Орман тұҚым ісі 050807 Орман шаруашылығы ісі мамандығына арналған оқу құралы Павлодар (075. 8) Ббк 43. 4 я73 О90 С. Торайғыров атындағы пму-дың Ғылыми кеңесі баспаханада басуға ұсынды Пікір жазушы

Тұқым сынамаларын кептіруге дайындау тәсілдерінің белгілері:

Б - тұқымдар бүтіндей кептіріледі;

Д - тұқымдар зертханалық диірменде үгіледі. Өрік сүйектерін алдын-ала жарады, ал емен мен каштан ұрықтарын үгу алдында кескілеп 3-4 бөледі.

С – жаңғақтарын жарып, алынған ұрықтарын 6-8 бөлшекке кескеннен кейін, езгіште үгітіледі.
Тұқым салынған бюкстер кептіріліп болған соң кептіргіштен алысымен эксикаторға салынады, өйткені ол жерде сұйды. Эксикатордың түбіне кальций хлориды қойылады, эксикатордың қақпағының жағалаулары вазелинмен майланады. 15-20 минут өткен соң суыған бюкстер эксикатордан алынады, оның әр қайсысы таразыда өлшенеді.

Тұқым ылғалдылығы әр өлшемге бөлек-бөлек процентпен формула бойынша есептеледі

Ы = ---------------------, бұл жерде

С – С2

Ы – тұқым ылғалдылығы, %;

С1- тұқым салынған бюкстердің кептірілгеннен кейінгі салмағы, г;

С2- бос бюкстердің салмағы, г.

Қарағай, балқарағай және шырша тұқым түрлері үшін тексеріс дұрыс деп есептелінеді, егер 2 өлшеменің де ылғалдылығы орташа ылғалдылық нәтижесінен айырмашылығы 0,3 проценттен аспаса,ал басқа ағаш-бұта түрлеріне бұл көрсеткіш 0,5 проценттен аспауы қажет.

Тұқым ылғалдылығын анықтағанда таразылау дәлдігі 0,01 граммға дейін өлшенеді, ал ылғалдылық проценінің дәлдігі 0,1 процентке дейін есептелінеді.

Егер ылғалдылықты анықтағанда 2 өлшеме нәтижелері шектелген ауытқулардан асып кеткен жағдайда, тексеру қайтадан жүргізіледі. Ылғалдылық проценті қайталанған тексеріс бойынша алынады. Егер бұл жағдайда да 2 өлшеменің көрсеткіштері шектеуден асып кетсе, ылғалдылық проценті 4 өлшеме қосындысының орташа арифметикалық көрсеткіші бойынша есептелінеді.

Құрал- саймандар мен материалдар:

1) Таразы;

2) Сұрыпталған таза тұқымдар;

3) Құрама тақтасы;

4) Қақпақты бюкстер;

5) Қалақша немесе ланцет;

6) Кептіргіш шкаф;

7) Эксикатор;

8) Талдау қағазы.
№ 6 – зертхангалық жұмыс. Тұқым Өнгіштігін анықтау
Тұқым өнгіштігі деп тұқымдардың мұрттанып, өніп (көгеріп), жетілген өскіндер беру қабілетін айтамыз.

Бұл жұмысты орындау барысында студенттер 2 апта бойы тұқымдарды өсіру аппаратында стандартқа сәйкес белгілі мерзімде өскіндерін есепке алып бақылау арқылы жүргізеді.

Тұқым өнгіштігін бақылауға алынған тұқымдардың жалпы саны бойынша, олардың өну мөлшеріне қарай процентпен есптелінеді.

Тұқым өнгіштігімен қатар, олардың өсу қуаты да анықталады. Тұқымның өсу қуаты деп – тұқымдардың кесілген мерзімде тез және біркелкі өсіп шығу қабілетін айтамыз. Тұқым өнгіштігін анықтау шарттары 5 – кестеде келтірілген.

Төменде бізде бар аппараттың сипаттамасын келтіре кеткенді жөн көрдік. Копенгаген аппараты – металлдан жасалған, екі түбі бар, ағаш жәшікке орнатылған ванна. Үстіне цинктелген темір немесе тот баспайтын құрыштан істелген подностар қойылады.Әр подноста арнайы 24 біркелкі орналасқан тесіктер бар.

Ваннаға подностан 3-4 см төмен су құйылады, оның жылытуы электр тоғымен жүргізіледі. Ваннаны, подносты пайданалар алдында металлдан жасалған щеткалармен ысып, жуады, содан кейін қайнаған ыстық сумен шайып тастайды.

