Резюме  Формирования  возможности учащихся патриотических качеств в средних специальных образованиях.    Summary

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 3 (34), 2012 г. 
 
90 
"ҚИЫН" БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ЖҤРГІЗІЛЕТІН ЖҦМЫСТАР МЕН ӘДІСТЕР 
 
А.С. Маханова – Абай атындағы ҚазҰПУ-нің педагогика және психология мамандығының 4 курс 
студенті, ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Р.Е. Каримова 
 
Қиын  балаларды  тәрбиелеу  отбасынан басталады.  Қиын  балалардың  отбасындағы  беріктігі және 
ӛнегелі отбасында ӛнегелі ұрпақ тәрбиеленетіні сӛзсіз. Қиындықты шешудің негізгі жолы – отбасын-
да қарым-қатынастарды орнату. В.Сухомлинский тәрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол 
баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына, ой-ӛрісінің кеңеюіне 
кӛңіл  бӛлді  және  балалардың  3-4  сыныптарға  дейін  бірқалыпты,тәртіпті  болып  келіп,  4-сыныптан 
кейін  бастайтындығын  түсіндірді.  Ересек  кезең  –  бала  тәрбиелеудегі  ең  қиын  кезең  екендігін  айта 
келіп,  ата-аналарды  балалармен  сырласуға  шақырады.  Отбасының  қоғам  мен  мемлекет,  тіпті  күллі 
адамзат алдындағы атқаратын қажеті сан қырлы. «Отан отбасынан басталады» десек, адам тәрбиесі –
Отанды сүю, ӛмірге құштарлық, сұлулықты тану бала бала кезден жанұяда басталатыны баршаға аян. 
А.С. Макаренко: «Тәрбие – баламен сӛйлесумен, оған ақыл-кеңес берумен ғана шектелмейді. Тәрбие – 
тұрмысты дұрыс ұйымдастыра білуде, балаға әркімнің ӛз жеке басы арқылы үлгі-ӛнеге кӛрсетуінде», – 
деген  ғой.  Баланы  жас  кезінен  бастап  сыйлап,қадір-қасиетін  ,ар-намысын  бағалап,  дұрыс  сӛйлеп, 
дұрыс қарым-қатынас жасаған абзал. Баланың айтайын деген ӛтінішін, ақылдасқысы келген мәселе-
сін ата-анасы тыңдап, ақыл-кеңес беруі керек. Ата-ана отбасындағы үлкендерді сыйлап, құрметтесе, 
кішілерге қамқор болса, бала да сондай болуға ұмтылады. Баланың тәрбиелі болып ӛсуіне берекелі 
отбасының әсері мол екені белгілі. Л.Керімов қиын балалар тәрбиесі мәселесіне арналған зерттеуле-
рінде «қиын» оқушыны зерттеуді, ең алдымен, отбасындағы тәрбие жағдайын білуден бастауды ұсы-
нады. Баланың жетіліп қалыптасуында отбасының орны ерекше екенін түсіндіре келе, оқушыға қиын 
атануға алып келетін ата-аналардың балалармен,мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасындағы бір-
неше кемшіліктерді кӛрсетіп берген. Бұл қиындықты шешудің негізгі бірден-бір жолы – отбасындағы 
ізгілікті қарым-қатынастарды орнату. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін отбасы қоғаммен тығыз байла-
ныста болуы керек. Ғалым-педагог И.Гребенников отбасы қызметін 5 топқа бӛледі: ұрпақ жалғасты-
