Жұмабаева жәзира аманжолқызы бастауыш білім беру пәндерін метапәндік тұрғыда оқыту

23 
«Интеграция» терминінің педагогикалық тұрғыдағы түсініктемелеріне 
тоқталайық: 
– интеграция, латынның integration – қалпына келтіру, қайта құру, толысу, 
толықтырылу сөзінен шыққан және білімнің бірнеше салаға тарамдалуымен, 
яғни білімнің дифференциалдануымен, қатарлас жүретін білімнің өзара 
жақындасуымен байланысын білдіретін үдеріс ретінде түсіндіріледі [87];
– интеграциялау – бөліктерді бүтін шығатындай етіп біріктіру, яғни 
бөліктерді біртұтас болатындай етіп біріктіру [88]; 
– қандай да бір бөліктердің, элементтердің бүтінге біріктірілуі және бірдей 
типті қоғамдық құрылыстағы екі немесе одан да көп мемлекеттердің ұлттық 
шаруашылықтарының өзара бейімделу және біріктірілу үдерісі [89]. 
Бұл түсіндірмелердегі «интеграция» сөзінің жалпы мағынасы бірдей 
екендігі байқалады да, ал сол сөзді ғылыми термин деңгейіне көтеру үшін 
оның қандай да бір мәнді белгісін бөліп көрсетудің қажеттігін аңғартады. 
Демек біріктірудің өзі қалай болса, солай жасала салмайды, алдымен оның 
негізіне алынатын жалпы мақсат, міндет, шарт, белгі және тағы сол сияқтылар 
анықталуы тиіс. 
«Интеграция» ұғымын анықтауда «жалпыны» құрайтын «жекенің» жаңа 
сапалық күйін, яғни қалпын басшылыққа алу жиі кездеседі. Сонда «жеке» 
деңгейде қарастырылатын білім жалпыға көшкенде, жаңа сапаға ие болады. 
Демек «интеграция» бұл жағдайда әрқайсысы жеке бірлік (оқу пәндері, іс-
әрекеттердің түрлері және т.с.с.) болып табылатын бір типті элементтер мен 
бөліктердің негізінде біртұтас жаңаның жасалуы, сондай-ақ осы элементтер 
мен бөліктердің және олардың бірігуінің бұрын болмаған ерекше бүтіндік 
сапаға бейімделуі ретінде анықталады.
Тұжырымдау формасы әр түрлі болғанымен, мына сияқты түсіндірмелер 
«интеграция» ұғымын осы жолмен анықтаудың мысалдары бола алады. Атап 
айтқанда: 
– интеграция жаңа байланыстардың жасалуын, сапалық емес, сан жағынан 
көбею деп қана қарастыру жөн болмайды. Бұл үдерісте байланыстардың 
«саны» жаңа сапаға ауысады, яғни жалпы алғанда бұрын ғылымда белгісіз 
болған немесе қанатын кең жая қоймаған және сипаты да өзгеше жаңа мәселе 
көрініс береді: 
– интеграция белгілі бір жүйенің қозғалысқа келуі және дамуы, сонда оның 
элементтерінің саны өседі және олардың өзара әсері күшейе түседі; 
– интеграция – жүйе құрамына енетін әрбір элементтің өзімен тікелей 
байланысты болатын сапалық түрлендірулерге және оның дамуына, жаңа 
бағыттарына тәуелділігін сипаттайтын табиғи үдеріс. 
«Интеграция» ұғымын анықтау – ғылымдағы, әсіресе, педагогика 
ғылымындағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені педагогикадағы интерактивтік 
үдерістер оқыту және тәлім-тәрбие беруді жетілдіре түсудің әдіснамалық 
негізін және қолданбалы салаларын кешенді және біртұтас түрлендірулер 
жүргізу арқылы шешуді талап етіп отыр. 

