Педагогикалықинституты аманжолкүзембайұлы деректану
жүктеу/скачать 2,74 Mb.
|
5316dca4b6f55196e5e5a951d6210a82
5316dca4b6f55196e5e5a951d6210a82, Семинар ¦9, Семинар ¦9, cop vsemirnaya-istoriya 5kl kaz
6.ФОЛЬКЛОРДЕРЕКТЕРІ Жоспары 1.Ауызша дерек түсінігі. 2.Фольклорлық матералдардытарихи дерек ретінде пайдалану проблемасы. 3.Халық ауыз әдебиеті нұсқалары тарихи дерек. 4.Қазақ ақындарының шығармаларындағы тарихи проблемалар. Генеологиялық шығармалардың деректемелік маңызы. 6.Әдет-ғұрыптық заңдары. 7.Жер-су аттары тарихи дерек. Қандайда болмасын халықтыңтарихы деректер негізінде жазылатындығы баршамызға белгілі. Тарих тек қана жазба деректер негізінде жазылу керек деген ұғымның келмеске кеткені қашан. Бүгінгі тарих ғылымында деректердің кез-келген топтары мен түр лерін кәдеге асуы қажет. Жазбаша деректерде тарихи уақиға шынайы шындықты көрсетеді деп ойлайтын болсақ үлкен қателікке ұрынған болар едік. Сондықтан тарих жазғанда кез-келген деректер тобына сыни көзқараспен қарап, бірімен-бірін салыстыра отырып, деректану ғылымының әдістерін толық пайдаланғанда ғана мұратқа жетуге болады. Ауызша дерек түсінігі Қазақ тарихының жазбаша деректеріне тапшы кезеңдерін ашуда фольклорлық материалдардың қажеттілігін айтпаса да түсінікті. Ауыз әдебиеті– халықтың ғасырлар бойы ауызша шығарып, сақтап келген рухани асылқазынасы. Фольклор терминің 1843жылы рет ғылыми айналымға кіргізгенағылшын ғалымы Ульям Томсон екен. Фольклор сөзі ағылшын тілінен аударғанда халық данышпандығы деген мағынаны білдіреді. С.И.Ожеговтың сөздігінде фольклор дегеніміз «устное народное творчество и совокупность обычев, обрядов, песен другие явления быта народа»[Словарь русского языка. М., 1975, 785 б]. Осы күнге дейін филология ғылымында фольклор термині жөнінде бірізділік жоқ. Фольклордың құрамына халық шығармашылығының барлық түрі кіреді.Оларды ауызша, музыкалық және хореографиялық-театрланған өнер түрлері деп шартты түрде бөлуге болады. Фольклор ескерткіштері барлық халықтарда.Мысалы, көне грек эпосы,исланд сагтары,шотланд балладары,орыстыңбылиналары,кэрелофиндердіңрунасы, Кавказхалықтарының нартары, Сібір түркі-моңғол халықтарының батырлар 50 жырлары, Еуропа халықтарының,«Робин Гуд», «Песень о небелунгах», «Песень о моем сиде». Бізге белгілі ең көне эпостардың бірі грекхалқының жыры –Илиада. АвторыГомерболып есептеледі.Екі поэмадан тұратын көне ескерткіш тек грек әдебиетінің ғана емес бүкіл әлемдік руханияттыңежелгі ескерткіштері. Олардың пайда уақыты туралы ешқандай мәлімет жоқ. Иллиада Троя қаласының екінші атауы да Одисей жырлардың негізгі кейіпкері.Поэмалардың сюжетінеТроя соғысытуралы аңыздар алынған.«Илиада» 15700 өлеңнен тұрады. Олар 24 кітапқа бөлген (грек алфавитінің саны бойынша). «Песнь о Нибелунгах»орта ғасырдағы герман тайпаларының эпикалық ́ жыры.Авторы белгісіз.Жазылған уақыты шамамен ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІІІғасырдың басы. Уақиға желісі Ү ғасырда өмір сүрген герман тайпаларының қарым - қатынасы,сол заманда Рейн бойында билік еткен гун тайпаларымен туысқандық қатынас орнатуға ұмтылысы жайында өрбиді. Келесі бір поэма «Песнь о моём Сиде»деп аталады.Испан әдебиетінің озық үлгісі. Мұның авторы белгісіз. Пайда болған уақыты 1195-1207 жылдар аралығы.Испан халқының араб басқыншыларын қарсы соғысы баяндалады. Негізгі кейіпкеріСидтарихи тұлға.