рушылық,  экономикалық,  тәрбиелік, қарым-қатынастық  және бос  уақытты  демалуды  ұйымдастыру. 
Демек, отбасында ата-ана осы қасиеттерді барынша бірігіп, жақсы ұйымдастыра білсе және педагоги-
калық жағынан білімді ,психологиялық әдіс-тәсілден хабардар болса, отбасындағы ахуал ерекше бол-
мақ. М.Жұмабаев «Педагогика» ғылыми еңбегінде «жас бала – жас бір шыбық, жас кезінде қай түрде 
иіп тастасаң, есейгенде сол иілген күйінде қатып қалмақ» деп түйін жасайды. 
2.  Қиын  балаларды  тәрбиелеудегі  ұстанымдар.  Оқушының  жан-жақты  тәлім-тәрбие  алуға,  олар-
дың ішкі қасиеттерін анықтап, дарынын шыңдап,сол арқылы ӛздері кӛздеген тәрбие бұлағына жағдай 
жасауымыз  қажет.  Оқу  –  санқырлы  рухани  ӛмірдің  тек  бір  ғана  құрамды  бӛлігі.  Егер  ұжым  ішінде 
идеялық,  азаматтық,  интеллектуалдық,  еңбектік,  эстетикалық  қарым-қатынастар  болған  жағдайда 
оқушылар  толық  мәнді  рухани  ӛмір  сүре алады. Тәрбие күшіне  ену  дегеніміз  –  ӛз жұмысына,  ісіне 
сену. Себебі, нағыз сенім бар жерде ғана,нағыз талашылдық, еңбек тәртібі болады. Қазіргі жас ұрпақ-
тардың  –  болашақтағы  еліміздің  ертеңі  болып  табылатын  балалардың  сана-сезімін,  мінез-құлығын, 
ақыл-ойын дамыту үшін ӛзін-ӛзі басқаруды нығайтып, ұжымдық шығармашылық істерге дағдылан-
дырудың тәлім-тәрбиелік маңызы үлкен. Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес 
келетін, олардың қабілеті мен ішкі қажеттілігін қамтамасыз ететін іс-әрекеттерді ұйымдастыру кӛзде-
леді. Соған сай олардың қабілетін ашуға мүмкіндік туғызатын спорт ,дене еңбегі, қолӛнер, техника-
лық шығармашылық т.б. іс-әракетті үйрету үйірмелері мен секцияларұйымдастырылады.  Әр оқушы 
кез-келген  үйірмеге,  секцияға,клубқа  ӛз  жүрегінің  қалауымен  қатынасып,  ӛзінің  жеке  басына  тән 
қасиетін, яғни ӛзіндік «менгің» басқаларға танытуға мүмкіндік алады. Әсіресе, ұстазбен оқушының 
ӛзара түсіністігі, оқушыға сенім кӛрсету, іс-әрекетке ерік беру, кӛтермелеу ,адамгершілік қасиеттерін 
танытуда, ӛзін-ӛзі тануға, ӛзін-ӛзін тәрбиелеуге жағдай туғызу. Ең бастысы, тәрбие ісінің нәтижесін 
бағалап,оны  іске  асырудың  сұрақ-жауап,  дәстүрлі    бағалау,  ұстазбен  оқушының  пікірлесуі  арқылы 
іске асыру. Қиын оқушылардың пайда болуына себепті факторлар: 
1) Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс-талас, даужанжал, бала-
ның  табиғи  психологиялық  ерекшеліктерін  ескермеу,  ата-ананың  біреуінің  болмауы  т.б.  Жағдайлар 
себепті  болады.  Қоғамдық  ұйымдар  мен  жұртшылықпен  жүргізілетін  жұмыстың  әсіресе,  оқушылар 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 3 (34), 2012 ж. 
 