24 
Осыған орай, айқын тұжырымдалған стратегиялық және тактикалық 
заңдылықтар мен ережелердің жиынтығынан тұратын (білім, білік, дағды және 
іс-әрекеттердің түрлерімен қажетті деңгейде қаруландыратын, сондай-ақ 
қоғамның талабынан туындайтын жеке адамға тән сапалық белгілерді игертуге 
мүмкіндік беретін) педагогикалық технологияны жетілдіре түсу қажет болады. 
Осы мәселеге деген педагогика ғылымындағы түбегейлі бетбұрыс кезеңі 
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан басталады. Алғаш рет 1993 жылы ЮНЕСКО 
сессиясында интеграция ұғымының жұмыстық анықтамасы берілді, яғни
«интеграция – табиғи байланыстағы білімдердің бір-бірімен кірігуі, оқушының
ғылымды біртұтас түсінуіне қол жеткізу».
Үшінші кезең ретінде «интеграция» ұғымына берілетін әр алуан
анықтамалардың дүниеге келуін атар едік. Осылардың үлгісі осы мәселені
арнайы зерттеудің нәтижесі іспеттес еңбектерде келтірілген.
Мәселен, «интеграция» ұғымын ғалым А.А.Бейсенбаева: үдеріс, тұтасқа 
бірігу, жаңа сапалардың пайда болуы, бұрын әр басқа болған элементтердің 
бірігуі, мақсаттылық, ортақ мақсат, екі ғылым элементтерінің жай қосылуы
емес, олардың жаңаша жүйеленген ішкі бірлігі ретінде [90]; 
– Ә.М.Мұханбетжанова: үдеріс, бұрын әр басқа болған элементтердің
бірігуі, тұтасқа бірігу, бұрын дифференцияланған ғылым элементтерінің жаңа
сапаға тұтастық белгісімен бірігуінің объективтік үдерісі ретінде [91]; 
– В.И.Загвязинский: үдеріс, тұтасқа бірігу, ортақ мақсат [92]; 
– Ю.М.Колягин: үдеріс, жаңа сапалардың пайда болуы, мақсаттылық [93]; 
– Н.И.Светловская: бұрын әр басқа болған элементтердің бірігуі, ортақ 
мақсат [94]; 
– М.Г.Чепиков: жаңа сапалардың пайда болуы [95] сияқты мәнді белгілер 
бойынша анықтаудың мүмкіндігі көрсетіледі. 
А.А. Бейсенбаева өз зерттеулерінде «пәнаралық байланыс», «интеграция» 
категорияларының қызметіне аса мән бере отырып: «...оқушыларға пәнаралық 
байланысты меңгерту үшін мұғалімнің әуелі сол жекелеген пәндердің өзін жан-
жақты, терең меңгергені қажет етіледі. ...Пәнаралық байланысты, яғни жеке 
пәндерге тән ортақ қасиеттерді білу, саналы меңгеру – оқушылардың білім 
танымының жоғары дәрежелігін көрсетеді, дүниетанымдық көзқарасының 
орнықты қалыптасу үдерісін танытады»; «...ғылымдар интеграциясы – бұл екі 
ғылым элементтерінің жай қосылуы емес, ол табиғат заңдылықтарын тереңірек 
түсінуге мүмкіндік беретіндей дәрежеде олардың жаңаша жүйеленген ішкі 
бірлігі»,–деп, «пәнаралық байланыс» және «интеграция» ұғымдарын 
тұжырымдайды [90,б. 439]. 
Біз ғалымның осындай пікірінен пәнаралық байланыстың білім үдерісінде 
жоғары деңгейде жүзеге асуы үшін ең алдымен, білім қорының, оны іске 
асыруда педагогикалық шеберліктің болуы қажет екендігін байқай аламыз. Ал 
бұл, біздің жағдайымызда, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби 
тұрғыда дамуын қамтамасыз етуді көздеп отыр.