Зерттеушілердің пікірінше оның прототипідворян текті,әскербасы РеконкистыРодриго (Руй) Диас де Вивар (1040–1099), ел қорғауда өзінің ерлігіменхалықтың жадында сақталған батыр. Манас дастаны–қырғызхалқының дәстүрліэпосы. Ауыз әдебиетінің тамаша үлгісі, бұл дастан ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жырланып, халық есінде сақталуда. Дастанның жазбаша үлгілерінің бірі жарты миллионға жуық жолдан тұрады да, көлемі жағынанГомердіңОдиссеясыменИллиадасынқосқандағы кө-лемнен жиырма есе, алМахабхаратакөлемінен екі есе асып түседі. Жыр-дастан Манастың, оның ұрпақтарының және ісін жалғастырушыларының хикаяларын баяндайды. Эпос үлкен үш бөлімнен тұрады: Манас жыры, Манастың ұлы Сәметейдің жыры және Манастың немересі Сейтектің жыры. Дастанның өзекті тақырыбынқытайменқалмақдұшпандарына қарсы шайқастар сипаттайды. XV ғасыррдан бастап дастанның аты деректерде атала бастағанмен, оның жазбаша нұсқасы 1885 жылға дейін жасалмаған болатын. Әртүрлі көзқарастар негізінде дастанның пайда болу уақытын: VII-X ғасырлар, XI-XII ғасырлар немесе XV-XVIII ғасырлар аралығы деп мөлшерлейді. Қырғызстандакөптеген манасшылар бар. Дастанның үш бөлігін де жатқа білген манасшылар «Ұлы Манасшы» атағына ие бола алады.Дастанның әртүрлі бөлімдерінің 65-тен астам жазбаша нұсқалары белгілі. Ұлы ағартушы ғалымымызШоқан Уәлихановдастан бөлімдерін қағазға түсіріп, «Көкетай ханның асы» деген көлемді үзіндісін орысшаға аударған. Орыс тарихшылары өз зерттеулерінде фольклорлық деректерді кеңінен пайдаланады. Олар ауызша деректерді былайша жіктейді: күнтізбелік-тұрмыс- салт поэзиясы; отбасылық -тұрмыс-салтпоэзиясы (бала дүниеге келгендепестования,үйлену жора-жосындары,жоқтау); магиялық дуалау поэзиясы; 51 жұмбақтар; ертегілер:(кумулятивті,суммированные,жануарлар туралы, таңғажайып,новелла түріндегі ертегілер,тұрмыстық, батырлар туралы ертегілер, переработкибылин,сказки–пародии); прозалық әңгімелер:(аңыз,был, предания, сказы,анекдотХХ ғасырдағы француз тарихшысы Люсьен Февер «история, несомненно, создается на основе письменных документов. Когда они есть. Но она может и должна создаваться и безписменных документов когда их несуществует» деп, та- рихи зерттеулерде деректердің басқа да түрлерін пайдалануды жоққа шығармапты. [Бой за историю. М., 1991. 22 б.]. Сондықтандақазақ тарихын зерттеуде ауызша деректердің орны ерекше. Өкінішке орай қазақ халқының өте бай ауызша шығармаларын зерттеу тек әдебиетші ғалымдардың еншісінде болған. Бұл жөнінде белгілі қазақ тарихшысы Меруерт Қуатқызы (...казахское устное творчество было в основном объектом изучение фольклористов, литературоведов, а историки и этногрофы относились к применении устный традиции для реконструкций прошлой казахов весма осторожно)[Казахстан и Центральная Азия в XV–XVII в.в. история, политика, дипломатия. Алматы: Дайк-пресс, 1998, 67 бет] деп көрсетті. Қазақ тарихының ауызша деректерін шамамен 10 топқа бөлуге болады. Олар мыналар: нормативті деректер, генеология, әдептік заң нормалары, аңыздармен ертегілер, батырлар жыры, лирикалық поэмалар, мақал-мәтелдер және жұмбақтар, халық композиторларының әндері, халық ақындарының өлеңдері, билер мен шешендер сөзі, ономастика материалдары т.с.