Подностағы тесіктердің бетіне білтелерін суға малып жұмсақ мақтадан істелген дөңгелек төсеніштер, ал олардың үстіне фильтрлі қағаздар қойылады.Осы дөгелек қағаздардың бетіне тұқымдарды орналастырып, беттерін, үстінде ауа өткізетін тесіктері бар, қақпақтармен жабады. Аппараттағы су күніне 6 сағат бойы 20 градустан 30 градусқа дейін жылытылады және әр 7 күн сайын ауыстырылып тұрады.

Ә сынамадан 100 тұқым алынады.Тұқымдар мен қолданылатын құрал саймандарды неғұрлым таза, стерильді жағдайда жүргізуге тырысу қажет.Ол үшін құрама тақтасын, пинцеттерді спиртпен сүртеді, мата төсеніштер мен фильтрлі қағаздарды 1-2 минут қайнап тұрған ыстық суда ұстайды,ал тұқымдарды ұсақ торлы елеушке салып ағын суға біраз ұстап, тазалайды. Жұмыс барысында тұқым мен төсеніштерді қолмен ұстамаған жөн. Тұқымдарды фильтрлі қағаздарға пинцет арқылы төмен көрсетілгендей етіп қояды:

оооооо 6

оооооооо 8

оооооооооо 10

оооооооооооо 12

оооооооооооооо 14

оооооооооооооо 14

оооооооооооо 12

оооооооооо 10

оооооооо 8

оооооо 6

100 дана

Бұл келтірілгендей болмаса, тұқым қойылатын қағазды қарындашпен тең 4 бөлікке сызып, әр қайсысына 25 тұқымнан (6,5,4,3,2) пинцетпен қоюға болады.Тұқымдар бір-біріне жанаспай жатуй шарт.Тұқым қойылған фильтрлі қағаздар аппараттағы төсеніштерге де пинцет арқылы қойылады.

5 кесте - Жарықта, температура алмасуы 20-30оС тұқым өнгіштігін анықтау шарттары

Түрлердің тұқымда ры	Сына ма саны, 100 дана	Көктету алдындағы дайындық	Бақы лау күн- дері	Анықтау мерзімі, тәулік
				Өну қуа-ты	Өнгіштігі
1	2	3	4	5	6
Қотыр қайың	4	-	3,5,7, 10,15	7	15
Үлпек қайың	4	-	3,5,7, 10,15	7	15
Кәдімгі шегіршін	3	Дәндерін қанатшаларынан ажыратады	2,3,5,7, 10	5	10
Бұтақты қарағаш	3	Дәндерін қанатшаларынан ажыратады	2,3,5,	3	5
Кәдімгі глединия	3	Тұқымдарын скарификациялап, 6-18 сағатқа суға салады	2,3,5,7	5	7
Кәдімгі емен	3	Ағын суға жуып,қабығын аршып,жарнақтарының 1/3 дән ұрықтарына қарсы кесіп тасталынады	5,7,10,15,20	7	20
Кәдімгі шырша	4	-	5,7,10, 15	10	15
Шренк шыршасы	4	-	5,7,10, 15,20	10	20
Татар ұшқаты	4	-	7,10,15,20,25,30	10	30
Тал (барлық түрлері)	4	-	1,2,3,4,5	2	5
Сары қараған	4	Тұқымдары ағын суға жуылады	5,7,10, 15,20	7	20
Сібір балқарағайы	4	-	5,7,10, 15	7	15
Боз жиде	3	Сүйектері 4 тәулік суда жібітіліп,тұқымдары алынады,оларды 2-3 сағат суда ұстап,тамыршасының шеті тұқым қапшығынан босатылады	2,3,5,7, 10	3	10

5 кестенің жалғасы

Тұқымдарды өсіру кезінде төменгі шарттарды орындаған жөн:

1) күн сайын 6 сағат бойы төсеніш температурасын біртіндеп 20 градустан 30 градусқа жеткізу керек. Ол үшін аппараттардағы судың температурасын 24 градустан 36 градусқа жылытамыз.Тәуліктің қалған уақытында төсеніш температурасы 20 градус деңгейінде болуы керек.

2) төсеніш ылғалдылығы бір деңгейде болуы қажет, өте кеуіп кетпей не тым суланып кетпей;

3) тұқымдар мен төсеніштерде көгерген өңез пайда бола бастаса, оларды таза алынады:

а) әр күн сайын - өсіру мерзімі 5 күнге дейінгі тұқымдарға (бұтақты қарағаш,тал,терек,сексеуіл);

б) өсіру мерзімі 7 ағын сумен әбден жуамыз, кейде фильтрлі қағаздар мен мата төсеніштерін жаңалап, ауыстырамыз;

4) тұқым өсірілетін бөлме температурасы 15 градустан төмен болмауы керек.

