Исатай Кенжалиев

Мақамбет өскен жер

Мақамбет саяси қайраткер, ол шаруалардың өз теңдігі мен күнелтісі үшін озбырлық пен қанауға қарсы жүргізген саяси күресінің жетекшісі деңгейіне дейін көтерілген азаттық үшін болған бейбіт және қарулы соғысқа белсене қатысып, оны халық “батыр” деп атады. Ал бұл, 1827, 1829, 1836-1838 ж.ж. бұқаралық қанды шайқастың болу себептерін түсіну үшін, оған қатысқан М.Өтемісұлының азды-көпті еңбегін көрсету үшін Кіші жүз бен Бөкей ордасының шаруашылық, саяси, әлеуметтік жағдайы жөнінде ықшамды болса да түсінік беруіміз қажет етеді. Шаруашылықтың кең көлемде, әрі салалы дамуы ең алдымен сол жердің бетіне, табиғат байлығына байланысты. Олай болса қысқаша географиялық шолу жасаймыз. Ақын, әнші, домбырашы елді жиі аралайды, тәрбие алады.

Өтеміс Құлманиязұлы Нарынға 1801ж. күзде өтіп, Нарында қыстаған. Ол кезде Кіші жүз ауылдары жыл сайын дерлік жазда Жайықтың шығыс жағынан Жем, Сағыз өздеріне, тіпті Маңғыстауға дейін жайлап, қыста Нарын, Еділ жағында жиі қыстаған. Бұл Орал казак әскеріне (ОКӘ), патша әкімшілігіне ұнамады. 1804ж. көкек айында Өтеміс Князьқала (Калмыков) тұсынан Жайықтың шығысына өтпек болғанда ОКӘ-нен тойтарыс алғаны белгілі. Дегенмен Өтеміс іле өтіп, атақонысы “Жарыпшыққан” сайының жағасындағы Князьден 150 шақырымдай қашықтағы “Борсан” деген жерге барған. Табиғат жер беті тез өзгере қоймайды ғой. Біз 1981ж. 15 мамырда миялыдан Жарыпшыққаннан өттік, Ойылдың суы жаңа келіп жатыр екен. Жолдан 1 км-дей жерде батыста жарыпшыққан жағасында үлкен төбе – Борсан екен. Ел жоқ. Айнала тақыр. Әр жерде көк шөп қылтиып көрінеді. Бұдан Тайсойғанға бардық мен қадір тұтатын жазушы Ғабдол Слановтың “Дөң асқан” деген тамаша романында шебер суреттелген “Тайсойған, балдыр құмын “қақпақты көл” деп жырланатын әйгілі жер. Жағалай құм, қоныс әп-әсем. Жайылыс алыста. Осыдан Барлыбай (шығысында) төбесіне, оңтүстікке Қарабауға дейін шөп сирек, көл кездеспейді. Барлыбайдан Сағыз станциясы аралығында, Миялыдан Ойылға, не Қарауылкелдіге дейін қатқыл, шөбі сирек, жайылымы жұты. Тек Жайық жағындағы Саралжын, “Керік ана” жағында шабындығы мол көлдер бар. Бұл өңірде Беріш, Масқар, Тана т.б. ру ауылдары мекендеген. Ал Қалдығайты, Соналы, Бұлдырты т.б. ұсақ өзендер алқабын бір кезде Байбарақ бастаған алаша руы ауылдары Ақсайға дейін иемденген. Архив құжаттарында әр ру ауылдарының мекендері, қыстауы, жайлауы сирек болса да жазылған бірақ жер иелену түрлі жағдайға байланысты өзгеріп тұрған. Алаша руы Құдайғұл батыр тұсында Жайықтың Елек өзені тұсынан бері ХҮІІІғ. басында жайлаған. Қызылқұрт, Ысық т.б. ру ауылдары сол жақтан ығысқан. Себеп – патша әкімшілігі мен хан, сұлтандардың өктемдігі.

