Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған
-ТАР АУ ҚАЗАҚ TIJIIH ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҮНЫ
жүктеу/скачать 11,08 Mb. Pdf көрінісі
|
1 КТОӘ оку куралы Сатыбаева
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ , Семинар
| 3-ТАР АУ
ҚАЗАҚ TIJIIH ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҮНЫ Жоспар: 1. Қ а за қ тіл ін оқы туды ң л е к с и к а л ы қ м атер и ал ы н аны ңтау. 2. Грам м атикалы ң материалды сүры птау принципі. 3. К үнтізбелік жоспар. 4. Оқыту бағд арлам алары . 5. Қ азақ тіл і оң улы қтары . 3.1. Қ а з а қ т іл ін о қ ы ту д ы ң л е к с и к а л ы қ м а т е р и а л ы н а н ы қ т а у Қ азақ тілін басқа үлттарға үйрету үш ін әр сы ны пта бағдарламада белгіленген сөздік қорын меңгерту ж әне сол сөздерді дүрыс айтуға, сауатты ж азуға, ң азақш а ауы зекі тілде дүрыс қолдануға дагды ланды ру ж үм ы сы н тиім ді үйы мдасты ру керек. Ол үш ін оқуш ы лар ң азақ тіл ін ің ңүры лы сы н ж аң сы меңгеруі к ер ек. Ә діскер-ғалы м дар (Ж .Адамбаева, I. Ж үнісбек, Н.Оралбаева, К .Ж ақсы лы - ңова) лексикалы қ материалды таңдау, сүрыптауда сөздің төм ендегідей ң аси еттерін е ерекш е к ө ң іл бөлу қ а ж е т дейді: - сөздің ңолдану ж и іл ігі; - сөздердің ж еңіл-ңиы нды лы ғы ; - сөздің синонимдік ңасиеті; - сөздің таңы ры п қаж еттігіне сөйкестігі; - екі тілге ортақ сөздерді сан атқа кіргізбеу; - сөздің сөз ж асам ды қ ңабілеті; - сөздің тілдің дыбыстық ерекш елігін қам туы ; 18 — сөздіқ оқуш ының психофизиологиялық ерекшелі- гіые сәйкестігі; і fewR — сөздің оқулықта қайталану ж иілігі; Сөздіқ ңолдану ж и іл ігі. Қ азаң сөздерінің барлығы жиі ңолданыла бермейді. Орыс сыныптарында қазақ тілі сабағында белгілі тілдік материалдар беріліп отырады. Шамамен алғанда, әр сабаңта 4-5 ж иі ңолданылатын сөз болуы кврвк. I-IV сынып оқулығында (Ө.5Күнісбек) іс- қимылды білдіретін сөздөр бірнеше сабақта ңолданыла- ды, келер, осы, өткен ш ақтарда: Мен ән айтамын. Мен өн айтып ж аты рм ы н, Мен ән айттым. Ол тілді меңгеруге . өз өсерін тигізеді. Мүнымен бірге тіл үйрену мүғалімнің шеберлігі, тілді үйренуш інің ынтасы, еңбегі, т.б. жағ- дайларға байланысты. Сөздерді оңушыларға меңгертуде оның жеңіл-ңиын- дығын ескеру. Сөздерді лексикалың минимум жағынан таңдағанда оны қолдану ж үй елілігім ен ңатар ж еңіл- қиындың деңгейін ескеру қаж ет. Өзге тілді оңыту өдісте- месінде екі-үш дыбыстан түратын бір буынды сөздерді үйретуден басталады. I сыныпта - отыр, түр, ата, өже, апа, т.б. II сыныпта - қос, ал, ж ауап бер, тақтаны сүрт, борды апар. III сыныпта - есеп ш ы ғар, үш бүрыш , төртбүрыш, т.б. IV сыныпта - мемлекет, көгілдір, т.