Тұқымдарды төсенішке орналастырғаннан кейінгі, келесі күн тұқымның өсіп-өнуінің бастапқы күні деп есептелінеді.

Тұқымдарды өсіру кезіндегі бақылаулар әр жүздік бойынша жеке есепке алынады:

а) әр күн сайын - өсіру мерзімі 5 күнге дейінгі тұқымдарға (бұтақты қарағаш, тал, терек, сексеуіл );

б) өсіру мерзімі 7 күн тұқымдарына – 2,3,5,7 күндері (кәдімгі гледичия,ақ қараған,т.б.);

в) 3,5,7,10 және 15 күндері (кәдімгі қарағай, кәдімгі шырша, қотыр қайың, т.б.);

г) 5,7,10, ал ары қарай әр 5 күнде - өсіру мерзімі 20-25 күн тұқымдарына (емен,каштан,жаңғақ,тұт,т.б.);

д) 7,10 – күндері, ары қарай әр 5 күн сайын - өсіру мерзімі 30-40 күн тұқымдарына (үшқат,шырғанақ, т.б.).

Жақсы өскен тұқымдар санына тамыршаларының ұзындығы тұқымның ұзындығынан кем еместерін жатқызамыз.Ал тұқымдары өте ірі түрлердің (емен,пісте,т.б.) тамыршаларының ұзындығы тұқым ұзындығының жартысынан кем болмағандарын есепке аламыз.

Бақылау күндерінде жақсы дамыған тұқымдарды және шіріп кеткендерін әр жүздік бойынша талдау карточкасына есепке алып,төсеніштен алып тастаймыз.

Бұдан кейін төсеніштерде қалған тұқымдарды санап, олардың сандарын да талдау қағазына жазамыз; бөлшектің алымына өскен тұқымдар санын, ал бөліміне - өспегендерін көрсетеміз.

Ең соңғы есеп жасайтын күні өспей қалған тұқымдарды төсеніштен алып,ұзынынан скальпельмен кесіп,әр жүздік бойынша:сау, дұрыс өспеген, қатты, шіріп кеткендері, жарнақсыздары, бос дәнділері, энтомологиялық зиянкестермен зақымданғандары – деп бөліп талдау қағазына сандарын жазамыз. Өсіру нәтижелері бойынша тұқым өнгіштігін, өсу қуатын әр сынамаға орташа арифметикалық мәнін есептеп процентпен бүтін дәлдікпен көрсетеміз.

Тұқым өнгіштігін апнықтауда әр сынаманың нәтижелерінің айырмашылығы 6 – кестеде келтірілген ауытқу мүмкіндіктен аспауы керек. Ауытқу мөлшерін әр 4 сынама тұқым жүздігі бойынша есептелінеді.Ол үшін тұқымдардың әр 100 сынамасы бойынша орташа арифметикалық мәнімен салыстырамыз. Егер бір жүздік тұқым көрсеткіші берілген ауытқудан асып кетсе, оның көрсеткішін есепке алмаймыз; ал өсу қуаты мен тұқым өнгіштігін қалған 3 сынама бойынша анықтаймыз.Егер ауытқу көрсеткіштері 2 сынама бойынша келтірілген ауытқу мөлшерден артық болып кетьсе, талдау дұрыс жүргізілмеді деп санаймыз.Мұндай жағдайда тәжірибе жұмысы қайталанып,жаңадан өткізіледі.

Құрал –саймандар мен материалдар:

1) Сұрыпталған таза тұқым;

2) Құрама тақтасы;

3) Дайындалған Копенгаген аппараты;

4) Білтелерімен тігулі мата төсеніштері;

5) Дөгелек фильтрлі қағаздар;

6) Пинцеттер;

7) Скальпельдер.

6. 
   кесте - Тұқым өсірудегі рұқсат етілген ауытқулар, %
   

№ 7 Зертханалық жұмыс. Тұқым Өміршеңдігін анықтау

Ұрықтың боялу көлеміне, орнына, түсіне байланысты тұқым өміршеңдігіне тұжырым жасалынады.Бояу қолдану әдісі ұзақ тыныштық сақтайтын тұқымдарға пайдалынады, ал кейде тез арада өнетін ағаш түрлеріне де (қарағай,шырша,т.б.) қолданады.

Қысқартылған белгілер:

ИК – индигокармин;

ТЗ – тетразол;

ЙЙК – йод ерітіндісі;

Ж – жарықта;

Қ – қараңғыда.