Есептеулерді оңайлату үшін астрономияда тәуліктерді біздің дәуірге дейінгі 4713 жылының 1 қантарының бүкіләлемдік (UТ, 9 дәрісті қараңыз) уақыттың 12 сағатынан бастап үздіксіз түрде санау қолданылады.
Сөйтіп, біздің дәуірге дейінгі 4713 жылының 1 қантарының бүкіләлемдік уақыттың 12 сағатынан бастап өткен орташа күн тәуліктерінің саны қарастырылып отырған күннің JD (Julian Date) юлиан күні деп аталады.
Кестеде 1950- 2050 жж. аралығы үшін әр жылдың басына (1 қантар, ) сәйкес келетін юлиан күндері келірілген.
Жыл
JD
Жыл
JD
Жыл
JD
Жыл
JD
1950
2433282.5
1976
2442778.5
2001
2451910.5
2026
2461041.5
1951
2433647.5
1977
2443144.5
2002
2452275.5
2027
2461406.5
1952
2434012.5
1978
2443509.5
2003
2452640.5
2028
2461771.5
1953
2434378.5
1979
2443874.5
2004
2453005.5
2029
2462137.5
1954
2434743.5
1980
2444239.5
2005
2453371.5
2030
2462502.5
1955
2435108.5
1981
2444605.5
2006
2453736.5
2031
2462867.5
1956
2435473.5
1982
2444970.5
2007
2454101.5
2032
2463232.5
1957
2435839.5
1983
2445335.5
2008
2454466.5
2033
2463598.5
1958
2436204.5
1984
2445700.5
2009
2454832.5
2034
2463963.5
1959
2436569.5
1985
2446066.5
2010
2455197.5
2035
2464328.5
1960
2436934.5
1986
2446431.5
2011
2455562.5
2036
2464693.5
1961
2437300.5
1987
2446796.5
2012
2455927.5
2037
2465059.5
1962
2437665.5
1988
2447161.5
2013
2456293.5
2038
2465424.5
1963
2438030.5
1989
2447527.5
2014
2456658.5
2039
2465789.5
1964
2438395.5
1990
2447892.5
2015
2457023.5
2040
2466154.5
1965
2438761.5
1991
2448257.5
2016
2457388.5
2041
2466520.5
1966
2439126.5
1992
2448622.5
2017
2457754.5
2042
2466885.5
1967
2439491.5
1993
2448988.5
2018
2458119.5
2043
2467250.5
1968
2439856.5
1994
2449353.5
2019
2458484.5
2044
2467615.5
1969
2440222.5
1995
2449718.5
2020
2458849.5
2045
2467981.5
1970
2440587.5
1996
2450083.5
2021
2459215.5
2046
2468346.5
1971
2440952.5
1997
2450449.5
2022
2459580.5
2047
2468711.5
1972
2441317.5
1998
2450814.5
2023
2459945.5
2048
2469076.5
1973
2441683.5
1999
2451179.5
2024
2460310.5
2049
2469442.5
1974
2442048.5
2000
2451544.5
2025
2460676.5
2050
2469807.5
1975
2442413.5
Юлиан күндеріне қоса модификацияланған юлиан күндері де (MJD) анықталады:
Уақыттың кез-келген мезетінің юлиан мерзімі юлиан күнін белгілейтін бүтін сан мен талтүстен қарастырылып отырған мезетке дейін өткен тәуліктің бөлігіне тең бөлшек түрінде беріледі.. Ерекше назар бөлейік: юлиан күндері талтүстен, ал модификацияланған юлиан күндері - түнгі сағат 12 –ден бастап саналады.
Жылдың ұзақтығы қабылданғаннан соң, кез-келген уақыт мезеті (дәуір) жыл нөмері мен бөлшек бөлігімен анықтала алады, мысалы 1999,2435.Жыл санау жүйесінде қазір юлиан жылы қолданылады. Оның ұзақтығы қазір 365,25 атомных атомдық тәулікке тең деп алынады. Атомдық тәуліктердің бүтін санына (36525) тең Юлиан жүз жылдығы (ғасыры) астрометрияда уақыттың негізгі бірліктерінің бірі болып саналады, прецессияны еске алу формулаларында жұлдыздық және бүкіләлемдік уақыттарлы байланыстыратын формулаларды қолданылады. Белгілі D юлиан күні үшін юлиан (J) дәуірі мына өрнекпен анықталады:
Юлиан дәуірі
Бұл формуладағы 365,25 саны – юлиан жылының ұзақтығы, ал 2451545,0 – 2000 жылдың 1 қаңтарының бүкіләлемдік уақыт бойынша 12-ге сәйкес сағаттың юлиан мерзімі екенін тағы да қайталап өтейік. Сөйтіп, J2000.0 дәуірі үшін мынаны жаза аламыз:
қаңтар (Юлиан күндер жүйесі әуелі UT шкала үшін анықталған еді. Бірақ 1998 жылынан бастап ХАО юлиан мерзімдерін Жерлік (TT) уақытқа қатыстыруға ұсынады, юлиан күнінің ұзақтығы 86400 СИ жүйесінің секундына тең).
(J2000.0 жазбадағы J белгісі юлиан дәуір деген мағынаны білдіреді).
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кононович Э.В., Мороз В.И. Общий курс астрономии - М.,УРСС, 2001. – 544с.
Жаров В.Е. Сферическая астрономия – М., 2002.
Ковалевский Ж. Современная астрометрия – М. Век-2, 2004. – 480 с.
Машонкин Л.И., Сулейманов В.Ф. Задачи и упражнения по общей астрономии – Казань, КГУ, 2002.
Kovalevsky J. Modern Astrometry - Berlin: Springer, 1995.
ESA. The HIPPARCOS and TYCHO catalogues-VI. Introduction and Guide to data, 1997.
Иванов В.В., Кривов А.В., Денисенков П.А. Парадоксальная Вселенная. 175 задач по астрономии - С-Пб., СПбГУ, 1997.
Монтенбрук О., Пфлегер Т. Астрономия на персональном компьютере - С-Пб., Питер, 2002. – 320с.
Ранцини Ж. Космос. Сверхновый атлас Вселенной / – М., Эксмо, 2005.-216с
Железняков В.В. Радиоизлучение Солнца и планет. М., 1964.-560с.
Жанабаев З.Ж. Квазиканоническое распределение Гиббса и масштабная инвариантность хаотических систем. Мат.5-й Межд.конф. «Хаос и струк. В Нелин.сист.», 15-17 июня 2006.Астана. –Ч.1. –С.15-23.
http://www.ngdc.noaa.gov/stp/SOLAR/ftpsolarradio.html (National Geophysical Data Center)
http://www.ips.gov.au/world_Data_Centre/
Цимахович Н.П. Большие радиовсплески Солнца. Рига: Зинатне, 1968.
Жанабаев З.Ж., Наурзбаева А.Ж., Алимгазинова Н.Ш. Информационно-энтропийные характеристики всплесков микроволнового излучения Солнца. Вестник КазНУ, серия физ., №2 (20), 2005.- с.155-160.
Мазмұны
Кіріспе............................................................................................3
1 ТАРАУ.Сфералық астрономия негіздері............6
1.1.Аспан. Аспан денелерінің көрінетін қозғалыстары.................7
1.2.Сфералық геометрияның негізгі ұғымдары. Сфералық үшбұрыштар………………………………………………………..9
1.3.Жер пішіні. Географиялық координаттар…………………...12
1.4. Аспан координаттарының жүйелері…………………18
1.4.1.Аспан сферасы………………………………………………18
1.4.2.Горизонталды координаттар жүйесі……………………….20
1.4.3.Бірінші экваторлық координаттар жүйесі………………...22
1.4.4.Екінші экваторлық координаттар жүйесі…………………24
1.4.5.Эклиптикалық координаттар жүйесі………………………25
1.4.6.Галактикалық координаттар жүйесі.....................................27
1.5.Шырақтар координаттарының тәуліктік қозғалыс кезіндегі өзгерісі……………………………………………………………..29
1.6.Параллакстық үшбұрыш және аспан координаттарын өзара түрлендіру…………………………………………………………33
1.7.Қазіргі заманғы астрометрияда координат жүйелерін анықтау.............................................................................................35
1.8.Каталог дәуірі, күн мен түннің теңелу дәуірі, күн мен түннің динамикалық теңелуі......................................................................38
1.9.Қазіргі заманғы астрометрияда координат жүйелерін жүзеге асыру.................................................................................................41
1.10.Жер қозғалысы....................................................................43
1.10.1.Жер осінің прецессиялық және нутациялық қозғалысы.........................................................................................44
1.10.2.Жер осінің прецессиялақ қозғалысының алдарлары........................................................................................47
1.10.3. Жер полюсінің жер беті бойымен қозғалысы..................49
1.10.4. Жер айналуының бірқалыпсыздығы.................................51
1.11. Уақытты санау жүйелері...............................................54
1.11.1.Жұлдыздық және күндік уақыт..........................................55
1.11.2.Жұлдыздық тәуліктер және жұлдыздық уақыт.................................................................................................55
1.11.3.Шын күндік тәуліктер және шын күндік уақыт................57
1.11.4.Орташа күн тәуліктері және орташа күн уақыты..............................................................................................59
1.11.5.Уақыт теңдеуі.......................................................................60
1.11.6.Әлемдік уақыт......................................................................61
1.11.7.Жергілікті уақыт және бойлық...........................................65
1.11.8.Белдеулік және декреттік уақыттар....................................66
1.11.9.Динамикалық уақыт шкалалары.........................................67
1.11.10.Атомдық уақыт шкалалары...............................................68
1.12.Жұлдыздардың аспан сферасындағы орналасуының бұрмалайтын эффектілері........................70
1.12.1.Астрономиялық рефракция. Астрономиялық рефракция туралы түсінік..................................................................................70
1.12.2.Жазық-параллель атмосферадағы оптикалық рефракция.........................................................................................72
1.11.3.Сфералық-симметриялы атмосферадағы оптикалық рефракция.........................................................................................75