Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Одағайдың құрамы мен қызметі
Грамматикалық ерекшелігі жағынан одағай түрленбейтін сөз табы категориясына жататындықтан, жұрнақ-жалғауларды көп қабылдай бермейді. Олар сөйлем ішінде зат есімнің орнына жүріп, субстантивтенгенде ғана зат есімнің грамматикалық формалары мен түрлене алады. Мысалы: Сен осы ойбайыңды қойшы! Шөре-шөрелеріңді бәпептемей, тыныш отыр! Мұнда ойбайыңды (неңді?), шөре-шөрелеріңді (нелеріңді) сөздері субстантивтенгендіктен одағайлар, сондықтан оларға зат есімнің грамматикалық категорияларының көрсеткіштері - көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғанған. Одағайға жататын сөздер басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы жасалынбайды, сондықтан одағай тудыратын арнайы жұрнақтары жоқ. Кейбір одағайлардан басқа сөз таптарын тудыратын -ла, -ле -лап, -леп; -шыл, -шіл, -ақ жұрнақтары жалғану арқылы туынды түбір етістіктер мен есім сөздер жасалады. Мысалы: ойбай -ойбайла, әйт-айтақ, уһ-уһілеп, тәйірай -тәйірайшыл, айтақ-айтақшыл, бытпылдық-бытпылдықтап - деген мысалдарда ойбай, үһ, өйт, тәйірай, атақ, бытпылдық одағай сөздері басқа сөз таптарының сөздерін жасауға негіз сөз болған. Мысалы: Ойбайлап, аһлап-уһлеп мазаны алды. Бөдене бытпылдықтап ұшып отырады, түлкі көзін жұмып соңынан жортып отырады. Қасқырлы жердің елі айтақшыл. Бұл жерде жұрнақ арқылы жасалынған одағай сөздер - туынды етістіктер мен туынды сын есім. Одағай грамматикалық формаларға түспейтіндіктен, сөйлем мүшелерінің бірде-бірінің қызметін атқара алмайды. Заттанғанда не басқа сөздердің тіркесінде келіп, күрделі мүшенің қызметін атқаратыны болмаса, жеке дара тұрғанда сөйлемнің баламасы ретінде жұмсалады. Мысалы: «Жарайды, мен бытпылдық-бытпылдық деп ұшып отырам, сен көзіңді тас жұмып, менің соңымнан еріп отыр» - деген сөйлемде күрделі мүшенің құрамында келіп тұр. Ал, «Кеше біздің үйде отырған? Ә- ә-!? (Ғ.Сланов); Ә-ә-ә! «Енді түсіндім, есіме енді түсті» деген сөйлемдердің екеуінде де «Ә» одағайы сөз-сөйлем ретінде қолданылған. Одағайлардың өзара тіркесіп қолданылуында белгілі бір тәртіп бар, кез келгені бір- бірімен тіркесе бермейді. Көбіне өзара тіркесіп қолданылатындар ішкі мағына үйлесімі бар, мағына жағынан бір-біріне жақын жағымды не жағымсыз көңіл-күйді білдіретін, эмоцияға байланысты дара айтылатын, сөз-сөйлем орнына жүретін одағайлар. Мысалы: 0, тоба! -деді қайғыдан еңсесін көтере алмай отырған Қасқақ би. (Ғ.Е.); «Ә, бәрекелді! Іштегіні айтқызбай білетін сабазың ғой; «Апырмай, ә? Айдабол сынды адамның баласына тәуір ат таба алмағандай, болмаған атты қойғаны несі екен? деген сөйлемдердің әрқайсысында қатарынан қолданылған «о, тоба», «ә, бәрекелді», «апырмай, ә» одағайлар контексте тұтас ойды білдіріп тұрған жеке-жеке сөйлемдер. Одағайларды құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады: 1) негізгі түбірлі одағайлар; 2) күрделі түбірлі одағайлар. Негізгі түбір одағай сөздерге бір фонемадан тұратын әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түбір сөздер жатады. Олар көбіне екі, үш, төрт дыбыстардан тұрады. Мысалы: Жә, уа, әй, паһ, оһо, тек, кәне, тәйт т.б. Күрделі түбір одағайлар негізгі түбір одағайлардың немесе екі сөздің бірігуінен не қосарлануынан жасалады. Мысалы: Мәссаған! Апырым-ай! Апла! Әттеген-ай!, Бәрекелді! Ләббай! Бай-бай! Ай-шай т.б. сөздер Одағайдың қосарланған түрі сөйлемде жиі қолданылады. Одағайларды бірінен соң бірі дүркін-дүркін қайталанып айту, сезімнің күштілігін, не ишараның, бұйрықтың қаттылығын, қатаңдығын білдіреді. Одағайлардың қосарлануында белгілі бір тәртіп бары байқалады. Мысалы, бір топ «тәйірі, ту, бәсе» сияқты т.б. одағайлар косарлап айтуға көнбейді. Ал, енді бір топ одағайлар-«Алақай! Ойбай! Тек! Ойбай-ау!, Рит соқ!» сияқтылар дара күйінде де, қосар күйінде де қолданыла береді. Одағайлардың ішінде көбіне тек қосар тұлғада жұмсалатындары да бар. Мысалы: Пай-пай, мына көмейі суырылған шешеннің ұрпағы-ай, сәлемінің өзін әндете салуын-ай! Әлди-әлди, бөпем-ай, ұйықтай қойшы, көкем-ай! Малға айтылатын одағайлар қосарлы түбір сөздер болады. Каталог: uploads -> books -> 47828 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Ш. юлдошева, А. Нисанбаева 47828 -> Методикасы кафедрасы 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби 47828 -> Низами атындағы тмпу-дың Қазақ тілі және әдебиетін оқыту әдістемесі кафедрасының доценті Е. Абдувалитовтың “Абай халық данасы” тақырыбындағы сабақ үлгісі 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|