б. Синонимдік ң аси еттерін ескеру. Ж а л п ы синоним сөздермен оңушылар ана тілі арңы лы таныс. Ауыз екі сейлеу тілінде синонимді көбірек, орынды ңолданған адамның сөзі көрікті, әсерлі болып келеді. Қазгщ тілі оңулыңтарында кездесетін синоним сөздер де лексика- лык минимумға ж атады, бірак синоним сөздерді жүйе- мен, оның жиілігімен байланыстыра енгізу қаж ет. Мы- салы: батыр, ер, ж ігіт, жауынгер, қаһарман. Бүл сөздер әр сынып сайын күрделеніп белгілі бір мәтін арңылы ен- ген жөн. Сездің таңырып ңаж еттігіне сөйкестігі. Е кінш і тілді үйретуде ж аң а сөздерді ж еке-ж еке емес, ж ағд ая тты қ таңырып ішінде ңолдануға м үм кіндік ж асалу ңаж ет. Ол / 19 үш ін алдымен қолданы с тақы ры бы на сөйкес ж ағдаят- тар аны қталады . Б ү л ж ағдаяттар (ситуация) күн делікті түрмыста қолданы латы н жөне оқуш ы ларды ң ж ас ерек- ш еліктеріне сөйкес болуы керек. М ысалы: I-IV сынып- та балаларды ң күнделікті ш үғы лданаты н ж ағд аяттар ы : 1. Оқу. Осыған байланысты қүралдарды ц атаулары , оқуға байланы сты іс-қим ы лды білдіретін сөздер. мек- теп, м үғалім , дөптер, ж аз, оңы, ты ңда, отыр, түр. 2. А зы қ-түлік атаулары , оған байланы сты іс-ңим ы л ды, сапаны білдіретін сөздер: нан, қан т, су, қай м аң , іш , ал, әкел, сатып ал. 3. Ойын, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөз- дер: доп, ойна, ойнама, асың, демал. 4. Киім, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер: көйлек, шалбар, етік, бәтенке, ки, киме, ж ы лы , т.б. 5. Туы стық маманды қ атаулары: аға, апа, өке, шешө, дөрігер, м үғалім . 6. Елді таны ту, бұл таңы ры пта отан, егемендік тура- лы, республикамыздың астанасы, үлтты қ ерекш еліктер, әдөт-ғүрып, атақты аңы н-ж азуш ы лар, өнш ілвр, спорт ш ы лар туралы мәлімөт бөрілвді. Елді тану таңы ры пта рына алы нған сөздердің оқуш ы ларды досты ққа, адам- герш ілікке, өз елін патриотизмге төрбиелеуде м аңы зы зор. , ^ - иЖ 3.2. Е к і тіл ге о р т а қ сөздерді сө зд ік м и н и м у м ға қ о с п а у п р и н ц и п і Үлттың мектеп оқуш ы лары қ а за қ тілі сабағында бүл сөздермен ж и і кездеседі. Е кі тілге ортақ сөздерді тілдік минимумға ңоспау өзіндік мөні бар принциптөрдің бірі болып саналады. Сөздердің сөз ж асам д ы қ қаб ілеті принципі Орыс тілді оңуш ы ларға қ а за қ тіл ін ің барлы қ сөз ту- дыруш ы ж үрнағы н білу қаж ет емес. К үнделікті ңолда- ныста ж и і кездесетін сөз туды руш ы ж үрн ақтарды ң м и нимумы бврілгөні ж өн . М ы салы : ойы н — * о й ы н ш ы қ ойнау; домбыра — домбыраш ы; оңу — оңулы қ — оңуш ы. 20 Создерді сүрьш тауда тілдің ды бы сты қ ерекш елігія ескөрудіц мөні Орыс м ектептерінде қ а за қ тілін е тән ды бы старды оқы ту (үйрету) талдау ж олы м ен ж ү р гізіл ед і. Дыбыс жеке үйретілмейді, ол буын, сез, сөз тіркесі ішіыде үйре- тіледі. Сондықтан қиын дыбыстарды* артикуляциясы н дұрыс айтуға үйрету үш ін өр түрлі өдіс-тесілдерді кол* дану каж ет. Демек, ж ак а дыбысты үйрену анализден синтөзге, яғни ж алкы дан ж алпы ға күрделенеді. Сөздерді сүрыптауда оқуш ы ларды н психофизиоло- гиялы қ ерекш еліктерін ескеру мәні Екінші тілді үйретудің басты міндетінің бірі - окушы- лардың өзіндік ерекш іліктерін ескеріп отыру. К азак тілі сабағы нда о к у ш ы л ар д ы ң ө рң ай сы сы н ы ң қ а б іл е тін , білімін, мінез-қүлкы н, едет-дағдыларын ескеру керек. Соған байланы сты берілген тапсы рм аларды ң көлем і, ңиындығы оқуш ыларды қызьтктыратын такы ры птарға сөйкес таңдалуы