с. Әлбетте, бұл топтаудың шартты түрде екені белгілі. Өйткені кейбір деректер бір топтан екінші бір топқа ауыса береді. Фольклорлық матералдарды тарихи дерек ретінде пайдалану проблемасы Шын мәнінде біздің әдебиетшілер қазақтың ауыз әдебиетін жан-жақты зерттеп, көптеген диссертациялар жазды, жинақтар шығарды. Оның материалдарын өз зерттеулерінде пайдаланды. Тіпті кейбірі ауызша әдебиеттердің тарихилығын зерттеді. Әйтседе қазақ тарихын жазуда ауыз әдебиетінің мұралары пайдаланылмады деген пікірден аулақпыз. Раши-ад-дин, Әбілғазы Баһадұр хан, Өтеміс қажы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Құрбанғали Халит, М.Ж.Көпейұлы, Е.Бекмаханов, Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. еңбектерінде ауызша деректер молынан пайдаланған. Қазақтың кәсіби тарих ғылымының негізін қалаушылардың бірі Ермұхан Бекмаханов «тарихи ірі уақиғалар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырған халықтын ауызша шығармашылығы: дастан, өлең, қисса, батырлар жыры, ертегі, аңыз т.б. арқылы қазақ халқының есінде сақталған» деген пікірі 52
талас тудырмаса керек. [Қазақстан ХІХғ. 20-40 жылдары. Алматы: Қазақ Университеті. 1992, 43 бет.] Қазақ халқының ауызша тарихының үлкен ғылыми проблема дәрежесіне дейін көтерген филология хылымының докторы, профессор А. Сейдімбек. Ол өзінің көп жылдық зерттеу жұмысының нәтижесін 2008 жылы аяқтап, Астанадағы «Фолиант» баспасынан 728 беттік кітап етіп шығарды [Қазақтың ауызша тарихы: зерттеу]. Қазақ халқының шежірелік туындыларын талдап, оған сараптама жасап, оларды тарихи дерек ретінде пайдаланудың ғы-лыми тұжырымдамасын жасап берді. Ғалымның айтуы бойынша шежіре тарату дәстүрі көпшілік түркі халықтарына тән болғанымен, нақ қазақ сияқты оны өзінің тарихының мәйегіне айналдырған халық жоқ сияқты. Кітаптың құндылығы – ондағы тақырыпқа байланысты терминдерге түсінік беріп, халық арасында ұмыты-лып бара жатқан ұғымдарды қайта тірілту. Өз зерттеулерінде ауызша деректерді молынан пайдаланып жүрген ғалымдардың бірі, профессор Ж.О. Артықбаев. Автор ауызша деректерді пайдалануда көп ғалымдарға үлгі боларлық. Оның «для создание объективной истории Казахстана значение устной историологий черезвычайно важно, поскольку до конца первой половины ХІХ века письменной литература не играла в казахском обществе сколько нибудь серьезной роли» [История Казахстана. Учебник для вузов. Қостанай: ТОО «Центрально-Азиатское книжное издательство», 2006. 20-бет] дегеніне алып-қосарымыз жоқ. Ауызша деректерді зерттеушілер кәдесіне жарату мәселесін алғашқы рет көтерген Қарағанды мемлекеттік университетінің оқытушы ғалымдары. Археология, этнография және Қазақстан тарихы кафедрасында профессор Ж.Артықбаевтың басшылығымен, ауызша деректерді пайдаланудың теориялық және әдіснамалық проблемаларын зерттеу мәселесі жолға қойылды. Өткен ға-сырдың 90-жылдары мұнда осы тақырыпқа арналған бірнеше кандидаттық тіпті докторлық диссертациялар қорғалды. 1999 жылы осы кафедра аспиранты Елешова З.Е.«XV–XVII ғғ. қазақ тарихының фольклорлық нұсқасы»тақырыбында диссертациялық зерттеу орындалды. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты тарихи фольклор материалдары негізінде XV–XVII ғасырлардағы қазақ халқының тарихын көрсету еді. Автор өз мақсатын толығымен орындады. Бұл дәуір Алаш жұртының енші алу, қазақ, ноғай және өзбек болып бөліну процесінің жүріп жатқан кезі еді. Сондықтанда оның жинаған тарихи деректері осы бауырлас үш халыққа да ортақ. Тарихи оқиғаларды баяндай отыра, автор қол жазба түрінде немесе ауызша айтылып жүрген тарихи фольклорлық фрагменттермен сюжеттерге текстологиялық талдау жасау және тұтас деректік қор қалыптастыру, дерек түрін өзара салыстыру сияқты әдістемелік жұмыстар жүргізген. Диссертациялық зерттеу негізінде автор қазақ тарихының белгілі бір кезеңін зерттеуде фольклорлық деректердің құныдылығын дәлелдейді. Халық ауыз әдебиеті нұсқалары тарихи дерек 53
Жатар алдында анасының баласына айтатын ертегісін халықтың еріккеннен ойлап тапқан дүниесі деп ойлау үлкен қателік болар еді. Ұзақ жылдар бойы халықтың есінде екшеленіп қалған ертегілер мен аңыздарда тұнып тұрған тарих бар. Ертегі халық прозасының дамыған, көркемделген түрі. Ол әрі тәрбиелік, әрі көркемдік-эстетикалық рөл атқарады. Ертегінің негізін қалаған жанрлар деп мифті, хикаяны, әпсананы айтамыз. Ертегі пайда болған заманда халық оны қиял деп қабылдамаған. Онда баяндалатын оқиғаға толық сенген. Әлбетте, ертегі адам есінде қалу үшін оны ойдан шығарылған, адам сенбейтін, шым-шытырық уақиғалармен көркемдеген. Алғашында шын болған уақиғалар негізінде айтылған әңгімелер бірте-бірте ел арасына тараған сайын қоспалармен толықтырылып, хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Бұл күнде қазақ ертегілері том-том кітап болып басылып жатыр. Тарихшының міндеті – осыларды деректанулық сыннан өткізіп, өз кәдесіне жарату. Үлкен тарихи мағлұмат беретін деректердің тобына қазақтың аңыздары жатады.Миф дүние туралы фантастикалық түсінік. Аңызды зерттейтін ғылым мифология– адамның рухани мәдениетінің алғашқы формасы. Арғы тарих кезінде пайда болды.Адам қоршаған ортаны түсіну үшін қолданды. Құдай мен батыр іс-әрекетін айтушы.Аңыз– халық қиялынан туған ғажайып қызық оқиға, әңгіме. Өмірден ерте озған Қондыбай Серікбол деген жас ғалым арғы қазақтардың аңыз-әңгімелеріне өзінің 4 томдық еңбегін арнады. Қазақ фольклорының көп жылдар бойы зерттеген профессор Немат Келімбетов ертедегі ғұн тайпаларында дастандардың болғаны жөнінде болжам айтады. Еділ Бабамыз жөнінде европа халықтарында «Песень о небелунгах» және «Песень о моем Сиде» деп аталатын дастандардың барлығы белгілі. Одан кейінгі тарихи аренаға көтерілген түркі тайпаларында аңыз-әңгімелердің көп болғандығын Махмуд Қашғари өз сөздігінде атап көрсетеді. Ауызша деректердің келесі бір тобына ықылым заманнан бері халық арасында тарап келе жатқан мақал-мәтелдер жатады. Мақал – нақыл сөздің бір түрі. Өмір құбылыстарын жинақтайтын, оларды бір қалыпқа келтіретін, бір не екі тармақтан құралып, алдынғысындашарт не жалпы пайымдау, соң-ғысында қорытынды шығаратын, түйінді пікір айтатын, өте ықшам, бейнелі халықтық поэтикалық жанр. Ғасырлар бойы екшеленген, қырланған, алуан мазмұнды, сан тақырыпты сөз мәйегі. Қазақ арасында бүгінде кең таралған мақалдардың көпшілігін Махмуд Қашқари сөздігінен, Жүсіп Баласағұни еңбектерінен кездестіріп жүрміз (Атасы бір әрі тартады, анасы бір бері тартады. Үйлену оңай, үй болу қиын.). Қазақ мақалдарына әдеби талдау берген қазақтың белгілі ғалымы профессор Сейіт Қасқабасов. Кейбір елдерде мақал-мәтелдерді зерттейтін ғылым бар. Оны паремиология деп атайды. Бұл гректің паремиа –нақыл деген сөзінен шыққан. Енді мәтел сөзге тоқталайық. Мәтел – өзінің негізгі түйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереғар шеңдестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа да нұсқа нақыл сөз. Мәтел мақалға жақын, сынар тармақ болып келеді. 54 Сөз үстемелене келіп түптің түбінде оның мақалға айналуы мүкін. Мақал мен мәтел бірін бірі толықтырып тұратын жанр.
Қазақ ақындарының шығармаларындағы тарихи проблемалар Ауызша тарихи деректердің үлкен бір тобы қазақ ақындарының шығармалары. Ханның қордасындаәр уақытта ақылшы жыраулар болған. Жыраулар – халық поэзиясын жасаған ақылғөй даналар. Олар заманының өздері куә болған елеулі уақиғаларын, тарихи кезеңдерді жырға қосқан. Жыраулар поэзиясы сонау көне заманда пайда болып,әсіресе, Қазақ хандығы тұсында (XV ғасыр)кең өріс алды. Жыраулардыхалық қадір тұтқан. Ел толқыған кезде, бүліншілік шыққанда немесе ел шетіне жау келген кездерде ақыл, кеңес сұрайтын болған. Мұндай кезде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға күш-қуат беріп (дем беріп), істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған. ХV–ХVII ғасырлар арасы жыраулар поэзиясының гүлденген заманы. Жырау деген атау «жыр» сөзінен шыққан. Жыршы деп көптеген эпостық жырларды жатқа білетін, дайын репертуары бар айтқыштарды таныған. Жыраулар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде айтқан. Олардың толғауларының негізгі тақырыптары – туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті насихаттау. Тарихта белгілі алғашқы жырау найман руынан шыққан Кетбұға. Оның Жошының өліміне байланысты шығармасы жөнінде дерек бар. Өкінішке орай оның толық нұсқасы бізге дейін жетпеген. ХIV ғасырдың аяғында өмір сүрген соқыр Ахмет, Фарқылық, Сыпыра жырау Сұрғұлтайұлы, Асан қайғы, Жұмақұл жырау, Шеге, Шорман және Бақтияр жыраулардың шығармаларында тарихи мағлұматтар мол. Одан кейінгі ғасырларда өмір сүрген Қазтуған Сүйіншіұлы, Доспанбет, Шалкиіз Тіленшіұлы, Жиембет және Марқасқа жырау, Қожаберген 55 жырау, Ақтамберді жырау шығармаларында сол кездегі қазақ қоғамының санқилы уақиғалары баяндалады.
