И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
И аза тіл білш іні антологиясы с. Исаев азіргі аза тілінде
2 семинар жарат, ата ана бедели, ҚазҰУ Студиясында Елдар Отарбаев, лекция (1) (1), Силлабус. Қазақ тілінің морфологиясы (1) (4)
| -ған, -ген, -қан,
-кен түлғасы, бұл түрғыдан келгенде, біріншіден, есімше ка- тегориясы, екіншіден, косымшалар категориясы, үшіншіден, жұрнақ категориясы, төртіншіден, сөз түрлендіретін категория, бесіншіден, шақ немесе өткен шақ категориясы, т. б. сияқты танылуға тиіс. Тіл білімінің кол жеткен соңғы жетістіктеріне сүйенсек, грамматикалық категорияның мәні мынадай сипаттары арқылы айқындалады. Ол, әрине, бірден грамматикалық мағына ұғымымен тікелей байланысты. Бірақ грамматикалық категория деп тану үшін, ең алдымен, бір ғана грамматикалық мағынаның болуы жеткіліксіз. Яғни бірнеше (кем деген- 167 де екі) грамматикалық мағына болуы керек. Екіншіден, ол грамматикалық магыналар бір деңгейдегі мәндес, ыңғайлас сипатта болуы керек. Айталық, өткен шақтық және айту- шы (бірінші) жақтық немесе қимылдың болымсыздық мәнін білдіретін мағыналар бір деңгейдегі ыңғайлас сипатта емес. Олардың бір грамматикалық категория құрауы жайында әнгіме болуы мүмкін де емес. Яғни, олар бір грамматикалық катего- рия шеңберіне ене алмайды. Үшіншіден, ол грамматикалық мағыналар өз ішінен бір-бірінен ажыратыла алатын қайшы мәнді сипатта болуы қажет. Төртіншіден, солардың бәріне лайық түлғалық немесе парадигмалық берілу ерекшеліктері болуға тиіс. Бесіншіден, сол грамматикалық мағынаның әрқайсысы - белгілі грамматикалық амал-тәсілдер, тұлғалар арқылы беріліп отыруы керек. Алтыншыдан, осындай қасиеттер белгілі бір топтағы сөздердің грамматикалық немесе лексика-грамматикалық (семантикалық-грамматикалық) си- патын айқындай алатын мағыналық, тұлғалық белгісі болуға тиіс. Міне, осындай грамматикалық мағыналар жиынтығы мен олардың грамматикалық амал-тәсілдері я парадигмалық түлғалар (формалар) арқылы беріліп, бірлікте тұруын грамматикалық категория дептануғаболады. Сондықтан белгілі сөз табының ерекше мағыналық-тұлғалық, құрамдық түрлері және мағыналық топтары деген сияқты үғымдарды бір-бірімен шатастыруға болмайды. Мысалы, сын есімнің сапалық және қатыстық болып бөлінуі сын есімнің мағыналық-қүрамдық түрлері деп танылады. Есімдіктің жіктеу, сілтеу, сүрау, топ- тау, белгісіздік, болымсыздық, өздік есімдіктер болып бөлінуі есімдіктің мағыналық топтары деп аталады. Бүндай топтар түрленбейтін, грамматикалық жағынан өзгеріске түспейтін сөз табы үстеуде де бар. Бірақ бұлар грамматикалық катего- рия болып табылмайды. Демек, морфологиялық тұрғыдан сөз табының грамматикалық категориясы оның өз ішінде белгілі топ қүрай алатын грамматикалық мағыналар жиынтығына 168 және еоған сәикес түрлену жүиесімен, парадигмалық си- патымен тікелей байланысты. Бірақ түбір білдіретін жалпы грамматикалық мағынағатигізер әсері жағынан, парадигмалық түрлену түлғалары арқылы берілуі жағынан грамматикалық категориялар біркелкі емес. Бірде грамматикалық мағыналар жүйесі түбірдің жалпы грамматикалық семантикасы арқылы көрініп, жүзеге асып отырады. Әрине, ол грамматикалық се- мантиканы (мағынан) лексикалық мағынадан ажырата білу керек. Мысалы, зат есімнің жалпы грамматикалық мағынасы жағынан жалқы және жалпы болып бөлінуі немесе адамға бай- ланысты (кімдік) зат және адамнан басқаға байланысты (нелік) зат болып бөлінуі сөздердің тек грамматикалық семантикасына байланысты, ондай мағына грамматикалық түлғалар, түрлену жүйесі арқылы берілмейді. Осындай ерекшеліктер жоғарыда көрсетілғен етістіктің салттылық-сабақтылық қасиетінен де анық көрінеді. Етістіктің грамматикалық категорияларының жіктелуінде (топталуында) мынадай елеулі ерекшеліктер бар. Біріншіден, ол етістік түбірінің, бір жағынан, грамматикалық сипа- тын өзгертпей, екінші жағынан, түбірдің семантикасына (мағынасына) аз даболсаөзгеріс енгізіп, басқаша грамматикалық мағына, немесе жаңа мән үстейтін түлғалар. Олар әдетте етістіктің басқа түлғаларынан түбірге бұрын жалғанады. Ы. Мамановтыңоларды модификаңиялы етістік деп ерекше бөлуі теғін емес. Бірақ оны таза грамматикалық мағынамен сыбайла- стыру, сөйтіп, «етіс, күшейтпелі етістік, күрделі етістік негіздері түбір етістіктерге, таза грамматикалық мағына үстейтін моди- фикаңиялы формалар болып табылады», — деп (М. Ы - ҚҚТ, 3-5-10) түбір мағынасына тиғізетін кейбір өзгерістерді ескер- меу алмаиды етістік түлғаларының бұл түріне лексика-семантикалық та, грамматикалық сипат та тән. Оларға, салттылық-сабақтылық 169 етістік категориясы, етіс категориясы, күшейтпелі етістік кате- гориясы, болымсыз етістік категориясы жатады. Бүл категорияның бір түрінде түрған етістік түлғасы түбір етістіктен грамматикалық сипаты жағынан өзгешелігі, айырмашылығы болмайды: 1) бүйрық райдың 2-жақ анайы түрімен сәйкес, үқсас келеді, яғни омоформалық сипатта бо- лады; 2) сол күйінде қолданылмайды, яғни тікелей басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды; 3) тікелей жіктелмейді, тек рай, шақ (есімше, көсемше) түлғаларын үстеп барып қана жіктеле алады. Қалып етістіктерінің (отыр, түр, жүр, жатыр) тікелей жіктеле алуының сыры ерекше, бүлар тарихи жағынан негізгі түбірлер емес, жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|