Мелиорация – табиғатты тиімді үйлестірудің негізі

Мелиорация – табиғатты тиімді үйлестірудің негізі

Жерді қарқынмен пайдалану жəне оларды жақсарту, кей кезде төңірегіндегі жерлердің жағдайына жиі қолайсыз əсер етеді, сон- дықтан табиғи жүйені пайдалану заңдарында, құжаттарында, оны пайдаланғандағы қоршаған ортаны қорғау талаптары пайда болды. Алайда, табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру əлі де болса онша айқын анықталған жоқ.

Соңғы жылдары табиғатты пайдалану жəне үйлестіру ортасын- да «ландшафт», «ландшафты мелиорация», «ландшафтарды мелио- рациялау» жəне тағы да басқа географиялық ұғымдар қолданыла бастады. Осы ұғымдарды енгізу, тек қана оларды орынды жағдайда ғана пайдаланса, өте бағалы жəне тиімді болар еді.

Ландшафт – белгілі бір аймаққа тəн географиялық қабық құры- лысының барлық түрлік ерекшеліктерін сақтайтын ең кіші бөлшектік бірлік. Осы эталонда (мөлшерде) – бірлікте аймақтық та, жергілікті ерекшеліктері де үйлескен, барлық жағынан толық жергілікті табиғат дəлелдемелер жəне адамның тіршілігі мен іс-əрекетінің жағдайлары жан-жақты толығымен кең түрде қамтылған.

Бірақ ландшафт – бұл сонымен қатар, А.И. Головановтың (1989) көзқарасы бойынша, генетикалық бірыңғай геожүйе, аймақтық жəне аймақаралық белгілері бойынша біртекті жəне жергілікті геожүйелердің ерекше жиынтығы.

Табиғат қорларын тиімді пайдалану жəне табиғатты үйлестіру тұрғысынан қарағанда, жергілікті жақсарту жəне қайта құру жөнін- дегі геожүйелік тəсіл неғұрлым дұрыс болып табылады, өйткені ол жер қыртысын, судың салмағын, атмосфераның ауалық салмағын, биологиялық түрлерді жəне топырақты сияқты геожүйенің өзара келіскен жəне өзара байланысты құрамдас бөліктерін бірге қарас- тыруға мүмкіндік береді.

Ландшафт тұтастылыққа ие, яғни өзара келіскен құрылымдық бөлшектерді жəне жергілікті геожүйелердің белгілі жиынтығын құрайтын, көршілес ландшафтармен зат жəне қуат алмасатын, ашық жүйе болып табылады. Ол жұмыс істейді, яғни онда тұрақты өзгеру кезеңін көрсететін заттардың алмасуы, қуаты жəне мəліметтер жүреді. Оның ерекше маңызды табиғи қасиеті – биологиялық салмақтың пайда болуы. Ландшафтың жұмыс істеу нəтижесін көрсететін жəне оның құрамдас бөлігі ретінде аймақтық жəне ай- мақаралық топырақтардың белгілі жинағын айтады. Ландшафт өзінің тұрақтылығын көрсететін, белгілі құрылым мен құрылысқа, қасиеттер мен күйелердің динамикасына ие жəне оның дамуға қабі- леті бар, яғни тұрақты түрде эволюциялық қайтымсыз өзгеруде бо- лады (А. И. Голованов 1989).

Ландшафт, өзіне əртүрлі мағыналы жерлерді сыйдырып, ауыл- шаруашылық, орман жəне су қорлары, елді мекен, өндіріс көлікке, байланысқа, табиғи-мəдени, ғылыми, дем алатын орынға, қорғанысқа арналған жерлер сияқты бірден бірнеше əлеуметтік-экономикалық қызметті атқарады.

Сондықтан ландшафтты, табиғи шекаралары бар, бірақ қазіргі жағдайда əртүрлі көлемде жəне үйлесімді алуан түрлі антропогенді қысымның əсерінен қалыптасатын табиғи құрылым ретінде айтуға болады. Осыған байланысты, адамның, қоғамның жəне олардың мүддесін бейнелейтін мемлекет алдында, табиғи қорларды тиімді пайдалану жəне табиғатты үйлестірудің негізі болатын, мəдени ландшафты құрудың ғылыми-тəжірибелік мəселесін құруы керек. Осы іс-əрекеттің əлемдік негізгі мақсаты – ең кең мағынада алғанда адамның тіршілігінің сапасын жақсарту, хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің аталық түрлерін, тарихи-мəдени ескерткіштерді жəне тағы басқаларды сақтап қалу.

Мəдени ландшафтарды құру жөніндегі іс-əрекеттерді ауыл жəне орман шаруашылықтары, азаматтық жəне өнеркəсіп құрылысының дамуы мен жақсартумен қоса ландшафтық мелиорацияны өндіріске енгізу. Соңғысы ақыр аяғында əртүрлі міндеті бар жер мелиорация- сы ретінде жүзеге асады, бірақ ол ландшафтық тұрғыда негізделу керек. Басқа сөзбен айтқанда, əртүрлі уақыттағы əртүрлі тапсырма беруші мен мердігерлердің ұйымдасып өткізетін мелиорациясының жиынтығы, ақыр аяғында мəдени ландшафты құруға əкелуі керек.

Сонымен, «мəдени ландшафт» ұғымы ғылыми негізделіп жəне айқын қалыптасуы керек, ол үшін ландшафтың жəне оны ықтималдау күйлерінің сындық белгілерін жете зерттеу керек. Құрылымды бұл ұғым А.И. Головановтың пікірі бойынша, топырақ түзуші, өсімдіктердің өсу жəне қоршаған ортаға əсерінің басқару дəлелдемелерінің талабының жиынтығы ретінде қалыптасқан

«мелиоративті тəртіп» ұғымына жақын болу керек, олар мелио- ративтік шаралар жүйесін қамтамасыз етіп, оның нəтижесінде ауыл- шаруашылық жерлерді жақсартуға жағдай тудыруға тиісті.

Сөйтіп, ауылшаруашылық жерлердің мелиорациясының мақса- ты – табиғи жəне басқа қорларды үнемдеп пайдалану арқылы жəне қоршаған ортаға зиян келтірмеуге немесе орнына келтірудің нəтижесінде, ауылшаруашылық дақылдардың үйлесімді өнімділігін қамтамасыз ету үшін топырақ құнарлығын кең түрде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету. Егер осы тұрғыдан бір ландшафтық аймақта, басқа жерлерде мелиорациялауды іске асырса, онда оның нəтижесін мəдени күйге жеткізуге болады.

А.И. Головановтың пікірінше, мəдени ландшафтың үйлесімдік сынақ белгілерін жете зерттегенде келесі жағдайларды ескеру керек:

• 
  үйлесімдік – табиғи құрылым нақты геожүйеде болуы керек, соның ішінде ландшафт, табиғи орта немесе қоршаған орта секілді көмескі ұғым болмауы керек;
  
• 
  ландшафтың əртүрлі бөлшектерінің ұйымдасу дəрежесі мен тұрақтылығы əртүрлі – тұқымдық жүйелік төмен бөлшектері сыртқы əсерлерге төзуі азырақ;
  
• 
  географиялық қыртысы алуан түрлі, оның бөлшектері – ашық жүйелер, олардың арасында үнемі қуат жəне заттардың ал- масуы өтеді, сондықтан ерітіндінің тасқыны мен бірге жергілікті əсерлері, олардың көздерінің шкаларынан алыс жерге таралуы мүмкін; (ауа салмағының айналып алмасуының арқасында жəне тағы басқа жағдайларға байланысты);
  

• жергілікті ықпал жасау əсерлері тұрақты қарқынды

Сонымен қатар, ландшафтың өнімділігін қандай бағамен өсіру- ге болады немесе оның қандай бөлігін пайдалансақ, яғни оның бөлігінің қандай заттық немесе қуаттық қорларын қандай көлемде пайдалануға болады деген сұрақ туындайды. Бұған айқын мысал ретінде, өзен арнасын, соның ішінде Сібір өзендерін, Орта Азия су салаларына аудару туралы қызу айтысты айтуға болады. Егер басы- нан су қорларының қайта бөлуінің «ландшафттарға» пайдалылығы толық дəлелденген болса, онда мүмкін қоғам бұл су қорын аудару ойын қабылдар ма еді.

Сөйтіп табиғи қорларды жəне табиғатты үйлестіруді тиімді пайдаланудың негізі болатын, ландшафт мелиорациясындағы шара- лардың жиынтығы, жеке кездейсоқ өнімділіктердің үйлестіруіне негізделмей, ландшафт аралығының байланысын ескере отырып, жалпы өнімділікті арттыру дəлелінде негізделу керек.