Ойыл өзенінен әрі шығысқа жер беті кейде құмдасын, кейде қатқыл шөбі аз. Оңтүстіктегі Желтау, Доңыз тау, Атай – Матай, Борсық құмына дейін осылай. Тек Жем, Сағыз өзендері өңірі аз кем тәуір. Ал Борсық құмынан Арал теңізіне дейін, одан шығысқа Ырғыз, Торғай өзендері сілімдеріне құмды не тақыр. Тек Мұғалжар, Бершігүр тауларымен Жем, Сағыздың басы жайылымды келеді. Бұл Дешті – Қыпшақ жерінің оңтүстігі суға қат, жайылымға мұқтаж, орманы жоқ, тауы аласа, нулы көлдері аз, қамысты арналары кем құрлық. Қобда, Қиыл өзендерінің басы, орта ағысының тұсы егінге қолайлы. Еңбекқор қазақ сол құм ішіндегі ойыс, көлеңді оазистерде бақша салып, суаратынын патша офицерлері көзімен көріп таң қалған. Шаруа бақшамен қысқы азығының жартысын айырған (25). Жердің шұрайлысы, орманы сулы өзендері Дешті-Қыпшақ даласының солтүстік жағында болған. Қазіргі Самар, Орынбор, Челябин губернияларының оңтүстігін ХҮІІІ – ғ. Қазақтар жайлаған. Орынборда Табын, Шекті, Алаша, Жағалбайлы т.б. рудың ауылдары тұрған. Қыстауы, көбінің егін жайы болыпты. “Табинка” деген қалашық сол кездің куәсі – табын руының жері, Торғай, Тоғызақ, Үй т.б. өзендер “Жабық Қарағай” сияқты ормандар Алшын ұлысының ежелгі қонысы еді. Табиғаты қатал болғанмен Орал тауы сілемдері, Қарталы маңы егін мен малға қолайлы болды. Жазда қоңыр салқын, жаңбырлы қыста қары көп еді. Қазақ Ресейге бодан болғасын жеріненде, басынанда билік кетеді. Шекара деп жағалай бекіністер салады, олар әскери линияға айналып, Орал, Орынбор казак әскерлері құралып, шекара күзетіп, әрі отарлаушы, жазалаушы қарулы күш болады.

Мал өсірудің азабы көпте, пайдасы әр жанұя қажетін өтемейді. Малды, оның өнімін сатқанмен одан түскен ақша азық-түлік, киім-кешек, үй іші бұйымы, шаруашылық құралдарын сатып алуға жетіспейді екен. Тек байлар ғана киімі бүтін, тамағы тоқ, шаруасы мығым болған. Онда да бай құдіретті ауа райына, саяси жағдайға байланысты. Бай көп малға пішенді шалғы орақпен жеткілікті дайындай алмаған, шөп өнімі аз. Тек аз ғана сауын малымен төлге, көлікке жетерлік пішен жиған. Қалған малды қысы, жазы жайылыста ұстаған. Көп мал қырдағы сирек шөпті тез тауысатын болғасын, жазда мал бір орында 7-10 күннен соң көше берген. Әр ру аылының тарихи қалыптасқан қыстау орны, жайлауы, көшу жолы, құдықтары, жазғы орындары болған. Мысалы, Адай, Табын т.б. ру ауылдары Жем, Сағыз сағасынан Қостанайға қарай көктем басталарда көшіп, жазда Торғай, Жем, Тобыл, Тоғызақ т.б. өзендер бастауында тұрған. Бай малшы жалдап, өзі ауанымен жәйләп жылжып, бабымен көшкен. Көшуді әр қызық, думанды өткізуге тырысқан. Қариялар адайдың Құлсары байы (қазіргі Құлсары қаласы орнының иесі. И.К.) қыстауынан қозғалып жолай қыдырып, Ақұшан, Алатау т.б. мекендерге қона түстене жүріп, бойжеткен Қызданай, Төремұрат ауылдарында қонақтағанын айтар еді. Одан Үш Бөкенбай жағына, Мұғалжар жағына көшкен. Оңтүстікке, Үстірт қыратында, Шың тауында кедейлер тұрған. Көше алмаған өзендер мен көлдер маңында қақыра салып, бақша салған, аң аулап, балық ұстап Арал теңізі жағалауында күнелткен. Халықтың бұл тобының тұрмысының өте нашар екенін Е.П.Ковалевский т.б. жазған.

Көш жолшыбай саудасын жасап, киімін, құралдарын оңдап, баласын оқытып, тойын жасап, қаліпті өмірін өткізген. Негізгі сауда Ресей шекарасына жақындағанда жасалған. Орынбор, Орск, Тобыл, Қосатанай базарларында мал, мал өнімдерін (тері, жүн, киіз, алаша, май), ағаштан, металдан көмір, құрал-жабдық, мата, киім, ағаш т.б. сатып алған. Сондай-ақ шай, секермен, бау-бақша өнімдерін алған.

Жайылым, шабындық, суат жетпеген. Бұл мұқтаждық ауылдар мен рулар арасында талас туғызып, аяғы дауға, барымтаға айналған. Жоғарыда біз атаған тақыр, жартылай шөлейіт жерлер көп болса да мал асырауға жетпеген. Жайылым көлемі жылдан-жылға азая берген. Бұған ауа райының тұрақсыздығы, жиі болатын қуаңшылық жұт әкеліп, мал саны күрт кеміп, адам шығынын көбейткен. Бұл жәй шаруалар арасында түрлі жағымсыз қылықтар туғызып, наразылық өршіген.

Нарын құмының табиғатын жазу қызықта ұзақ әңгіме (28). Ол жерге аяғым тисе таңдана, сүйсінумен боламын, бірнеше рет әрлі-берлі кесіпте, ұзынынан қиыпта шарладым. Нарын құмы Жасқұстан Жайыққа қарай “Шыбынтай” құмына дейін 350-400 км, терістік-шығысында “Арал сордан” (Бөрілі, Жиек құмдарынан Дінқызыл, Мыңтөбеге, одан әрі Сасық тау, Танюшкинге қарай 400 км. шамасы аумақты алып жатады. Нарын құмы жөнінде баспасөзде көп жазылады, бірақ оның табиғи қызық, пайдалы ерекшеліктерін аз да болса тиянақтап жазғанды көрмедік. Біз шалып өтеміз. Нарынды анығырақ жазған Я.Ханыков оның ені 50-60км, ұзындығы 230 км шамасы депті, бұл тым кемітіп айтылған. Ханыков Нарын құмын 12 бөлікке бөледі, олар Бекетай Бөрілі, Жиекқұм, Жасқұс, Дүйсе, Теректі, Жаманқұм, Ірге құм, Айғыр құм т.б. Құмда әр түрлі болады екен, жел тұрса көшіп жүреді. Құмы көбіне жинала атжалданып биіктей “таушық” болады. Биік, неше түрлі шоқада бар. Құмды жер арасында ашық жер - алап болады, жалпақ көк шөп өсіп, күзге дейін қурамай тұрады. Себебі – ылғал жақын. 1942ж. Жасқұсқа (Ордаға) барғанымда 1-1,5 м. Тереңдікте құдық көріп, таңғалып, ат суардым. Кей жерде (Шалқар 2 м Қарамолада 2,5м) болады. Қатқылда құдық терең болады, 1943ж. “Байтілеуде” (Құрманғазы күйшінің туысы, жайлауы). Колхозға құдық қазғанымда 5 м. Тереңдіктен ғана су шықты, онда да әлсін-әлі құдық түбін аршумен болдық. Бұл малшы қызметінің ауырлығын көрсетеді. Ертеде құдық қазу кәсіп болған. Нарынның тағы бір ерекшелігі – қыста қар сирек, аз жауады, ал, қатқылда құмнан алыстаған сайын қар қалың, күн суық, қысы ұзақ болады. Қуаңшылық жылы қатқылдағылар Нарындағыларды сағалап, малдарын қыстай жайып аман алып қалады.

Нарынның ХІХ-ғ. басындағы тағы бір ерекшелігі – арман, ағаш, қамыс, ши, бұта, тобылғы, тал, шетен, қоға көп болған. 1827ж. Жасқұста келген сенатор Энегль “Пескал Нарына был покрыто лесом” деп жазып, оны қорғау жоқтығын жазған ( : ). Орман шаруашылығын зерттеушілер Нарында ХІХ-ғ. Басында орман 33% жер көлемін алып жатқан депті. ( : ). Бұл аса үлкен байлық. Ағаш, бұта, Қамыс көп болғасын ылғалда көп, ұзаққа сақталады. Қамыс Каспий теңіз жағалауында тұтас өскен, ішінде жабайы аңдар көп болғанын айтады. Сондай-ақ, Самар көлдері 24, ну қамыс. Қыста қамыс арасы ықтан астына төсем басындағы бүршігі малға қорек. Суат қасында Қысы, жазы Самар көлдерінде балық арылмайды және түрі көп болған, тұрғындарға қосымша азық сатса қаржы. Қатқыл деп Нарынның Басқұншақ, Бөгде тауы, Сайқын, Жәнібек жағын, Сары, Қара өзендер, Ащы өзек, алқабын айтқан, бұнда жайылым, суат. Өзендер жағасында Қамыс, тал, бұта, шетен қоға өскен, арман алқаптары, сайлар, көлдер көп болған, шабындығы мол, аң құс кең жайлаған. Қырлығында қар суы жиналған көлдер бар. Олар “Есей Саралжын көлі”, “Қуан, не Кунбай Саралжыны, Ағай Қара көлі т.б. аталады. Қырлығында еркек шөп, жусан бетеге, өзен, итмұрын, көкпек, тарбаған, таспақара, қарақат, көсік, шие т.б. өсімдіктер болған. (29:532)

Үштаған, Керей ашығы, Балқұдық, Қошалақты жағында да Саздыға, Қарақамысқа дейін ойдым-ойдым қатқыл бар, бірақ өзен су жоқ. Ақжонас жайлауы малға жайлы. Теңіз жағы сулы болғанмен жер беті егінге жарамсыз. Қамысы көп, қалың, арасында Жолбарыс, Қабан көп екен. Аңыз Исатай жасында жолбарыс пен алысып, өлтіріп, батыр болған дейді. Бұл өңірде малға жайлы болғасын көз тартқан, көп ауыл келген.

Ұзақ жылдар (ХҮІІ – ғ-дан) иесіз жатқасын аң көп болыпты. Орман мен нар қамыс арасында жолбарыс, бұғы, қабан мен қатар басқа аңдар жүрген. Қариялар бұғы, бүркіт, т.б. құстар болғанын айтатын. Ең қызықтысы, Нарында құлан, тарпаң, киік, құстың көп (ителгі, қаршыға, сұңқар т.б.) түрі, Бақсай жағында қызғылт қаз, құмында батпа, борсық, қасқыр, қатқылында түлкі, қорқау, құс пен тышқанның неше түрі өседі. Ащы өзек бойын, Тарғын өзеніне дейін құлан, киік, қасқыр, қабан т.б. жайлаған. Құлан көп өседі, “құлан ойнақ” жерде жиі болады, бұл жөнінде тарихи әңгімеде бар. Жылқының да тағы түрі жүрген. Үйрек, қаз, аққу, дуадақ өз алдына әңгіме. Нарынның табиғаты мен байлығын сипаттауға сөз жетпейді деген осы. Ұлы Мақамбетте мақтағаны белгілі. Ол: “…Шортаны қара бақандай,

Бақасы сары атандай.

Балдырғаны білектей,

Баттауығы жүректей,

Сонасы қоңыр үйректей”, - деген.

Нарынның біз көрген қариялары бұл өңірдің өткендегі табиғи байлығына кісіні тамсандыра айтатын. Аңның көптігі аңызға айналған. Мақамбетте өз өлеңдерінде құстың бірнеше түрін, бұғыны, жыртқыш аңды атаған. Қарттарымыз бұл аңдарды хан, сұлтандар, орыс чиновниктері талай аяусыз қырғанын, аз уақытта оларды жойғанын да қанжыла мәлімдейтін. Аңдардың Нарында көп болатыны – бұл өңір екі ғасырдай қаңырап бос қалған, тек анда-санда өткінші жолаушылар, қалмақтар, қазақтың бірен-саран ауылдары ғана аз күн тұрақтаған. Бұлар Нарынның сенатор Энгель жазғандай “орман жапқан” даласына елеулі нұқсан келтірген. Орманда, аңдарда, жалпы, далалық ХІХ – ғ-ң 2-ші ширегінде жаппай аяусыз ысырапқа ұшыраған. Энгель орманды үй, қора салуға, отынға деп еш бақылаусыз, есепсіз отайтынын жазған. Оқымысты хан бұған қорықшы, қорғаушы қоймаған. Өзі туыстарымен Жасқұс пен Жиекқұм құмдарындағы орман ағаштарынан үй, қора, монша т.б. салғанын, отқа жаққанын 1942ж. Орда қонысы қарттарынан өз құлағымызбен естігенбіз. Ал, оның орнына ештеңе отырғызбаған. Бөкей ордасын басқаратын Уақытша Советке 1847 ж.ж. Советник болып істеген. А.Ереинов “Нарында орман болған, ол 1850 жылға тек томарлары қалған”, - деп жазады. (30) Аң құстар жөнінде де жан қинарлық әңгімелер айтылатын. Жәңгір хан аңға жиі шығады екен, қасына көбіне орыс чиновниктерін ілестіріп, жабыла аң аулаумен бірге қырда “қона-жастана жатып” әкімге сый-сияпат көрсетіп, жақсатты болады екен. Есесіне чиновниктер ырза болып, ханды мадақтап, мақала, рапорттарда жазады. Жәңгірдің аңға шығуы халыққа залал екен. Бұл жөнінде Ақмет Мамытұлы (автор өзі осылай жазыпты) 1926 ж. мақаласында Жәңгір аңға жиі шығып, қасына сұлтандармен 12 билерін, қызметшілерін алып аңға шығады екен жолай көрінген ауылдарға қонып, шығындыруымен бірге қыз, келіншектерге “қырғындай” тиіп, әдепсіздік жасайтынын наразылық туғызатынын жазған. Аңдарды аяусыз қыратыны жөнінде “Құлан ойнақ” деген сықылды тарихи әңгімелер ел аузында көп еді. “Ащы өзек” аңғары кең, сулы, нулы терең, жалпақ сай екен, бір кезде оны киік, құлан тарпаң, қабан т.б. аңдар жайлапты. Қабан барын бізде көрдік. Ертеде құлан жиналатын, дамылдайтын орны болған, оны "құлан ойнақ" деп атапты. Ашулы хан бірде көп кісімен әлгі құландарды қоршап алып, қырыпты дейді. Киелі аң еді!… Ал “құлан ойнақ” деген жер атауы күні кешеге дейін халық жадында (Ащы өзектің Казталовка жағында) еді. Аң терісі ХІХ ғ. 1-ширегінде аңшыға күнелтіс көзі болыпты.

Айта берсек, Нарын даласының ХІХ ғ. Басында табиғат байлығы мол екен. Азғыр, Басқұншақ, Элтон тұздары тағы бар. Олардан басқа Батырбек, Түрке, Аралсор т.б. көптеген тұзды сорлардың тұзы, жағалауындағы көкпекті тобылғылы, жусанды еңкеулер малғада, адамға жайлы еді. Тек жусанның 28 түрі өседі. Ермен деген тері илеуге теріні, ағашты, жүнді бояуға “Сақар” сабын қайнататын, неше түрлі жемістік шөптер, құмаршық, Сағыз, Қамыстың борығы т.б. көп болыпты. Өсімдік байлығы туралы Мақамбетте тебірене “Біздің анау Нарында” деген өлеңінде:

“…Қойды мыңға толтырған,

Нарынның анау құмдары

Түйені жүзге толтырған.

Көкпекті, шайыр шымдары.

Жатып қалған тайлағы.

Жардай атан болған жер.

Жабағылы тоқтысы,

Қой болып қора толған жер.

Аш, арығым жойған жер,

Жылаған бала қойған жер,

Шортаны қара бақандай.

Бақасы сары атандай.

Балдырғаны білектей.

Баттауығы жүректей.

Қымыздығы күректей.

Сонасы қоңыр үйректей, - дей келе

“Нарында бас пайданың бәрі бар” – дегені әділ де, нақты сипаттама емес пе.

Алматыда экономист Жақыбалиев ағай (р.Байбақты - Шекеу) коллективтендіру кезінде біз ығысып “Мақамбеттің Көктөбесі” деген жерде тұрдық деген. Д.Шерниязов т.б. кәриялар бұны растады және “Мақамбеттің арғымақ байлаған жері” дегенде бар деді. Мақамбет жасында сол Көктөбенің басына келіп, жастармен өлең айтып, кешкісін ән салып, домбыра тартып, тіпті ойын сауықта өткізетін болыпты. Бұған үлкендерге келіп қызықтап, өздері білетін өлең, жырларды айтып, жаттанып, жастарға “Қазтуған”, “Ел айырған” т.б. күйлерді, Шалгез, Доспамбет, т.б. жырларын, Жиренше шешен, Сыпыра жырау әңгімелерін айтатын болыпты, - дейді кәриялар.