ер данасы. /а/
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, /б/
Теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы. /а/ (Абай)
2
Кезекті ұйқас
Желп-желп еткен ала ту, /а/
Жиырып алар күн қайда? /б/
Орама мылтық тарс ұрып, /в/
Жауға аттанар күн қайда? /б/
(Махамбет)
3
Шұбыртпалы
ұйқас
Бұған Қобылан қуанып: /а/
«Шырағым, Бурыл, шу!» - деді, /б/
Құбылып Бурыл гуледі, /б/
Табаны жерге тимеді, /б/
Тау менен тасты өрледі, /б/
Төрт аяқты сермеді, /б/
Құлақтың түбі терледі, /б/
Тер шыққан соң, өрледі, /б/
Адырды көзі көрмеді. /б/
(«Қобыланды батыр» жырынан)
4
Ерікті ұйқас
Алты жасқа келгенде /а/
Арыстан туған Қобылан /б/
Қазынадан қамқа киеді. /в/
Өзімнің еншім болсын деп, /г/
Тобылғы меңді торы атты /д/
Енші қылып мінеді. /в/
Қобыландының тілегін /ж/
Бүкіл Қыпшақ тіледі. /в/
(«Қобыланды батыр» жырынан)
5
Шалыс ұйқас
Қараңғы қазақ көгіне /а/
Өрмелеп шығып күн болам. /б/
Қараңғылықтың кегіне /а/
Күн болмағанда, кім болам? /б/
(Сұлтанмахмұт)