6. Мелиорациялық табиғи-техникалық құрылымды экологияландыру

сүретін ортаның экологиялық жағдайының нашарлауына байланыс- ты, адамзаттың өмірінің қауіпсіздігін сақтау жұмыстарын жүргізіп келеді.

Табиғи жүйелердің экологиясының дағдарысқа ұшырауы көбі- несе табиғи қорлардың белгілі түрлерінің таусылуынан неме- се шығынға ұшырауынан болады. Бұл – су жəне жер қорларын қарқынмен пайдалану, ластануға ұшыраған жəне жарым-жартылай өзінің қорлық мағынасын жоғалтқан су құрылымдық жүйелер са- пасын жəне сандық мəнін жоғалтқан жыртылған жəне жайылымды жерлер, егістік жерлердің топырағының құнарлығының құлдилауы жəне тағы басқалар. Бір ұрпақтың алдында, көп аймақтардың экологиялық жүйелеріне, өзен алқаптарының табиғи құрылым- дарына, ландшафттық жүйелерге, су құрылымдық жүйелеріне мағы- налы өзгеріс енгізу қоғамға үрей туғызады.

Табиғи аймақтарға байланысты экологиялық мəселелер қоршаған ортаның ерекшеліктерін, оның шаруашылық іс-əрекеттерге мүм- кіншілік төзімділігі мен тұрақтылығын елемей, қорларды үдеме- летіп пайдаланудан туып отыр. Табиғи құрылымды құруға бай- ланысты жобаларды көп салада таңдау кезінде, экологиялық теңгерменің өзгеруін ескермесе, ол кенеттен болатын шиеленіске түсіреді. Қоршаған ортаның экологиялық күйінің нашарлауы, со- нымен қатар, табиғат қорын пайдаланудың талдамалық бағытының жетілмегендігінен, табиғатты қорғау шараларына қаржының жетіс- пеуімен қатар, экологиялық, экономикалық, техникалық, заң жү- зіндегі жəне əлеуметтік жағдайымен қатар, қоғамдағы басқарушы топпен жəне табиғаттың арасындағы келіспеушілік жағдайлар мен қайшылықтардың нəтижесінде пайда болады. Сондықтан оңтайлы есепке алу тұрғыдағы көзқараспен экологиялық өзгерістерді неме- се дағдарыстарды жоюға, əшейінде ыңғайлы болып көрінетін ша- ралар, іс-жүзінде немесе тəжірибеде іске аспайтын болып шығады, өйткені табиғи ортаға тигізетін кез келген есепке алынбаған ықпал, лезде жауапты іле-шала береді. Бұл табиғи құбыластардың осын- дай физикасы жəне шынайылығы немесе нақтылығы. Олай бол- са, табиғи өзгерістің болмауын мұрат-мақсат ретінде санап, оған əрқашанда ұмтылу керек, бірақ іс жүзінде табиғи өзгерістерді бол- дырмауға, адамзаттың еш уақытта да қолының жетпейтінін əр- қашанда есте сақтау қажет. Жалпы жүзеге асырылуға тиісті жоба- ларды талдау барысында, экологиялық орнықтылыққа қол жеткізу үшін мүмкіндігінше барлық жағдайларды ескеріп отыру қажет, онсыз экологиялық қауіпсіздікке жетуі өте қиын. Бұл қалайда бол-

са, соның ішінде адамдардың тіршілік ету дəрежесін, олардың əлеуметтік жағдайын анықтауға негіз болатын мелиорация, энер- гетика, əлеуметтік қызметіндегі табиғи-техникалық құрылымдар жəне басқа қажетті техникалық шаралар, экологиялық қауіпсіздікті қауіпсіз етудің негізділігін көрсетеді. Сонымен қатар, экологиялық қауіпсіздіктің белгілі белесінен, қандай қажетті болған жағдайда да аттап өтудің болмайтынын ұмыту қауіпті, өйткені осыған бай- ланысты табиғатқа көп зиян келуі мүмкін. Ендеше, осы саладағы қазіргі саяси-əлеуметтік жəне экономикалық бағыт тек қана эколо- гия қауіпсіздігін қамтамасыз етумен шектелмеу керек, ол халықтың мүддесі үшін табиғи қорларды сақтауға тиісті.