91 
тұратын микроаудандарда күрт тӛмендееуі. Қиын балалардың пайда болуына бірден-бір себепті бола-
тын  және  жағымсыз  жағдай  туғызатын  –  отбасы  тәрбиесі.  Оның  басшылары:  баланың  күнделікті 
жүріс-тұрыстарын қадағаламау; оның кӛзінше арақ-шарап ішу, дау-жанжал, ұрыс-керіс туғызу. Екін-
шіден, тәрбиенің кӛзі, баланыкиіндіру, тамақтандыру, мұң-мұқтаждын қамтамасыз етуідеп санаушы-
лық. Жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау, баланың жан дүниесіне кӛңіл аудар-
мау, отбасындағы ажырау және жаңа адамның отбасы мүшесі болып етуіне себеп болады. Мысалы: 
зерттеулердің  қорытындысы  дәлелденгендей  тәртібі  нашарлаған  оқушылардың  кӛбі  ата  аналардың 
моральға жат қылықтарымен ӛз балаларына теріс әсерлер жасаған. Баланың тәрбиесіне кері әсер ете-
тін келеңсіз жағдайларда (ұрыс-керіс, дау-жанжал), бірін-бірі сыйлау сияқты қасиеттердің сезбейтін-
дігі аян. Қиын балалардың жұмыс істеудің негізгі шарттары: 
1) Әрбір қиын баланы жан-жақты зерттеп, мінез-құлықтарының бағыт-бағдарын айқындау, оның 
ішіндегі адамгершілік типтегі қасиетін іріктеп алу; 
2) Әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелердің құра біліп, соның негізінде тәртіпті, айна-
ласындағы ӛмірге кӛзқарасты, ұжымдық қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру. 
3) Әрбір жеке тұлғаның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және творчестволық талап-тілектеріне 
орай, қабілеті мен икемдектерін дамыту, қоғам жұмыстарына қатыстыру; 
4)  Кейбір  қиын  оқушылардың  оқу-тәрбие  процесінде  ұжымдық  ӛмір  қарым-қатынастарында 
ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, деп кезінде ӛол үшін беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын әре-
кеттерді жою. Әңгімелеу оқу-тәрбие процесінде ең қажетті құралы. Оқушының жеке басына түскен 
жағдай, оны ортаға салуға болмайтындай болса, онда мұғалім тәжірибелі педагог баламен жеке сыр-
ласу арқылы кӛздерін жеткізеді. 
Бүгінгі  таңда  мектептің  негізгі  міндеті  –  баланың  бастапқы  тұлғалық  қалыптасуын  қамтамасыз 
ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту болып отыр. 
Ӛсіп дамып келе жатқан бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір кӛп сырлы қаси-
еттердің жағымды, жағымсыз жақтарымен қатар, елеусіз мінез кӛріністері де бала бойында болады. 
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық, сыйлаушылық, шынайы адалдық, 
жақсы-жаманды айыра білушілік, алдағы ӛмір жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез кӛрініс-
теріне тұрақсыздық, ӛтірік айтушылық, ӛзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жата-
ды.  Бала  бойында  назар  салып  бақылағанда  байқалатын  қасиеттерге:  ӛзіне-ӛзі  сын  кӛзбен  қарап, 
мінездегі  кемшіліктерді  сезіну,  әділетті,  әділетсіздікті  аңғаруы,  ойлаған  мақсатын  орындап  шығу 
үшін шыдамы мен іскерлігі жатады. Егер бала мінезіндегі кӛріністер ӛмірімен сабақтасып, тәрбиемен 
ұштасса,  бала  қайырымды,  бір  сӛзді,  батыл  жүректі,  табанды  болып  ер  жетеді.  Ал  бала  бойында 
ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік, қорқақтық мінездер пайда бола-
ды. Бала ӛскен сайын кӛп кӛріп, естіп білуге ұмтылады. Ӛз ойын айту, басқалармен достасу, пікірлесу 
сияқты мінез-құлық қальштасады. Баланың дамып, нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала 
білудің маңызы зор. 
Психологиялық-педагогикалық  әдебиеттерге  жүгінсек,  тәрбиелеудің  негізгі  екі  арнадан  тұраты-
нын кӛреміз. Біріншісі – бала кӛзін жеткізуі, екіншісі – жақсы әдет-ғүрыпқа дағдыландыру. Осы екі 
жолды қатар бір-бірінен ажыратпай байланыстыра жүргізсе, бала мінезі саналық жолға бағытталады. 
Оқушының мінез-құлықының ерекшеліктерін анықтау үшін тӛмендегі тәсілдерді ұсынамыз: 
1.  Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс кезенде бақылау; 
2.  Оның қызметін талдау (әр пән бойынша дәптерлері, бақылау жұмыстары, шығармалары т.б.); 
3.  Оқушыдан оны не қызықтыратындығы және жақсы кӛретін сабақтары жӛнінде әңгімелесу. 
Қозғап  отырған  мәселеміз  оқушылардың  жеке  басының  қасиеттерін  зерттеу  болғандықтан,  оны-
мен  жүргізілетін  жұмыстардың  әдіс-тәсілдеріне  тоқталайық.  Бала  бойындағы  бір  күн  байқалмаған 
қасиет екінші күні байқалып отырады. Сондықтан оқушыларға арналған күнделік жүргізу керек деп 
ойлаймыз.  Онда  әрі  қысқа,  нақты  жазылады.  Оқу  жылы  соңында  "Мен  қандай  оқушымен"  деген 
тақырыпта  тәрбие  сағатын  ӛткізіп,  жазылған  психологиялық  күнделікпен  оқушыны  таныстырамыз. 
Әр оқушының мінез-құлқына талдау жасап, сенің бойыңда мынандай жақсы қасиеттер бар. Сол үшін 
сені жұрттың бәрі ұнатады, сенің бойыңда мынандай жағымсыз қасиеттер бар деп, оның зиянды еке-
нін түсіндіріп отыру қажет сияқты.    
Әрбір  оқушының  жеке  басын  тәрбиелеудің  стратегиясын  білу  үшін  сынып  жетекшісі  тек  қана 
оның  күшті  және  әлсіз  жақтарын  біліп  қоймай,  сонымен  қатар  оның  оқитын,  тұратын  жерін  және 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: