Лезги эдебиятдин тарих

Бажарагълу шаир, гьикаятчи, таржумачи Фетягьов Абдул Фетягь Мегьамедович Сулейман Стальский райондин Цмуррин хуьре 1948-йисуз дидедиз хьана. Юкьван школа куьтягьайдалай кьулухъ ада Ц1ийи Макьарин совхозда рабочийвиле, гуьгъуьнлай Каспи гьуьлел балугъар кьадай сейнерда матросвиле ва маса карханайра к1валахава.

ДГУ-дин филфак куьтягьайдалай гуьгъуьниз ада хейлин йисара аялрин «Кард» журналда литсотрудниквилин фезифа тамамарзава. Алай вахтунда Абдул Фетягьа «Самур» журналда зегьмет ч1угвазва. Шаир 1999-йисалай Россиядин писателрин Союздин член я.

Шиирар кхьинал Абдулфетягь гьеле мектебда к1елдайла машгъул тир. Акунрай т1ебиатди адаз ими Алибег Фетягьаван бажарагъдикай пай ганвай. Идалайни алава, гьа мектебда к1елзавай йисара эдебиятдал рик1 алай гадади к1елай ктабрин сан кьун четин я. Ам ДГУ-дин филфакдиз гьахьунни дуьшуьшдин кар тушир. Ина Абдул Фетягьа дуьньядин эдебиятдин классикрин эсерар к1елзава, шииратдин сирерай кьил акъудиз алахъзава ва вичин яратмишунра, иллаки лирикада, Шаркь патан ва Европадин машгьур шаиррин тежрибадикай даях кьуна, са ч1алан устаддин эсерризни ухшар авачир жанлу шиирар яратмишзава.

Алатай асирдин 80-йисара сифте уртах к1ват1алра, гуьгъуьнлай кьилдин ктабра жегьил шаирдин ч1алар чапдиз акъатзава. Инал «Хиялрин зул» (1988), «Ракъинин хъен» (1993), «Вацран пешер» (1994), «Зи экуь гъам» (1997), «Зигьиндин гурар» (2002) т1варар кьаз жеда. Адахъ фольклордин риваятрин бинедаллаз туьк1уьрнавай «Шарвили» (1993), гьикаяйрикай ибарат «Къуншияр» (2008) ктабни ава. Чаз аквазвайвал, ч1алан устаддин яратмишунрин майдан гзаф хилерикай ибарат я…

Вичи жуьреба-жуьре жанрайра к1валахзавай Абдул Фетягьан рик1 гзафни-гзаф лирикадин эсеррал алайди адан ктабрай аквазва. Ада вичи са суьгьбетда лагьайвал, «шаирдин яратмишунрин объективда и жуьре шииррин сергьятар гегьеншбур я».

Абдул Фетягьан лирикадин эсеррай аквазвайвал, шаир дат1ана гьерекатда ава, ам вич вичел рази тушиз, ц1ийи рангар-тавар, баят тахьанвай образар жагъуриз, вичин фикир-хиял шикиллудаказ, гуьзелдаказ ачухардай рекьер-хулерихъ къекъвезва. Ик1 шаирди чи эдебиятдиз ц1ийивилер т1имил гъанвач. Триолет, скерцо, рондель, токкато, сонет, газель, рубаи (эхиримижи кьведав, чи фикирдалди, ада къатиз ван ийиз туна) гьабрукай я.

Чи эдебиятда фадлай тестикь хьанвай шииррин жуьреярни Абдул Фетягьа ц1ийи хъувунва. Ада анжах вичиз хас жуьреда, чеб к1елай касдин зигьинди кужумдай, таъсирлу ц1арар арадал гъизва. Ч1ал шикиллуди, образар кьет1енбур я. Са чешне гъин:

Кьалу рагъни къе цифера ак1анва,

Кьалу гьиссни рекье ава аса гваз.

Вахт чуьллера цавун валахъ галк1анва

Рахаз гарув, вичин куьгьне кьиса гваз.

Гьич санихъни амачир рехъ чкадал

Чк1изва рик1 – хчалзава кьусар за…

И ц1арарай шаирдилай, т1ебиатдин гьалар къалурдайла, абурал чан гъиз алакьзавайди хъсандиз аквазва. Т1ебиат шаирдин дерин гьиссерихъ галаз сих алакъада аваз къалурнава. Гьавиляй сонетдин эхирни тамамди хьанва:

Алатда ик1 мадни са зул, къарсурна

Къенин зи яш, пакадин югъ гьазурна.

Шаир сефилвилив ац1анва, амма и сефилвал экуьди, михьиди, вичяй чаз зулун ажайиб дуьнья къалурзавайди я.

Абдул Фетягьан шиирра ашкъидиз ганвай чкани гъвеч1иди туш. Муьгьуьббатдикай шаир мукьуфдивди, ачух рик1елди рахазва, к1елзавай касди лирикадин игитдин гьиссерин михьивални, гегьеншвални, вафалувални, маса сергьятарни ачухарзава, абур адан вилериз чан алаз, гьакъикъатдинбур яз аквазва.

Инал чун шаирдин зулукай рахун герек къвезва. Адаз зул гьак1ан са фон туш. Эгер Абдул Фетягьан эсерар туп1алай авурт1а, чаз адан рик1 зулал гзаф алайди, ада йисан и вахтуниз кьет1ен фикир гузвайди малум жезва. Зул адаз йисан кьуд вахтуникай сад туш. Зул шаир патал инсан зигьиндиз дигмиш хьунин, чилел вичин чка тестикьарунин, руьгьдиз жанлу хьунин вахт ва лишан я. Шаирдин яратмишунрин и тереф чи критикадини къейднай. Инал Абдул Фетягьан са шиирдал акъвазин. Са кьадар яшариз акъатнавай лирикадин эсердин кьве игит сад-садал гьалтзава. Абурун уьмуьрдин са пай фенва, амма игитрин рик1ер секин туш, абура муьгьуьббатди агъавалзама.