Сондықтан экологиялық орнықтылықтың шамадан тыс деңге- йін ұстап тұрудың арқасында, халықтың əлеуметтік жағдайын жақ- сартуға зиян келтіретін, заттық қорды сақтаудың қажеті бар ма, зерзаттардың экологиялық қауіпсіздігінің төмендеуінің нəтижесінде үнемделген қаржысының есебінен, адамдардың ұзақ өмір сүруін арт- тыратын, əртүрлі құрылымды дамыту пайдалы емес пе деген сұрақ туады. Əрине, бұл сұраққа, табиғаттың экологиялық тұрақтылығы мен халықтың өмірін, тіршілігін, тұрмысын біріктіріп қарастыра отырып жауап беру қажет.

Əрбір шешімді, қазіргі заманғы үйлесімдік əдістерін пайдала- нып, табиғатта орнықты қауіпсіз құрылымдардың жоқ екенін ескере отырып, барлық «ия» жəне «қарсы» пікірді салмақтап (ақылға салып көріп), мұқият талдаудан кейін ғана қабылдау керек. Осыдан кейін ғана оның тиімділігі немесе табиғи құрылымдардың экологиялық орнықтылығы мен қауіпсіздігі туралы айтуға болады.

Табиғи ортаны экологияландыру барысында, табиғи құрылым- ның заттар қорын тиімді пайдалану мақсатына сəйкес шешімін қабылдау үшін қарастырылатын аймақты жүйеге, жүйелік топтарға, табиғи-өндірістік құрылымдарға бөлу керек. Аймақтағы орналасқан қорлардың жалпы көлемі, экологиялық қауіпсіздікті жəне орнықты- лықты керекті дəрежеде қамтамасыз ететін болғанда ғана халықтың тұрмыс дəрежесін өсуін қамтамасыз ету үшін салалық қорларға бөлуге болады.

мəселелер көп, оның біріншісі, адамдардың тұрмыс дəрежесін арт- тыруға қажетті, табиғи құрылымдарға мақсатты шығын келтіре отырып, экологиялық тұрақтылықтьң өсуін қолдайды, ал екіншісі, халықтың мүддесін ескеретін, оның өмір сүретін ортасының эколо- гиялық қауіпсізділігінің орташа (біркелкі) дəрежесін немесе деңгейін сақтауды қолдайды.

7. Мелиорацияның физико-географиялық негізі

Топырақтың пайда болуы мен бірте-бірте дамуының өрістеуі немесе эволюциясы, жер бетінің ылғалдану жəне жылу (гидро- техникалық) тəртібіне, яғни белгілі аймақтың жылу мен ылғалдың теңгермесіне байланысты. Олардың арақатынасын талдау үшін бəрінен де М. А. Будыко ұсынған күн сəулесінің көрсеткіші («құрғақшылық белгісі») деп аталатын көрсеткіш ыңғайлы:

мұнда, L – булануға жұмсалған жасырын жылу (булануға бөлінетін жылу); O_C – жауын-шашынның жылдық мөлшері; R – жер бетінің (географиялық кеңістігінің) радиациялық теңгермесінің жылдық мөлшері.

Күн сəулесінің құрғақшылық ( R ) көрсеткіші деп жер бетіндегі күн сəулесінің қуатының теңгермесі мен булануға кеткен жылумен бейнеленген жауын-шашынның жылдық мөлшерінің қатынасын айтады. « R » көрсеткішінің көмегімен табиғи аймақтарды геогра- фиялық белдеулікке бөлуге, сонымен қатар табиғатты пайдаланудағы өндіріс күштерін тиімді орналастыру мəселелерін шешуге болады.

Табиғи аймақтардың жағдайын бағалау үшін «R» мен «L» көрсеткіштерінің арақатынастарынан басқа, олардың абсолюттік мөлшерін ескеру қажет. Бұл аймақтың су тəртібі мен өсімдік салмағының өсімінің қарқыны ғана емес, сонымен қатар осы дəлелдемелер арқылы жердің топырақты-мелиоративтік жағдай- ларының өзгеру бағытын бағалауға мүмкіншілік береді.