56 Генеологиялық шығармалардың деректемелік маңызы Келесі бір деректердің үлкен тобы – шежірелер. Ғылыми атауы – генеология (гректің тұқымтану деген сөзінен шыққан). Бүгінде бұл ғылым жеке пән болып қалыптасып отыр. Қазақ халқында шежіре қалыптасқан дәстүр, ата танудын негізі, рухани байлық. ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақтың алғашқы зиялы қау-ымның өкілі Мақаш Баймұхамедов (1803–1897жж.) Астраханда шыққан бір кітапта былай деп жазыпты: «Хотя письменных источников по части исторического прошлого в Орде никаких не существует, но зато нет недостатка в преданиях устных, заслуживающих веры при отчетливомм знании киргиз – казаками своей генеологии»[Благонравов М.О. быте киргизов. Сб.ст. Астрахань. 1910. С. 282.]. Әрине бұл жерде авторменен таласуға да болар еді. Қазақ халқында жазбаша деректер болмады деген пікір шындыққа сәйкес келмейді, дегенмен оның қазақ баласы өз шежіресін жақсы біледі деген пікірін қолдаймыз. Өйткені әрбір қазақ өзінің жеті атасын білуге міндетті болған. Әрбір атаны 30 жылдан деп есептесек қазақ жұрты өзінің соңғы 200 жылдық тарихын жақсы білген. Шежіре, (арабша шаджарат –бұтақ,тармақ) –тарих ғылымының халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын тармағы.Ру, тайпалардың тарихын ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан ресми Шежіре барлық халықтарда кездеседі.Ресей,Германия,Англия,Францияжәне көптеген шығыс елдерінде Шежіренің көп томдық жинақтары шыққан.Башқұрт,өзбек,түрікмен,қырғыз,Сібірхалықтарында Шежіре дерек көздері ретінде молынан кездеседі. Шежірені шежіреші қарттар ауызша таратып отырған. Сондықтан оны кейбір ғалымдардалалық ауызша тарихнама(ДАТ) деп те әспеттейді. Жалпы Шежірені жинақтаған көнекөз қариялардың көмегімен қазақтың ру-тайпаларының өткені туралы біршама мәліметтер алуға болатындығы ХVІІІ ғасырда белгілі болды. ХVІІІ–ХІХ ғасырларда мұндай Шежірелердің біразын Н.Аристов,А.Левшин, В.Григорьев, Л.Мейер, П.Рычков, М.Тевкелев, Н.Гродеков, И.Андреев, Ш.Уәлиханов, Г.Н. Потанин, Ә.Диваев, т.б.зерттеушілер жазып алып, ғылыми айналымға енгізді. Алынған жинақтар шежіре деректері орта ғасырлардан бастау алатындығын, тіпті жекелеген нұсқалары Адам атадан басталатындығын айқындады. Кейбір шежіре нұсқалары ортағасырлық деректемелермен де ұштасып жатады. Рашид әд-Дин, Ұлықбек, Әбілғазы, Бейбарыс, ибн Халдун, т.б. көптеген ортағасырлық авторлардың еңбектерінде белгілі бір тұлғалардың, ру-тайпалардың, халықтардың шығу тегі таратылып, бірнеше ұрпақтар алмастығы өрбітіліп отырды. Түркі, соның ішінде қазақ ойшылдары топтаған шежірелердің ең бағалылары – Мұхаммед Хайдар Дулат пен Қыдырғали Жалайыридың еңбектері болып саналады. Сондай-ақ «Көшен-Қарауыл шежіресі» (ХVІІІ ғасыр), «Жәңгір хан шежіресі» (1835), Уәлиханов жазып алған «Ұлы жүз шежіресі», А.Ниязовтың «Үш жүздің шежіресі», А.Жантөриннің шежіресі, Потанин жазып алған Мұса 57 Шорманұлышежіресі, Ө.Бөжейұлының«Қазақ жұртының шежіресі», Қ.Бірімжанұлының бастауымен жинақталған «Орта жүз және Кіші жүздің шежіресі» (1894), «Насабнама» сынды шығармалардың да құндылығы жоғары.
зушының туған жері Солтүстік Қазақстанда сол заманда өмір сүрген шежіреші қарттар жөнінде де мағлұмат бар. Бір қызығы солардың ішінде ССРО халық әртісі Ермек Серкебаевтың әкесі Бекмағамет те бар.
59
жасап олардың қазақ тарихын жазудағы негізгі дерек екендігін дәлелдеп шықты.
60 жазылады. Осы салада зерттеу натижесін жариялап тұратын арнаулы басылым болса – құба-құп. Әдебиет Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.–302 б. Алпысбес М.Қазақ шежіресі: тарихнамалық-деректанулық зерттеу: монография.–Астана: «BG-Print»ЖК, 2013.–380 б. Төреқұлов Н, Қазбеков М. Қазақтың би шешендері 1,2 кітап. Алматы,1993. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі А.Мектеп,1986. Сейдембеков А. Қазақтың ауызша тарихы:Зерттеу «Фолиант», Астана, 2008.– б. жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