керек. Сездердің оқулы ңта ң ай талан у ж иілігін ескертудің мөні Ғы лы ми принциптер негізінде сүры пталған сөздер оңулы қта ж үйелі қай талан ьш отыруы керек. Ғалым- өдіскерлердің п ікірінш е, сөздердің ңайталану ж и ілігі оның қи ы н д ы к деңгейіне бай лан ы сты болуы қ аж ет. Соңғы әдістемелік әдебиеттерде: "ең ңиын сөздердің қай- талаяу ж и ілігі 16-20 рет, орташ а қиы нды ңтағы сөздер 10-12 рет, қиы н сөздер 8-10 рет, ж еңіл сөздер 5-6 рет, өте жеңіл сөздер 3-4 рет” дец көреетілген. Әдіскерлердің ай- туы бойынш а, сабақта берілген ж аң а сөздер 3-4 сабақ қатарымен, одан кейін де қайталаны п отыруы кер ек . 3.3. Г р а м м а т и к а л ы қ т а қ ы р ы п т ы ж и н а қ т а п оқы ту ж ү й е л іл іг і Өзге үлттарға ңазаң тілін оқытуда оқытылатын грамма- тикалык тақырыптарды жинаңтауда оның қаж еттілігін ескеру к е р е к . Г р ам м ати к ал ы ң м атер и ал оңы туда ең 21 қажетті және ж иі кездесетін өрі жеңіл меңгерілетін түлға- лардан басталады, яғни оқушылар грамматика курсы бо- йынша тілдік құбылыстарды бақылауға, талдауға, салыс- тыруға (орыс тілімен), жүйелеуге, топтауға, қорытынды жасауға, дөлелдеуге дағдыланады. Грамматикалық мате риал оқушылардың қазақш а сөйлей алатын дәрежеге же- туіне мүмкіндік беретіндей деңгейде сұрыпталады, яғни мектеп бітірген оқуш ылар ңазаңш а ауызекі сөзге түсініп, өздері ңазақ тілінде көрген-білгенін, ойын айтып, оқып, ж аза алатын болуы керек. Бастауыш сьшыпта (I-IV) қазақ алфавитін, оның ішінде қазақ тілінде ңиын дыбыстардың айтылуын, ж асалу жолдарын үйреніп, сөздік ңорларын байытып, үйренген сөздерін сабаң барысында пайдалануға, сөз, сөз тіркестері, кы сңа сөйлемдерді ңүрастыруға, мүға- ліммен ауызекі сөйлесуге дагдыланады. V сыныптан бастап қ азақ тілінің грам м атикалы қ ерек- ш еліктерін меңгеру үш ін, грамматик алы ң ережелер орыс тілінде, тапсырма, ж атты ғулар қ азақш а беріледі. Грам- м ати к ал ы қ м атериалды сұры птауда ана т іл ін ің ерек- шелігі ескеріледі. Мысалы: орыс тілінде есім сөзге ж ік тік , төуелдік ж алғауы қосылмайды, қазаң тілінде есім сөздер ж іктеледі, төуелденеді (оңуш ымын, оңуш ысың, оңуш ы, оңуш ымыз оқуш ы сы ңдар), (кітабы м , кітабы ң, кітабы , кітабымыз, кітабыңыз). Е кінш і тілді оңыту үш ін оқуш ы ны ң ана тіл ін ің ерек- ш елігін есепке алуды ң өзіндік м аңы зы бар. Оңушы ана тілінен алған білімдерін екінш і тілді үйренуде пайдала- на алады. Көптеген ұңсас грам м атикалы ң тақы ры птар- ды өткенде теориял ы қ түсінік берудің ң аж еті ж о қ. Ол уаңы тты үнемдеуге көмектеседі. А на тіл ін ің ерекш елі- гіне үнемі тоңталу ңаж ет, мы салы : қ азаң тілінде род ка- тегориясы ж оқ, сол си яқ ты орыс тілінде сы н есім мен зат есімнің арасындағы байланыс согласование, ал ңазаң тілінде ңабысу болып келеді: си н яя к н и га, синее небо, синий пидж аг (кок кітап , кок аснан, ко к койлек) т.б. Грамматиканы оңыту кезінде м үгалім оңуш ы ны ң ана тіліндегі жөне қ азақ тіліндегі грам м ати калы қ ерекше- ліктер пен үқсасты ңтары н ж ақсы білін, оны пайдалану керек. 22 |