2. 
   сурет. А.А. Григорьев – М.И. Будыконың кезеңдік аймақтық географиялық заңының желісінің бейнесі (шеңбердің үлкендігі ландшафттың биологиялық өнімділігіне сай өзгерген)
   

Табиғи құбылыстар, соның ішіндегі топырақ қабатының қа- лыптасу жəне өсімдік пен хайуанат организмдерінің ортасы мен жиынтығының арасындағы заттар мен қуат алмасу кезеңдері, тек қана сыртқы айналымның немесе айналымның мінездемесін көрсете отырып қана қоймай, табиғи ортаның үздіксіз дамуын сипаттайды.

Заттың, динамикалық тұрғыдан түсіндіргенде, «айналым» анықтамасы жаратылыс-тарихи ғылымдарының іліміне кіреді жəне оларды уақыт кезеңдерінде қайталатын табиғи құбылыстардың ди- намикасын бағалаған кезде кең қолданады.

Топырақтану жəне топырақ мелиорациясы тұрғысынан, заттардың геологиялық айналымы деп жер қыртысының, сұйық жəне шөгінді тау жыныстары мен минералдың пайда болуы, оның сынақтық бағытындағы қабаттарының, жер бедерінің қыртысының желге мүжілуі жəне ныша-

нын жекелеу, судың қатты жəне химиялық арынының өзгеруі мен пайда болуы, жер бетіндегі жəне жер асты сулары мен күлге айналған жердің терең қабатынан шығатын ағынды заттардың қатуы мен шоғырлану кезеңдерінің барлық жиынтығын айтады.

«Заттардың биологиялық айналымы» түсінігіне (ұғымына) өсім- дік пен хайуанаттар денелеріндегі айналым туралы түсінік берген- де, өсімдік пен хайуанаттар денелерінің ортасы мен жиынтығының арасындағы заттары мен қуаттың алмасуының жалпы айналым кезеңдерін енгізеді.

Заттардың биологиялық айналымы ретінде топырақтан, тау жы- ныстарынан жəне атмосферадан денелерге химиялық бөлшектердің түсуін, органикалық заттардың тарауын жəне топыраққа, ауаға химиялық заттардың қайтып оралуын (органикалық заттар бөлігінің немесе толығымен өлген денелердің жылдық түсімін) айтады.

Əсіресе, биологиялық айналымдағы маңызды өнімді жасыл өсімдіктер береді. Олардың биологиялық жəне табиғаттың физика- лық-географиялық ерекшеліктеріне байланысты заттардың биоло- гиялық айналымы əртүрлі сатыда өтеді, бұл тазарған денелік заттар мен айналымға қатыстырылған минералдық заттардың сандық жəне сапалық өзгешелігінен көрінеді. Сөйтіп милиорацияның табиғи- техникалық құрылымы болып табылатын, топырақ қабатының қалыптасуына, құрлықтағы жалпы əлемдік айналымының бөлігі болып табылатын көміртегіге жəне фотосинтезге байланысты, яғни қоректік заттың жəне топырақтың толық түзілуі үшін, денедегі көміртегінің қос тотығының ерітіндіге айналуы қажет.

Топырақтың түзілуіндегі заттардың геологиялық жəне биологиялық айналымдарының үйлесуі мен маңызы жайындағы ұғымды В.Р. Ви- льямс, В.М. Гомдмит секілді ұлы ғалымдар енгізген еді. Заттардың үлкен геологиялық айналымы көптеген дербес биологиялық, геологиялық жəне техникалық ыдырау айналымдарынан тұрады. Соның арқасында заттар мен қуаттардың техникалық жəне экологиялық айналымының маңызы əр уақытта күшейеді. Адамның əрекеті немесе қызметінің табиғи ортаға тигізер əсерін көміртегі, азот күкірт жəне басқа көптеген заттардың айналымдары арқылы анықтайды.

Үлкен егістік аймақтардағы топырақ мелиорациясы кіші биоло- гиялық айналымды күшейту мен қатар үлкен геологиялық айна- лымға əсер етеді. Бұл құбылыс топырақ жəне жер асты суларының арасындағы су алмасуымен, сонымен қатар суғарылатын танаптар- дан буланған ылғалдық көлемінің ұлғаюмен жəне суғару суларын үлкен арақашықтықтарға тасымалдауымен байланысты.

Ауылшаруашылық жерлердің мелиорациясының ең маңызды мəселелерінің бірі – топырақ құнарлығын үдемелі арттыру мен қоршаған ортаны қорғау мақсатында, су жəне қоректік заттардың айналымымен басқару жəне реттеу.

тырылған мелиорация жағдайында жүзеге асуы мүмкін.