Н.А. Оразахынова өзінің кандидаттық диссертациясында: «...пәнаралық 
байланыс – педагогика ғылымында философиялық, психологиялық және 

25 
диалектикалық тұрғыдан қарастырылатын күрделі мәселе. Ол жеке пәндерді 
меңгерту негізінде іске асады. Пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың жеке 
пәндерден алған білімі барынша күрделенсе, тиянақтала түседі, оқушылар бір 
пән аясымен шектелмей, оны өзге сабақтас пәндермен байланыстыра отырып, 
пәнді еркін меңгеруге мүмкіндік алады. Бұл – оқушының белгілі бір пәннен 
алған білім шеңберінің кеңеюіне, басқа сабақтас пәндердің мүмкіншілігін 
пайдалана білуі деген сөз» деп өз анықтамасын береді [96,б. 57]. Ғалым өз 
зерттеулеріндегі идеяларды мектеп тәжірибесіне енгізіп, бүгінгі күнде 
«Сатылай кешенді талдау технологиясының» авторы атанып отырғаны белгілі. 
Сондай-ақ, Республикамыздың көптеген мектептерінде эксперименттен 
өткізіліп, қазіргі таңда барлық педагогтер үшін тиімді технологиялардың бірі. 
Ғалымның негізгі ойы бізге, өзіміздің педагогикалық тәжірибемізде тиімді 
шешімдер қабылдауымызға жол ашады.
Зерттеу жұмысымызға идеялық жағынан жақын келетін еңбектердің бірі 
А.М. Мұханбетжанованың докторлық диссертациясында: «...Ғылымның 
интеграциясы «қиылысушы» және «өтпелі» ғылымның пайда болуында 
байқалады. Ал білімнің синтезі неғұрлым жалпылама ұғымдарда, қағидаларда, 
теорияларда, тұжырымдарда, дүниенің локальдық бейнесін құруда, дүниенің 
жалпы ғылыми бейнесін жасауда көрініс табады»,– деп өз пікірін білдіреді. Біз 
ғалым А.М. Мұханбетжанованың пайымдауларынан ескіден жаңа сапаны 
тудыру, екі ғылымның сабақтастығы мен байланыстары элементтерінің 
нәтижесінде келесі бір ғылымның өмірге келу мүмкіндіктерін өз зерттеу 
жұмысында алға шығарғанын аңғарамыз. 
Г.К. Шолпанкулова кандидаттық диссертациясында пәнаралық байланыс
«...ғылымдар арасындағы интегративті фактор бола отырып, оқыту үдерісінің 
функциялары 
негізінде 
жеке 
тұлғаның 
гумандық 
қарым-қатынасты 
қалыптастырушылық қызмет атқарады» деп нақтылана түседі [43,б. 59]. 
Ғалымның бұл анықтамасынан біз, оқушыларда гумандық қарым-қатынасты 
қалыптастыру оқыту үдерісінде пәнаралық байланыс негізінде көрініс 
табатынын пайымдаймыз. 
Д.Ж. Кішібаева кандидаттық диссертациясында пәнаралық байланыс 
жайлы: «пәнаралық байланыс тұрғысынан практикалық іс-әрекеттерді 
жоспарлау және орындау – бұл төмендегідей тапсырмаларды орындаудан 
тұрады: тапсырманы орындау жоспарын құрастыру; бақылауды; өлшеуді және 
эксперименттерді жоспарлау және жүргізу; жүйенің дамуын болжау, іс-әрекетті 
орындау жоспарын талдау»
[9,б. 44] деп көрсетеді. Бірақ біздің ойымызша, 
пәнаралық іскерліктердің оқушылардың бойында қалыптасуы үшін алдымен ой 
еңбегі дұрыс жүзеге асырылуы қажет. Ғалымның зерттеулері бүгінгі таңдағы 
Блум таксономиясының ойлау деңгейлеріне мүмкіндік ашады. 