Геж хьана зун, вазни зун геж акуна –

К1вахьайла пеш зулун къизил тарарин.

Кьведан рик1ни ашкъид селди къачуна,

Туна гъиле муьгьуьббатдин гарарин.

Ашкъидин хура гьатнавай лирикадин игитриз садаз-сад жагъанва. Тарарилай пешер к1вахьзава. Йикъар цавай марф къвазвайбур я. Гьа ихьтин зулу, чна гьайиф ч1угвадай тегьерда, абур агуднава. И зул лирикадин игитар патал яргъалди, уьмуьрдин са гзаф яргъал йисарилай агакьнавайди я. Акунрай, ихьтин зул шаирди вичи гьисснаваз аквазва.

Шаирдин вичин рик1ик квай гъалаба къалурзавай са маса шиирдиз – ронделдизни килигин.

Хура ава ц1ур. Рахазва зун вав.

Амма зи ванцин квахьна шумуд тах!

Вав рахазвай зун рахазва жував,

Хура аваз ц1ур.

Цифер яз къалин, агалнава цав

Амма вацран экв, суьгьбетни уртах.

Туькьуьл я заз вахт – алатна чи ч1ав.

Хура ава ц1ур…

Инал чпикай раханвай шиирар Абдул Фетягьа жуьреба-жуьре йисара кхьена чи журналра, «Лезги газетда» акъатайбур я. Кар «сонет» ва я «рондель» хьунал алач, абуруз шаирди винел патан туьк1уьр хьунал ашукь хьана, фикир ганвач. Вичин гьиссер ада гьи жуьре к1алубдай хьайит1ани т1ебиидаказ акъудзава ва к1елзавайди чпин зерифвилелди, куьгьне тахьуналди гьейранарзава. Ронделда ада гьиссерин къативал ат1уз-ат1уз ганва. Ик1 ада абуру рик1из гузвай азаб, абурун заланвал чи вилик эцигзава. Т1ебиатдин шикилар и эсерра, художникдин къелемди чарчик хк1уриз, хк1ур тийизвай рангаринбур хьиз, аквада. Гьа ихьтин са гуьзел «рондель» шаирдин «Ракъин хъен» ктабдайни къачуз жеда. И эсер заз вири гун кутугна аквазва:

На лугьуди агална вахт:

Кьуд пад – марфар,

Къайи марфар…

Гьи терефда квахьна вун, бахт,

Ягъиз арфа,

Куьгьне арфа,

Гьи терефда квахьна вун, бахт?

На лугьуди агална вахт,

Гъана вилик яргъал дердер.

Кьуд пад – марфар,

Ягъиз арфа,

Къазуниз зи рик1ин перде.

И шиирди вич к1елай низ таъсир ийидач? А кас, гьелбетда меденидиз винизди, шииратдикай мукьувай хабар авайди, адал ашукьди хьун лазим я. Тахьайт1а лап къизгъин, я туш лап таза, назик гьиссер кьат1уз жедач. «Къайи марфар», «квахьнавай бахт», «куьгьне арфа», «агалнавай вахт», «къазунзавай рик1ин перде» - ихьтин шикиллу келимайри чи вилик инсандин гьиссерни, абуруз кьет1ендиз таъсирзавай вахт сад ийизвай сих ва т1ебии йикъан суьрет акъвазарзава.

Заз инал лугьуз к1анзавай фикиррин макьсад: Абдул Фетягьалай, к1елзавай касдин руьгьдиз таъсир ийидай гафаралди, усдатвилелди гьи жанрдин шиир хьайит1ани туьк1уьриз алакьзава. Са гъвеч1и макъалада, гьелбетда, ч1алан устаддин яратмишунрин вири терефар ачухарун четин я. Инал чун чи сифте фикир ачухариз алахъда.

Вичин яратмишунра гьерекатлувал артухарун, адаз хцивал гун патал шаирди эсерра предложенидин са бязи членар ахъайзава. Ик1 интонация арадал гъидай приёмдикай менфят къачузва:

Зи чан за ваз гудач, гьелбет, -

Ам сад я захъ авайди!

Рик1 гуда ваз – алач гьуьжет –

Заз ракъиник жагъайди…

Гафунин кьат1 ат1ун, яни «тум галудун», Абдул Фетягьаз хас лишанрикай туш. Тек-туьк дуьшуьш гьисаба кьун тавурт1ани жеда. (Месела, «Геж муьгьуьббат» шиирда ашкъидин чкадал «ашкъид» гаф ишлемишнава).

Абдул Фетягьа вичин эсерра твазвай гьиссер акьван назикбур, акьван михьибур ва кьезилбур я хьи, гьар са ч1ал са нефесдалди, регьатдиз к1елиз жеда, рик1елни аламукьда. Ихьтин гуьзел ч1алар шаирдин руьгьдин кьулай акъатнава ва абуру, кхьидайла, гьиссери вични гьик1 къарсурзават1а, аквазва лагьайт1а, чун ягъалмиш жедач.

Алцумда за валди зи югъ,

Минет я, зи мурад хьухь.

Къура жуван гафарин юргъ,

Анжах рик1ер чи сад хьуй.

Къура мецин вирт1един сел –

Кужумда зи беденди!