Жаңа форматтағы дайындалған ғалымдардың еңбектері де көптеп 
кездеседі. Соның бірі ғалым Ш.А. Убниязова философия (PhD) докторы 
дәрежесін 
алу 
үшін 
дайындалған 
диссертациясында: 
«...ғылымдар 
интеграциясының ерекшеліктерін талдау оқыту үдерісінде айқын көрініс 
табатын жалпы тенденцияларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Олар 

26 
ғылымдардың дамуын барлық аспектіде сипаттайды: білім жүйесінде, жаңа, 
шекаралық ғылымдардың пайда болуы, зерттеудің кешенді бағыт алуы; 
ісәрекеттер жүйесінде, ғылымаралық синтез тәсілдерін қалыптастыра отырып, 
әдістерді ғылымның бір түрінен екіншісіне көшіруді күшейту; ғылымның 
қоғамдық сананы басқа формаларымен қатынас жүйесінде, ғылымның аралас 
саласының техникалық маңызын арттыру; ғылымды ұйымдастыру жүйесінде, 
әр түрлі ғылым өкілдерінің ынтымақтастығын, ұжымдық шығармашылығын, 
кешенді зерттеушілігін дамыту» деп талдайды [98,б. 28]. Ғалымның 
анықтамасын байыппен талдай келе, пәнаралық байланыс тұрғысынан жақын 
келіп тұрған категория интеграция болып отырғанын, ондағы ғылымаралық 
байланыс, ондағы бөліктердің тұтасқа біріге келе, үшінші бір ғылыммен 
шекаралық байланыстардың анықталуы және ондағы байланыстар дамуы 
тереңдетілген іс қимылдың жүзеге асуына мүмкіндік беретіндігін айтуға 
болады. 
Р.А. Дарменова өзінің кандидаттық диссертациясында пәнаралық 
байланыс ұғымын нақтылауда: «...пәнаралық байланыс – ғаламдық біртұтастық 
диалектикалық заңдылықтарды ғылыми тұрғыда, жүйелі түрде қарастырып 
пәндік бірлестік негізде жаңа мазмұндық идеяға жетелейтін педагогикалық 
үдеріс», – деген анықтама береді. Пәнаралық байланыстың классификациясын 
талдап көрсетеді. Олар: пәнаралық байланыстың формалары (тақырып құрамы 
жағынан, байланыс бағыты бойынша, элементтердің байланысу тәсілі, 
байланысу вариантының түрлілігі); пәнаралық байланыстың типтері 
(мазмұндық, операциялық, әдістемелік, ұйымдастырушылық, біржақты, 
екіжақты, 
көпжақты, 
хронологиялық, 
хронометриялық); 
пәнаралық 
байланыстың түрлері (дәлелді деректер, заңды фактілер, ғылыми теория, 
біліктілік, жүйелілік, ептілік, ойлау қабілеті, педагогикалық әдіс-тәсілдерді 
қолдану, тура байланыс, апперцептік – кері байланыс, вертикальді және 
горизонтальді, сабақтастық жалғастық, синхрондық (сәйкестік), келешектегі 
(перспективный), локальді (нақты бөлім), орташа мерзімді, ұзақ мерзімді) 
болып классификацияланады [99,б. 31]. Ғалымның еңбегінде оқыту үдерісіндегі 
тақырыпты ашуда, басқа пәндермен байланысындағы сипаттамаларын 
толығырақ оқуға болады. 
Біздің зерттеу объектіміз бен пәнімізге жақын келетін зерттеу жұмыстары
да баршылық. Осы тұрғыдан алғанда, қазақстандық ғалымдардың зерттеу 
жұмыстарын мәселен, Т.Қ.Оспанов [100], И.В.Баранова [101] т.б. нәтижесі 
көңіл аударарлықтай. Әсіресе, «интеграция» ұғымына педагогикалық тұрғыдан
түсінік беріп, бұл ұғымды үдеріс, қалып, ұстаным, күй, заңдылық, танымның
тәсілі ретінде анықтайтын деректердің келтірілгенімен толық қосыламыз. Біз 
де сонымен бірге, «интеграция» ұғымының төмендегідей түсіндірмелерін
құптаймыз және олардың қарастырылып отырған ұғымды педагогикалық 
категория деңгейіне көтерілуіне септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Ғалым Т.Қ.Оспанов [100,б. 25] аса маңызды, интеграция ұғымының 
қолданбалы саладағы мән-мағынасын ашуға септігін тигізетін және ықпал
ететін мынадай ой тұжырымдайды: 

27 
– білім мазмұнын интеграциялаудағы басты мәселе әр текті және әр 
саладағы білімнің элементтерін «кіріктіру» мүмкін болатын ортақ негізді 
(мақсат, міндет, идея, іс-әрекет) анықтау болмақ, сондай-ақ осындай ортақ негіз 
дәл және үйлесімді, орынды анықталса, «интеграция» проблемасы да өз 
шешімін табуы мүмкін, яғни білімнің ортақ типті бөліктері немесе элементтері 
болса, онда әр саладағы білімді интеграциялаудың әдіснамалық негізі 
анықталады деп есептеуге болады; 
– жалпы алғанда, әр алуан білім саласынан мағлұматтарды интеграциялау
үшін, алдымен, олардың негізін құрайтын басты немесе жетекші ғылыми
ұғымдар, заңдылықтар, теориялар, идеялар, сондай-ақ ортақ іс-әрекеттер мен
әдіс-тәсілдер анықталуы тиіс және де оларды анықтау мүмкін болмаса, онда
әр текті білімді табиғи бірлікте болатындай етіп кіріктіру мүмкін емес, ал
«зорлықпен» кіріктірілген білім мазмұнының пайдасынан гөрі зияны
басымырақ болатыны ақиқат; 
– білім мазмұнын анықтауда пәндерді блоктар бойынша топтай отырып, 
гуманитарлық 
пәндерден 
жаратылыстану-математика 
пәндеріне, 
интеграцияланған пәндерден пәнаралық курстарға, олардан жекелеген
пәндерге (ғылыми негіздеріне) және одан жинақтау курстарына көшуді
бірте-бірте жүзеге асыру қазіргі заман талабынан туындап отырған үрдіс
болып отырған тәрізді. 
Сөз жоқ, ғалымның айтқан идеяларының маңызы жоғары. Осымен де 
байланысты, бастауыш білім беру пәндерін метапәндік тұрғыда оқытуды 
ұйымдастыруда біздің тарапымыздан бұл пікірлер басшылыққа алынатыны 
белгілі. 
Білім мазмұны интеграциясының психологиялық негізі ретінде, 
ғалымдардың пікірінше (В.А.Далингер [102], А.А.Бейсенбаева [90,б. 437], 
С.Рахметқызы [103], Т.Қ.Оспанов [100,б. 23], Ә.М.Мұханбетжанова [91,б. 362]) 
кеңес психологі Ю.А.Самариннің [104] ассоциативтік ойлау идеясын алуға 
болады. Шындығында, бұл идея бойынша, кез-келген білім – ол ассоциация, 
ал білімдердің жүйесі – ол ассоциациялар жүйесі. Демек, қарапайым білімнің
шегінен аспайтын, дербес жүйелілік, жүйеішілік, жүйеаралық ассоциациялар
болатынына орай, қарапайым, дербес, пәнаралық, пәнішілік білімдердің
қарастырылуы мүмкін. Осындай көзқарас ғылым дамуындағы интеграциялық
және дифференциациялық үдерістерге қарама-қайшы емес. Олай болса,
пәнішілік және пәнаралық байланыстар интеграциялық үдерістердің
қарапайым формасы немесе оны жүзеге асырудың жолы деуге толық негіз
бар. Бұлар білім берудегі интеграцияның бастауы іспеттес және керісінше, 
пәнішілік пен пәнаралық байланыстардың әдіснамалық негізі - интеграция 
және дифференциация үдерістері, олардың бірлігі мен қарама-қайшылығы, 
өзара байланысы, өзара әсері және өзара әсерлесуі мен өзара қатынасы.