Зи рик1, жигер, цуькведин хел,

Зи иерди, кьет1енди…

Къейдна к1анда хьи, Абдул Фетягьан шииррин ч1ала чун вичел ашукьарзава, ада чаз чи лезги ч1алан аламатдин къуватар къалурзава. Лезги ч1алал агъзур йисаралди амукьдай эсерар арадал гъиз жедайди чаз субутзава.

Алай аямдин лезги шаирар адет хьанвай сергьятрилай эляч1нава, абуру виридуьньядин майданра камар къачузва. И жергедик, шаксуз, Абдул Фетягьни акатзава. Адаз гъвеч1и ватандин, жув экъеч1ай мукан – к1валин сергьятра нефес къачуз четин хьана, ада вичиз ц1ийи рекьер жагъурна, ам ц1ийивилерихъ, ц1ийи рангарихъ, образрихъ къекъвена. Ада чи ч1ал назикди, маса ч1авуз векъиди, къати гьиссер къалуриз алакьдайди, адан гуьзелвилихъ кьадар авачирди ва маса терефар ачухна.

Гатфарив гвай манидилай я таза

Бедендин ви т1ама гьар са, гьар са к1ус.

Вал гьалтайдаз ви килигун я къаза:

Дегишда на а инсандин йикъан кус.

Ахьтин темен! Рик1 катна зи, акъатна!

Алукьна ам, белки, чуьлда цуькверал.

Гьиссна за ви беден: гьиниз аватна –

Гьи вацранни гъетерин зун экверал?!

Инал гъайи ц1арарай аквазвайвал, шаирдин фикирар битавбур, гьиссер – ч1агайбур, сефилбурни шадбур, векъибурни тазабур…я. В.А. Сухомлинскийди лагьайвал, «инсандиз тербия анжах са шадвилери гана к1андач, адаз шадвилерихъ бедбахтвилерни галайди къалурна к1анда». Гьелбетда, шаир гьамиша шадвилерин юкьва яшамиш жезвай кас туш. Адан бейни дуьньядин, ватандин, хайи чилин, хуьруьн-к1валин, я туш шегьердин дердийрихъ галк1анва, адаз гьар йикъан гьакъикъат аквазва. Дуьньяни секин туш. Шаирдин рик1е абуру эцязава, ивидал звал гъизва. Вичин гьалар хъсан хьайилани, ацалтай гуж секин жезвач, адан басрух ч1ехиди я. Ам алудун патал шаирдиз са уьмуьр бес жезвач.

Хъвазва вуна. Вуна хъвазва!...

Гьахъ я, гьелбет, хъвазва гъамар.

Дуьнья акваз рик1 дак1вазва,

Гум галаз куз ирид хамар.

Зун гафарив зи къугъвазва,

Алчудиз хиялрин чарх.

Накъварай заз жув аквазва…

Уьмуьрдиз зи бес жезвач баргъ.

Крарихъ зи гала к1валах:

Ц1урурзава мефт1еди вич.

Зун – вахтуна, бахт – зи къвалахъ,

Жез вирт1един гафариз куьч.

Анжах уьмуьр жезвач заз бес

Гьавиляй зи къуьруь я сес.

Шаир и дуьньядал азадди хьун герекди, ам, пайгъамбар хьиз, инсанрин рик1ер садзавайди тирди, ада цавар-чилер вичин ч1аларалди, а ч1алара твазвай гафаралди, фикирралди, гьиссералди агудзавайди садани-кьведа къейднавач. Амма вичи вичикай дамах гвачиз лугьузвай фикирри чи майилриз ц1ийиз жуьрэтлувал гузва. Ахьтин шиирар Абдул Фетягьахъни ава. Ингье абурай бязи ц1арар: «Хиялдай чун я кьведни сад: Зун шаир яз, вун – къуш азад»; «Зани гузва вахъ галаз лув, Ат1уз рик1ив кьакьан цавар» ва мсб.

Дурнайрин маса уьлквейриз хъфинихъ галаз муьгьуьббат шаирда ик1 алакъалу авунва: «Дурнайрин ц1иргъ ава рекье… Тек дурна хьиз, ава зунни . Келима ви, ви акунни, Лува туьк хьиз, ава рик1е».

Абдул Фетягьа ватандикай – хайи Лезгистандикай т1имил кхьенвач. Ихьтин шиирра адан руьгьдин лув гунар, адав гвай дамахар масабур я. Ак1 аквада, цава лекьерик гьерекат ква, тарарал – валарал гар элкъвезва, ам са гьихьтин ят1ани цуькверихъ къекъвезва. Шиирдин везин, яни ритмика гьахьтин гьерекат квайди ва нефес къачузвайди я.

Ватан иер, ватан къешенг,

Хиялрин зи рекьерин женг.

Зи Лезгистан – зи фурс, дамах,

Гьакъикъат зи, асиррин мах.

Зи бахт йикъан, йифен кьарай,

Рик1ин ац1ун, руьгьдин гьарай…

Хайи хуьруькай кхьидайла, шаирдин рик1ик маса жуьре гъалаба акатзава. И гъалаба ажеб нурарини, т1ебиатдин гуьзелвилини, гьиссерин ч1удгунрини, гьайиф ч1угуни арадал гъанвайди я.

Гьа и хуьре къванцин, рагъул

К1вал авай захъ алай рагъ…

Дурна хьтин хтанва зун

Иниз къе рехъ алатна.

Пешедава тамар-тарар…

Ак1 я рик1из аялвал

Эхкъеч1на зи чилерал мад

Хурай ц1ийи гатфарин.

Шиирда рифма авани-авачни чна кьат1узвач, гьиссерин гьерекатди чав а кардиз фикир гуз тазвач. Ина жув хайи, жува квадарнавай хуьруьхъ рик1 кун, фейи уьмуьрдихъ гьайиф ч1угун эвелимжиди я: «Зун квахьнава жувавай къе

Рик1ик лувар акатна… Вун рахазва, бахтавар нуьк1, Зи алатай гатукай».

Хайи хуьр инсандиз сифте ганвай, ахпа вири уьмуьрда рик1елай тефидай дарман хьиз я. Адан гьавада вун ч1ехи хьана, вуна сифте чирвилер къачуна, вун т1ебиатди вичел ашукьарна, ваз ви диде-буба, мукьва-кьили, вах-стха, хуьруьнвияр к1анарна. Абдул Фетягьан рик1елай вичин хайи хуьр алатзавач. А хуьруькай ада гзаф шиирар кхьенва.

Алатай са гад ква вилик,

Никни къуьлуьв ац1анвай.

Мукалралди гуьзва гъилив –

Дишегьлияр атанва…

Шиткиз гьекьер, шиткиз накъвар, -

Ат1узва ак1 зегьметди!...

Пелерик, гъваш, кутур ч1утхвар,

Цав лайих я туьгьметдиз…

Абдул Фетягьа лезги эдебиятда фадлай чка кьунвай шииррин жуьрейрални амалзава. И кар чаз винидихъ мисал яз гъайи ц1арарайни аквазва. Ада гьак1 Шаркь патан шииратдизни мукьуфдивди фикир гузва. Ик1 шаирди вич гъезелдин уст1ар тирди къалурна. Адан гъезелар, садра к1елайла, мадни к1елиз к1ан жеда. Абур ч1алан устадди гьакьван ц1алц1амдиз, везинлудаказ, к1елзавайдан гуьгьуьл къачудайвал туьк1уьрнава. К1елзавайдахъ галаз ада инсанвилелди суьгьбетзава, веревирдар ийизва. Са чешне гъин:

Къвадач нурар цаварай, гуьгъуьнал рагъ тахьайт1а,

Чир жедач ваз дуьзенни, далудихъ дагъ тахьайт1а

Муьгьтеж хьайи стхадиз куьмек гудач стхайри

Эгер чпин рик1ерин къуватар сагъ тахьайт1а.

Билбилдини лугьудач мани къайи къванериз,

Эгер тара вич, вилик ч1агай са багъ тахьайт1а.

Эсердин ц1арар мисалриз мукьва я, амма гъезелдин кьилин фикир акьул гун туш, дуьньядин гьакъикъат къалурун я.

Абдул Фетягьан гъазелар дуьньядин ч1ехи шаиррин гуьзел ч1алариз мукьвани я, чпин ц1ийивилер авайбурни. Гьар са гъазел са гъвеч1и булах хьиз я… Шииратдал рик1 хьунал са шаирдин дережани хкаж хьайиди туш ва жени ийидач. Ч1ал теснифдайла, жуван руьгьдинни ивидин зигьиндин къуватар харж авурла, ахпа еридин эсерар арадал къведа. Абдул Фетягьа чаз и кар субутзава. Адан гьиссерин юзунар ерилубур я, чи шииратдин ник1е ада бегьерлу тварар цазва, ам яратмишунрив жавабдарвал хиве аваз эгеч1зава. И кар чаз шаирдин Ватандиз бахшнавай ч1аларайни аквазва. Абурун рангар рагъуларнавайбур, чпихъ гьарай, шел-хвал галайбур туш, абур экуьбур, умуд гузвайбур я.

Тек къавахда ава Ватан,

Къушран – гьарайда!

(«Ви вилерай, ви вилерай…»)

Руьгьда аваз Ватандин гьал,

Гудай мецин ч1алариз,

Багьа я заз тек векьин кьал,

Серин – хатрут тарарин.

(«Руьгьда аваз Ватандин гьал»…)

Ватандин зи заз гьар са к1ам

Тарих я багьа.

Адан шадвал, рик1 ац1ай гъам

Хьурай зи агъа.

(«Ви вилерай, ви вилерай…»)

Кьакьан цаварихъ элкъвена, шаирди лугьузвай гафар, адан вичин рик1 хьиз, михьибур, деринбур, халис устаддин руьгьдай акъатзавайбур я. Абура я къалпвал авач, я абурухъ гьак1ан фурсни дамах галач. Гьа са гаф т1ебииди яз мецелай алатзава.

Къарачидин рик1 хьиз я чуьл –

Гегьенш ва мублагь.

Гьихьтин цуьквер! Ат1узва гуьл.

Ч1урмир чин, Аллагь

(«Къарачидин рик1 хьиз я чуьл…»)

И шиирда чуьл къарачидин рик1ив гекъигун дуьшуьшдин кар туш. Къарачийриз вири дуьнья ватан я, абуру адан дарвал, адахъ муьгьтежвал са ч1авузни гьиссзавач. Абур гьар са уьлкведиз, чпиндаз хьиз, килигзава. Шаирди къени гьиссералди вични къарачийриз мукьва авунва, гьавиляй ада Аллагьдихъ элкъвена, лугьузва:

Види – дуьнья, заз и таза

Цуькведин це сир,

Жуван цавай гумир жаза,

Жедач закай п1ир…

Вахт, девир лагьайт1а, гьар сад патал четинди хьанва. Кьуд пата кьиле физвай гуьзетни тавур, виликдай чеб фикирдизни гъиз тахьай вакъиайри шаирдин рик1ик гъалаба кутунва. Адаз чи уьмуьр, яшайиш, дуьз рекьяй акъатна, гьеле чеб тайин тушир гьалариз акъатнавайди аквазва. Ахьтин дар шарт1ара шаирди шелар-хваларзавач, ада вичин рик1 ч1угуна кьунва, руьгьдиз теселлияр гуз, ада ватандашризни чеб гъиле кьун, хуьн меслятзавайди хьиз я. Лугьуз жеда, адаз виридан къайгъударвал ч1угваз к1анзава.

Четинбур я вири йикъар,

Кьакьанбур я цаварни.

Жув алахъ кьаз анжах ракъар,

Туьхуьзвай чи ч1аварни.

Бахт акъатна катда гъиляй –

Куз тахьуй вун гьайифди!

Акваз ви гъам, куз ви хъиляй,

Рахаз хьурай зайифди.

(«Четинбур я вири йикъар»)

И са гъвеч1и шиирда шаирдилай руьгьдин са ч1ехи мярекат тваз алакьнавайди къейдна к1анда. Дуьз лагьайт1а, а мярекат мусибатдинди я. Адакай шаирди вичин са маса шиирдани рик1 куз, суьгьбетзава:

Куьз я дуья,

Кесиб а ви кумада?

Ц1ай квай дуьнья,

Кьве вилни ви – гумада.

Авач камал

Алцумдай вич терездал.

Дяве – кьамал,

Гъуцни – цавун къефесда.

Чун инал Абдул Фетягьа алай девирдин гьалар, дуьньядик акатнавай туькьуьл гьерекатар, чи ватанда кьиле физвай рик1 ат1удай вакъиаяр виливай кьат1уз жедай гафарин рангаралди гьик1 гузват1а, къалуриз алахънава. «Гьим – жанавур, гьим я жейран? Вири-вири какахьна. Вуж рази я, вуж я гьейран, Гьидан умуд квахьна…» - Ихьтин къизгъин, чпяй гьелелиг гьар са касдивай кьил акъудиз тежедай, нефес къачуз дар ийидай вакъиайрин гьавадай чаз чи пакадин югъ, гележег аквазвач. Шаирди дуьньядал кьиле физвай ихьтин гьалар шикиллудаказ къалурнава.

Мадни са кар къейд ийин. Шаир дат1ана гъамлу я ва адан гъам гагь вичи экв гузвайди, гагь адан рик1 незвайди, гагьни адаз умуд гузвайди, сабур хуьз эверзавайди я. «Зал гъамунин ала партал, Шадвал незвай дат1ана…» - лугьузва ада ва гуьгъуьнин ц1араралди чаз маса хабарни гузва: «Нурлуди я ц1верек1 адан, Экв гуз гьатта хамунай…, «Агалзавач ада, гьелбет, Зун зи руьгьдин хъиреда…» («Зал гъамунин ала партал…» шиирдай). И ц1арар к1елайдалай кьулухъ ни лугьуда Абдул Фетягь диалектик туш?! Ам гьакъикъатдиз са шаир хьиз ваъ, гьак1 философ хьизни килигзава.

Вичикай рахазвай ч1алан устаддихъ т1ебиатдиз бахшнавай ч1аларни ава. Т1ебиатдал кьет1ен чан ала, адахъ вичиз хас рангар-тавар ава ва абурун куьмекдалди гьа рангаривди-таваривди ац1анвай дуьнья шаирди, вичин ачух ва михьи гьиссерикайни даях кьуна, чи вилериз къалурзава.

Ац1ай рик1ни рехъ ич1и,

Камарни аста.

Йифни къвезва вил пич1и.

Жув жуваз уст1ар.

«К1вахьзава пеш – ажалдин физва къужахдиз…, «Гьар пешинал алчудиз Гуьгьуьлдикай агъ, Йиф жеда заз лацуди, Экуьди – зи нагъв…», -Ихьтин ц1арар к1елайла, гьелбетда, к1елзавайдан фикирдиз дуьньядин, гьа жергедай яз, месела, немсеринни урусрин классикадин шиират къведа. (И кьет1енвал, дуьз лагьайт1а, Абдул Фетягьан ч1ехи пай эсерриз хас я). Чи рик1ел А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтован, Гётедин ва мсб. шиирар хкведа. Амма, лагьана к1анда, чи лезги шаир Абдул Фетягьан рангар, ада ишлемишзавай шииратдин такьатар, са гзаф алатар анжах чи чилиз, лезги ватандин вичиз тешпигь авачир т1ебиатдиз хасбур я.

Абдул Фетягь муьгьуьббатдин темадизни фикир гузвай шаир я. Адан ашкъидин лирика назикди, таъсирлуди, анжах адаз вичиз хас рангаралди теснифнавайди я. Инал са чешне гъин:

Гафаралди тух я къе зун,

Гафаралди, гафаралди…

Кагъазда на зи гьал жузун

Бес я къведай гатфаралди.

Зани рик1е алцумна вун

Ц1ийиз къвадай марфаралди.

Ам хьуй вавай за гьал жузун

Цавун экуь гьарфаралди.

Шиир гъвеч1иди, амма, к1ерец1 хьиз, ац1айди я. Муьжуьд ц1арц1е муьгьуьббатдин тамам дуьнья гьакьарнава. Сифте кьуд ц1ар терездин са хел хьиз, кьвед лагьай бенд адан кьвед лагьай хел хьиз, аквада. К1анидан кагъазди жегьил къарсурнава, амма гьик1? И къарсурун гьихьтинди ят1а, чаз кьвед лагьай бендинай чир жезва. Шиир к1елайла, ада гьатта хъуьруьн, зарафат авайди хьизни аквада. Гьакъикъатда ак1 туш. Муьгьуьббат кьве терефдиндини я, кьве терефдихъни барабарвал аваз аквазват1ани, ам тайинсузди я. Пака квелди ва гьик1 акьалт1дат1а, чаз чизвач.

Маса дуьшуьшда Абдул Фетягьан лирикадин игитдин ашкъи гзаф гужлуди, вич са рик1елди алцумиз тежедай кьван зурбади, жанлуди я. Ада квадарнавай вичихъ гьайиф ч1угваз тазва: «Вун к1андай заз, к1аниди, Рик1 хьиз рик1е рахазвай… Тамарзу ви нурарай Гъейрида к1вал ац1урна…» - Ибур, рик1 хьайила, бейнидиз ч1ехи гуж гайила, мецелай алатдай гафар я. Шаирди и эсер ихьтин акьалт1ай, вичиз тади ганвай ва гузвай гьиссери арадал гъанвай ц1араралди куьтягьзава. Гьик1 аквада, судьяди эхиримжи гаф лагьана, къарар кьабулнавай хьиз.

Ви, цуькведин, чкадал

Къалгъан кьуна къужахда,

Вил ала зи пакадал

Экв бес тежез ужагъда.

Шаирди ашкъидикай яратмишай сонетар иллаки устадвилелди хкат1навай гафаралди акьалт1арнава: «Гьарайзава рик1и хурай: Гьикьван ик1 зун ви ц1у курай!..», «Вун галачиз, вилери вун кьат1ана, Суьрет за ви ц1ийиз рик1е ат1ана…», «К1андач рик1из рагъ хьана вун, тар хьана. К1анда хьана нефес вун зи, яр хьана…» «Вучда? Вакай хьана зурна, Зун ама гваз ц1акул тур на…», «Къе хъуьрез п1узар, жагъай тек гуьруьш Жезва алайди рик1ерал хъуьруьш…» ва мсб. И ц1арара муьгьуьббатдин гьакъиндай ийизвай ишараяр лап гуьзелбур я. Шаир са кьадар къаб алаз рахазва, амма хъсандиз фикир гайила, ам шииррив ик1 агатун, яни ада абур и жуьреда теснифун вичин руьгьди гузвай тегьер я. Ик1 чаз шаирдин эсерриз къимет гудай мумкинвал жезва…

Абдул Фетягьан рик1е фадлай ширин зул битмиш хьанва ва гила а зул чи вилик атанва, чи суфрадал агакьнава. Зулуз, адет яз, тумар цада, гатун бегьерар к1ват1 хъийида. Чаз аквазвайвал, шаирдин зул зегьмет алайди, амма гьамиша берекатар хьунихъ агъунвайди я. Уьмуьр эдебиятдиз бахшнавай Абдул Фетягьавай вичин яратмишунрал дамахиз жеда, абур школайра, колледжра, вузра чирзава, ч1ехи антологийра акъудзава. Ада, шаксуз, лезги эдебият вилик тухуник вичин пайни кутунва…

Абдул Фетягь вич дамах гвачир, рик1 михьи, анихъ галай инсандиз вичелай алакьдай гьуьрмет ийидай, дуьньядин медениятдикай мягькем чирвилер авай халисан ч1алан устад я. Ам ктабрин кьадардихъни галтугай шаир туш, яратмишзавай эсеррин еридиз кьет1ен фикир гузвай литератор я. Адан «Пеш» шиирда ихьтин дерин фикир квай ц1арар ава:

Чида чилел техкверди жув,

Гана такур эвердиз лув,

Гзаф-т1имил туна гелер,

Акьалт1да зи зулун мелер…

Ибур, гьелбетда, уьмуьрда вичин лазимвилихъ къекъвей, вичин чка тайинарнавай шаирдин гафар я. Эхь, гьар садавай и чилел вичин лайихлу геллер турт1а, жеда. Шаир Абдул Фетягьа абур тазва. Чебни гьихьтинбур! Сечмебур! Къуй вахъ мадни зурба агалкьунар хьурай!

Майрудин Бабаханов

(1958)

Бажарагълу шаир, гьикаятчи Майрудин Бабаханович Бабаханов (Бабахан) Сулейман-Стальский райондин Пиперхуьре 1958-йисуз дидедиз хьана. Юкьван школа ада хизан куьч хьайи Мегьарамдхуьруьн райондин Самурдин хуьре куьтягьна. Аттестат къачур гада, Даггосуниверситетдин филологиядин факультетдиз гьахьна. Университет акьалт1арай жегьил пешекарди Хив райондин Архит1рин школада сифте муаллимвиле, гуьгъуьнай директорвиле к1валахзава.

Чешнелу директор хьайи М. Бабаханов, Сулейман-Стальский райондин УНО-дин регьбервиле тайинарзава. Муьжуьд йисуз УНО-да к1валахайдалай гуьгъуьниз ада гьа райондин культурадин управление идара ийизва.

М. Бабаханов гьеле школада к1елдайла шиирар кхьинал машгъул тир. Сифте чапдиз акъатай шиирни ада машгьур шаир, игит фронтовик Муса Джалилаз бахшнай. Акунрай, им дуьшуьшдин кар тушир…

Студент хьайи йисарани, М. Бабаханова яратмишунрин к1валах гъиляй вегьеначир, амма дамах гвачир жегьил шаирди вичин ч1алар чапдиз акъудиз тади къачузвачир.

Алатай асирдин 80-йисара М. Бабаханован эсерар сифте уртах к1ват1алриз, гуьгъуьнай «Муьгьуьббатдин куьче»(1989), «Гъетери табдач» (1999), «Ракъинин сухта»(2010) кьилдин к1ват1алриз акъатзава. Шаир ктабрин кьадар артухариз, абур дал-бадал акъудиз алахъзавач. Акунрай, А. Алема хьиз, адани шииррин еридиз еке фикир гузва…

К1елдайбурув агакьай М. Бабаханован ктабрай аквазвайвал, лезги шииратдиз вичихъ бажарагъ, кьет1ен хат1, шикиллу ч1ал авай, философдиз хьиз гьакъикъат вири патарихъай ва дериндай аквазвай шииратдин магьир устад атана.

Вичелай вилик хайи лезги эдебиятдин ч1алан устадри хьиз, адани «вич шииратдиз вучиз атанва ва вичи вуч авун лазим я» - суалдиз «Ракъинин сухта» ктабдин сифте чина жаваб гузва:

Зун инсан я – яшамишрай инсанвал!

Зун инсан я – дамахзава гьадалди.

За чан гузва и дуьньяда хъсанвал

Са к1ус кьванни артухарун паталди.

И фикир М. Бабаханова «Зи мани» т1вар алай шиирда мадни деринарзава.

Инсанвал, инсанпересвал виридалай важиблу яз гьисабзавай М. Бабаханова жуьреба-жуьре жанрайра (шиирар, бахшбендар, сонетар, манияр, муьжуьдар, кьудар, кьведар, садар, гьикаяяр ва мсб.) яратмишнавай эсерар девирди истемишзавай, инсанрик къалабулух кутазвай важиблу месэлайриз бахшзава.

Яраб квекай ят1а шаирдин инсанрихъ кузвай рик1яй къвезвай ч1алар? Гьелбетда, абур эдебиятда гьамиша гьалтзавай темаяр я: хайи чил ва адан гуьзелвал, Ватан, инсан ва дуьнья, хайи халкь ва адан кьадар-кьисмет, дуствал, инсанвал, муьгьуьббат ва мсб. И месэлайрикай кхьин тавур шаир са лезги ваъ, дуьньядин шииратдани бажагьат жагъида. Амма М. Бабаханова и гьамишан темайрай анжах вичиз хас къайдада, гуьзет тавур жуьредин образралди (алатралди), милли рангар ишлемишуналди, ч1алан художникди, магьир устадди хьиз, кьет1ен эсерар арадал гъизва:

Ц1айлапанар квез аквазвай, квез чизвай,

Шиирар я за цаварал кхьизвай.

Зи кьакьанвал, фикирмир, зи тахсир я –

За вучда кьван зун дагъви я, шаир я.

«За вучда кьван»

Ракъини чилин шардиз, инсаниятдиз гьик1 ишигъ гузват1а, шаирни гьар са касдиз са гъвел кьван чим гуз гьазур я:

Илгьамдин ц1ай зак ракъини кутуна,

Пай гана заз ада вичин экуьнин.

Вири тарсар за чиливай къачуна,

Тек шиирра – сухта я зун ракъинин.

«Ракъинин сухта»

Шаирди гафарин куьмекдалди т1ебиатдин ранглу шикилни «ч1угвазва»:

Къайи гар цацарив чухвазва

Гуьнедин кьилеллай къвакъвари.

Ракъинихъ гьайифер ч1угвазва

Жик1ийрал ивидин накъвари.

«Зул»

Маса патар, фикирмир, заз багьа туш,

Зун дуьньядихъ махунихъ хьиз ц1игел я.

Са чкани зун паталди чара туш,

Амма и чил зи эхирни эвел я.

«Хайи чил»

«Хайи ватан, хайи макан» эсердани шаирди и месэла масса терефдихъай ачухарнава:

Масад жедай, зун масана хьанайт1а,

Маса гафар къведай рик1ин табагъдай.

Нагагь ахьтин мумкинвал заз хьанайт1а,

Мад сеферда ватан яз вун хкядай.

Дуьнья ва инсан, дуьньядин сирер – месэлайриз талукь ч1алар М. Бабахановахъ т1имил авач. Шаирди тарихдин ц1ийи шарт1ара Е.Эминан рехъ давамарзава:

Низ малум я вири сирер уьмуьрдин?

Мус аялвал кьуьзуьвилиз элкъвезва?

Эвел гьинва, гьинва лишан эхирдин?

Чун мус физва? Мус элкъвена хквезва?

Философиядин веревирдер шаирди «Гъетери табдач» ктабда ганвай «Лацу шиирар» ва «Терезар» паяра мадни деринарзава:

Са сеферда к1анзни-так1анз,

Чун лук1вариз элкъвезва:

Аял ч1авуз пачагьарни

Мет1ералди къекъвезва.

Са сеферда пачагьвални

Гузва вири ксариз:

Халкь к1ват1 хьана тухудайла,

Къуьнераллаз сурариз…

Инсанвилин ва инсанпересвилин темайризни М. Бабаханова дат1ана фикир гузва. И месэлаяр, инсанар базардин алакъайриз вегьенвай девирда, иллаки важиблу я. К1елзавай касдин рик1ик гъалаба кутадай къайдада ц1удралди эсерра шаирди мад ва мад ягь, намус, гъейрат, марифат квадар тавуниз, инсанвал хуьниз эверзава:

Бязибуру ви намусдал хабарсуз,

Хуш налук хьиз, намуссузвал вегьезва.

Заз инсанар, къизилдихъ хьиз, са юкъуз

Намусдихъни тамарзлу жез кич1езва.

«Заз кич1езва»

Чи уьмуьрар гагь ширин, гагь батин я,

Виридалай инсан хьунухь четин я.

«Регьат туш»

М. Бабаханован шииратдин са кьет1енвал мадни къейдун лазим я. Дагъдин гуьзел т1ебиатдиз бахшнавай шиирар ватандихъ, хайи чилихъ галаз алакъалу я. Шаирди и темадин эсерра (абурун кьадар т1имил туш) чпиз тешпигь авачир поэтикадин алатрикай менфят къачузва:

Сусан к1вал хьиз, туьк1уьрнава гатун йиф:

Гъетер кузва, куьк1уьрнавай эквер хьиз,

Гьа са чинар – гьеле ачух тавур киф,

Ц1велин тарар бурма хьанва ц1велер хьиз…

Са кар пис я: къвез-къвез гатун йиферни

Куьруь жезва, лезги рушан кифер хьиз.

«Сусан к1вал хьиз…»

Муьгьуьббатдин лирикадани М. Бабаханова вичин гаф лагьанва. «Ракъинин сухта» ктабда ганвай «Вири вун я, к1аниди» паюна хейлин, са нефесда яратмишнавай ашкъидин ч1алар ганва. Ярдикай раханвай гьар са шиирда ада сад садаз ухшар тушир поэтикадин кьет1ен алатар ишлемишнава. И гафарин къуватдиз са шумуд чешне гъин:

Ак1 авай, зи рик1 са гьулдан я,

Бес вучиз мум хьана ц1разва?

Ви ц1ару вилер заз – гьейран я –

Женнетдиз варар хьиз аквазва.

«Ви гъилер»

Садахъни авач вахъ хьтин вилер,

Турар хьиз, хци, цавар хьиз, вили;

Даяз я вири дуьньядин гьуьлер,

Авурт1а гекъиг абурун вилик…

«Къе к1ур гуда»…

М. Бабаханован «Муьгьуьббатдин куьче» эсер гуьзет тавур жуьрединди тирдал са шакни алач. Дуьньяда агъзурралди шегьерар ава, а шегьерра вишералди куьчеяр ава, гьар са куьчедиз са нин ят1ани т1вар ганва, амма муьгьуьббатдин т1вар ганвай куьче гьелелиг санани авач. Шаирдиз и эсердалди инсаниятдин уьмуьрда ашкъидин гьиссери гьихьтин важиблу чка кьунват1а, фикир желбиз к1анзава:

Дугъриданни, гзаф ава куьчеяр,

Игитар хьуй бес тежедай кар авач,

Амма ингье каталогдин жергеяр –

Гьич санани муьгьуьббатдин т1вар авач.

…Мад хуруда аламатдин ц1ай кузва,

К1вачеллачиз катзава зун живедай.

За зи рекьиз к1анивилин т1вар гузва,

Ша захъ галаз муьгьуьббатдин куьчедай…

Шаирдихъ гъвеч1и к1алубра яратмишнавай эсерарни ава. Абурук муьжуьд, кьуд, кьве, са ц1арцин шиирар акатзава. Гафар кьенятлудаказ ишлемишна яратмишнавай и эсерра, шаирди, ч1ехи жанрайрин эсерра хьиз, философиядин, уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефриз талукь месэлайриз фикир гузва. Инал муьжуьд ц1арц1ин са шиир гъин:

Дишегьлияр артух яни, итимар? –

Суал белки инсан вич кьван къадим я,

Алахънава гьисабар кьаз алимар…

Гьисабунар вуч герек я, вуч лазим я?

Дишегьлийрин пай дуьньядик санбар я!

Гьуьжетармир, хъуьреда ван хьайибур:

Инсаниятдин дуьз са пай папар я,

Муькуь пайни я папари хайибур!

М. Бабахановаз аламатдин кьат1унар ва фагьумлувал ава. Омар Хаямаз хьиз, адазни чун элкъуьрна кьунвай гьакъикъатдай, адетдин инсанриз акван тийидай, чеб чакай «чуьнуьх» хьанвай рангар ва маса зат1ар аквазва, ада абурукай чна гуьзет тийизвай нетижаярни хкудзава. И гафар тестикьарун патал, баянар галачиз, са шумуд чешне гъин:

Мумкинвални, кьуьзуь хьана рекьидай,

Аламат я кьиле ацакь тийидай.

Тек са рекьяй къвезва чун и дуьньядиз,

Агъзур рекьер ава инай хъфидай.

Кьве ц1арц1ин шиирра М. Бабаханова дуьньядикай, уьмуьрдикай, эхиратдикай веревирдер ийизва. И жанрадин кьилин т1алабун - гьар са ц1арц1е акьалт1ай фикир ва дерин мана хьун я. Шаирди и т1алабун тамамдиз ва устадвилелди кьилиз акъуднава:

Вахтунилай къуватлу хьун мумкин туш.

Куьз лагьайт1а, вахт садрани секин туш.

х

х х

Виридан кьисметар накьвар я…

Са ц1арц1ин ч1аларани шаирди инсанрив фикириз тазва, абур са гьихьтин ят1ани хиялрик кутазва

Чилин шардихъ шал гала.

х

х х

Везувий я.

х

х х

чи хъсан пай я.

х

х х

х

х х

М. Бабаханова гьик1 ят1ани лагьанай: «Зун гъвеч1и халкьдин шаир я - заз гъвеч1и шаир жедай ихтияр авач». К1елдайбуру, эдебиятдал, шииратдал рик1 алайбуру, чи критикади адан ктабриз гайи къиметрай аквазвайвал, Майрудин Бабаханов, шаксуз, ч1ехи шаир, ч1алан магьир устад я.

Ада, тади квачиз, шиирдилай шиирдал, ктабдилай ктабдал,вичин устадвал хкажиз, вилик камар къачузва, лезги шиират ц1ийи-ц1ийи поэтикадин алатралди, дерин фикирралди мадни девлетлу ийизва.

М. Бабаханова, халисан шаирди хьиз, К. Меликан, Кь. Саидан, Е. Эминан, С. Сулейманан, А. Саидован, А. Алеман баркаллу рехъ давамарзава.

Яратмишунрин чагъинда авай женгчи шаирдихъ вичи кьунвай рекье къуй мадни зурба агалкьунар хьурай.