Интеграция ұғымының көп мағыналылығы оны педагогиканың әр алуан 
салаларында (дидактикада, тәрбие теориясында, дербес пәндердің оқыту
әдістемесінде) пәрменді қолдануға мүмкіндік туғызуда. Атап айтқанда: 

28 
– экономикалық қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени өмірдің әр түрлі 
салалары мен мектептің өзара әсерін жүзеге асыру бағытында; 
– жалпы білім беретін және кәсіби дайындыққа баулитын білім берудің 
біртұтас жүйесін жасауда; 
– жастарға білім берумен байланысты дайындықты білім берудің әр түрлі 
салаларындағы жалпы педагогикалық заңдылықпен табиғи ұштастыруға; 
– оқыту жүйесінің дидактикалық заңдылықтарымен тәрбиеленуінде жан-
жақты дамыту мәселесінің табиғи бірлікте шешілуін үйлестіруде; 
– педагогикалық ғылым мен білімнің бірлігін жүзеге асыруда және т.б. 
бағыттарда «интеграцияны» қолдануға қатысты біршама тәжірибе де жинақтала 
бастады. Алайда, мұнда да «интеграция» ұғымын нақты жағдайда ұғымдық 
категорияға барабар деңгейде дәл, нақты пайдалану мүмкін болатындай 
терминологиялық классификацияның ара жігі әлі ашыла қойған жоқ. Осының 
салдарынан тіпті әр текті, кейде үйлесімді бола бермейтін тұжырымдар, 
пайымдаулар мен ұсыныстардың орын алуы да байқалады. Олай болса, 
«интеграция» терминінің жалпы педагогикалық, дидактикалық, әдістемелік 
мағыналары мен мән-маңызын бірмәнді анықтау мүмкін болатындай, ол 
ұғымның аса мәнді белгілерін сұрыптай отырып, ғылыми термин жасау 
қажеттілігі бар. 
Осы бағыттағы арнайы жүргізілген жұмыстың барысында, жоғарыда шолу 
ретінде қарастырылған «интеграция» терминінің әр алуан түсіндірмелерін 
салыстырудың нәтижесінде мынадай тұжырымдарға, қорытындыларға келдік: 
1. Көпшілік жағдайларда «интеграция» ұғымы әрдайым орынды бола 
бермейтін «біріктірілу», «қосылу» сияқты түсініктерге келтіріледі. Сонымен 
бірге осы ұғымды «жалпының» құрамында көрініс беретін «дербестің» жаңа 
сапасы ретінде түсіндіруге де болмайтын сияқты, өйткені интеграция осы 
күрделі деңгейдегі құбылыс іспеттес. 
2. Ұғымның категориялық қатары әлі де болса толық түрде анықтала 
қоймаған сияқты. Әсіресе, осы ұғымды әдіснамалық деңгейде анықтауды, яғни 
ұстаным, заңдылық, белгі, ойлаудың және танымның тәсілі ретінде анықтаудың 
жетілдіріле түсуі тиіс. 
3. Педагогиканың әр алуан салаларында «интеграция» ұғымының кеңінен 
қолданылуы, сондай-ақ интегративтік үдерістердің педагогика ғылымы 
дамуының негізгі бағытына айналуы осы ұғымға қатысты терминологияны 
жасауды жан-жақты жетілдіру және әр терминді бір мәнді қолдануды 
қамтамасыз ету тұрғысынан арнайы зерттеулер жүргізу педагогика 
ғылымындағы өзекті мәселенің бірі екендігін байқатты. 
Жалпы алғанда, интеграция проблемасы бастауыш мектепке қатысты 
қойылуы мүмкін бе және ол қандай деңгейде деген сұрақтар жиі қойылып, оны 
шешумен байланысты ізденістер мен зерттеулер үдей түсуде. Дегенмен 
бастауыш буын үшін мақсаты мен міндетінің бірдей типтілігін ескере отырып, 
оқу іс-әрекеттерінің түрлерін, олардың элементтері мен бөліктерін біріктіру 
және үйлестіру арқылы бір тұтас түрге келтіру үдерісі – интеграцияның 
қарапайым көрінісі ретінде бұрыннан орын алып келе жатқан құбылыс. 

29 
«Integration» сөзінің қазақша мағынасы «қайта құру», «толықтыру» 
дегенді білдірсе, «integrer»» сөзі «

жүктеу/скачать 6,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: