Эксперттік бағалаудың әдістері

1.Нарықтық жағдайдағы жоспарлаудың мәні.

3.Фирма ішілік жоспарлау жүйесін құру принциптері.

4.Фирма ішілік жоспарлау әдістері.

 

I СҰРАҚ

Нарықтық экономикада өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын жұмысын дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі жоспарларына: кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама, кәсіпорынның даму жоспары жатады. Ағындық және перспективті жоспарлау жүзеге асатын, өмір сүруге қабілетті және ішкі, сыртқы орта өзгерістеріне бейім болуы тиіс. Нарықтық экономикада жоспарлау бұл - әртүрлі экономикалық ұйымдастырушылық, басқарушылық, әлеуметтік және қазіргі заманғы өндірістің даму дәрежесін сипаттайтын көптеген қызметтерді жүзеге асыру негізі болып саналады. Олардың өзара әрекет ету механизмі бір кешенді жоспар немесе оған жетуге сәйкес мақсаттар мен құралдың біртұтас жоспарлы жүйесін талап етеді. Кәсіпорынның перспективті қызмет етуінің әртүрлі экономикалық көрсеткіштерін жоспарлауда прогрессивті нормативтер, алдыңғы  қатарлы стандарттар, ғылыми ережелер және экономикалық мақсаттар жүйесін толық пайдалану қажет. Бұл мақсаттарды келесі түрлерге бөлуге болады:

1)                      экономикалық өсім

2)                      толық жұмыс бастылық

3)                      экономикалық тиімділік

4)                      бағаның тұрақты деңгейі

5)                      экономикалық еркіндік

6)                      табыстардың әділ бөлінуі

2-СҰРАҚ

Фирма ішілік қызметті жоспарлау - өндірісті басқарудың маңызды қызметі. Фирма ішілік жоспар – тиімді пайдалану немесе адамдардың материалдық қажеттіліктерін max  қанағаттандыруға жету мақсатымен оларды басқаруды зерттейтін қазіргі заманғы экономикалық ғылымдардың маңызды құраушы бөлігі.

   Фирма ішілік жоспарлау – фирмалар мен кәсіпорының жоспарлы қызметіне тікелей қатысты ұйымдастырушылық басқарушылық қызметтер. Ол қызметтерге: мақсатты негіздеу, стратегия құру, жұмыстарды жоспарлау, белгілі операцияларды жобалау, процесті ұйымдастыру, жұмыстармен қызметтерді үйлестіру, олардың атқаруын бақылау, нәтижелерді бағалау, мақсатқа түзету енгізу, жоспарлауды өзгерту. Фирма ішілік жоспарлау адамдардың  өзара байланысты ғылыми тәжірибелік қызметі, оны зерттеу пәні болып – материалдық және рухани құндылықтарды өндіру, бөлу және тұтыну кезіндегі еңбек пен капитал  арасындағы еркін нарықтық қарым қатынастар жүйесі табылады.

Жоспарлау түрлері.

Мерзіміне байланысты жоспарлау 3-ке бөлінеді:

1.  Ұзақ мерзімді - бұл кәсіпорынның компаниясының ұзақ мерзімді даму стратегиясы 5 жылдан жоғары.

2.   Орта мерзімді – 2-5 жыл арасын қамтиды.

3.   Қысқа мерзімді - айлық, тоқсандық, жылдық жоспарлау.

Бір жылдық жоспарлау - өнім өндіруді өткізу жоспары, еңбек ресурстары, еңбек ақы жоспары, материалдық-техникалық жабдықтау жоспары.

Жоспарлау процесі көп жағдайда бірнеше сатылардан өтеді. Европалық бизнесте жоспарлаудың 4 кезеңі бөліп қарастырылған:

- жалпы мақсаттар құру

- нақты мәселелерді анықтау

- оған жетудің негізгі жолдары және құралдарын таңдау

-  орындалуына бақылау жасау

Жоспарлау процесі әрдайым қазіргі және өткен кезеңдегі нақты (фактілік) және нормативтік мәліметтерге сүйенеді, кәсіпорынның келешектегі, қазіргі уақыттағы даму процесін анықтауға және бақылауға талпынады. Нарықтық жоспарлаудың күрделілігі макроэкономикалық процестер (дағдарыстар) және микроэкономикалық процестерге болады. Бұл негізінен жоспарлаудың орындалуына қатаң бақылаудың қажеттілігін және көрсеткіштерін түзету мүмкіншілігін білдіреді.

1)                      Сандық көрсеткіш

2)                      Сапалық көрсеткіш

3)                       Көлемдік көрсеткіш

4)                      Үлестк көрсеткіш

Сандық – жалпы өнім мен тауар өнім көлемі, сату көлемі, жұмысшылардың саны, жалақы қоры,пайда көлемі, әртүрлі өндірістік шығындардың мөлшері жатады.

Сапалық - өндірістің экономикалық тиімділік көрсеткіші, еңбек өнімділігінің өсуі, өзіндік құнды төмендету, өндірістің тұрақтылығы, қор сиымдылығы, өнімнің сапасы жатады.

Көлемдік - өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен факторлардың көлемі жатады.

Үлестік – бір-бірімен байланысты бірнеше көрсеткіштердің ара қатынасы жатады. Мысалы: 1 өнімді шығаруға кеткен металл шығыны.

Өнеркәсіптің жоспарлы көрсеткішін есептеу-табиғи, еңбек және құндық өлшемдерді қолдану арқылы жүргізіледі.

1)                      біртұтастылық

2)                      үздіксіздік

3)                      иілгіштік (бейімделгіш)

4)                       дәлдік

Біртұтастық – кәсіпорынның әлеуметтік экономикалық дамуының жалпы және жиынтықтық жоспарын қарастырады.

Үздіксіздік - әрбір кәсіпорындарда жоспарлау, ұйымдастыру және өндірісті басқару процессі, еңбек қызметі сияқты өзара тығыз байланысты болады, әрдайым тоқтаусыз жүргізілуі тиіс. Бұл принцип бойынша стратегияның жоспардан тактикалық жоспарға, одан оперативті жоспарға біртіндеп көшу және қысқа мерзімді жоспарлар мен ұзақ мерзімді жоспарлау өзара тығыз байланыста болуы шарт.

Иілгіштік – жоспарлаудың үздіксіздігімен тығыз байланысты, және жоспарда көрсетілген көрсеткіштерді түзету мүмкінділігін  кәсіпорынның жоспарлы экономикалық қызметінің  үйлесімділігін білдіреді.    

Дәлдік – көптеген фирма ішілік факторлар мен оның сыртқы ортасымен анықталады. Әрбір жоспар кәсіпорынның қаржылық жағдайымен оның нарықтағы орнын ескере отырып, кәсіпорынның қандай жетістікке жетуге талпынатын нақты дәлдікпен құруы шарт. Кейінірек Акофф Р. – Файольдің жоспарлау қағидасына – Қатысу қағидасын қосқан.

Қатысу – біртұтастықпен тығыз байланысты, қатысу бойынша ұйымның әрбір мүшесі қызметі мен атқаратын жұмысына байланыссыз жоспарлау қызметінің қатысушысы бола алады.

IV Сұрақ.

   Фирма ішілік жоспарлаудың әдістері болып қойылған мәселелерді табысты орындау үшін маңызды болатын техникалық тәсілдер, процедуралар т.б. құралдар есептелінеді. Жоспарлы шешімдерді қабылдау процесінде пайдаланылатын кең таралған әдістер:

1)      нормативті – нормалар мен технологиялық экономикалық нормативтер негізінде шаруашылық субъектінің иресурстарға қажеттіліктері есептелінеді.

2)      Есептік – аналитикалық – база ретінде қабылданған көрсеткңштердің шамаларын және жоспарлы кезендегі өзгерістерінің индексін талдау негізінде осы көрсеткіштердің жоспарлы шамалары есептелінеді. (эксперттік бағалау әдісі)

3)      Баланстық әдіс – балансты құру жолымен қолда бар қаржылық ресурстар және оған фактілік қажеттіліктер арасындағы байланыстың қамтамасыз етуін білдіреді.

4)      Жоспарлы шешімдерді оптимизациялау әдісі – шешімдердің ішінен оптималдысын таңдау үшін жоспарлы есептеулердің бірнеше нұсқасын құруды білдіреді.

5)      Экономикалық математикалық модельдеу – экономикалық процесті дәл математикалық сипаттау, яғни математикалық символдар мен амалдар (теңдеу, теңсіздік) көлемімен берілген экономикалық құбылыстардың өзгерістерін заңдылықтары мен құрылымын сипаттайтын факторды бағалау.

6)      Жоспарлаудың жүйелілік әдісі – бұл өзара байланысты жұмыстар кешенін жүргізуді жоспарлау.

7)      Бағдарламалық мақсаттық әдіс – бұл бағдарламаны жоспарлау мен басқару әдістерінің жиыны.

 Стратегиялық талдау әдістері:

S- күшті жақтары, W- әлсіз жақтары , O- мүмкіндіктері, T- кедергілер.

P- саясат,  E- экономика,   S- социум,  T- технология.

S- күшті жақ,  N- нейтралды жақ, W- әлсіз жақ.

 
Тақырып 4. Фирманың жоспарлау жұмысын ұйымдастыру

1.Кәсіпорындағы жоспарлау қызметінің құрылымы мен функциалары.

2.Кәсіпорынның жоспарлау технологиасының ұйымдық құрылымға сәйкестігі мен оны таңдау.

3.Кәсіпорындағы жоспарлаудың сызба нұсқасы.

 

ФІЖ түрлері. Кәсіпкелер өз бизнесін ұйымдастыра отырып, жоспарлық қызметті бизнес-жоспарды әзірлеуден бастайды, оның көмегімен бастаған істің болашағы (перспективасы) бағаланып, кәсіпкерлік жобаның негіздемесі беріледі. Банктердің көпшілігі үшін бизнес-жоспар несиелерді беруде міндетті құжат болып табылады.

Жоспарлардың көпшілігі нақты уақыттық шектеулерге ие. Іс-әрекет мерзіміне байланысты ұзақ мерзімді (перспективалы), орташа және қысқа мерзімді жоспарлау түрлері ажыратылады.

Ұзақ мерзімді жоспар, әдетте, 5 жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге есептеледі және де кәсіпорынның перспективалық мақсаттарының,сондай-ақ, ұзақ мерзімді болжамдарға негізделген өзінің ресурстарын тиімдірек бөлуге бағытталған шешімдерді қабылдауын

қалыптасуын қарастырады.

3 жылдан артық мерзімге саналған қаржылық жоспарлау мәнінен айырылады, өйткені анықсыздық артады.

Қысқа мерзімді жоспарлау ағымдағы және оперативті (оперативті-өндірістік) жоспарлар түрінде болады.

Жоспарлаудың периодтық емес (тұрақсыз, кездейсоқ) және периодтық (ағымдағы және стандартты) түрлерін ажыратады.

Жоспарлау көкжиегі – бұл жоспарлық міндеттер орындалуы тиіс уақыт аралығы (ай, тоқсан, жыл және т. б.).

1. 
   нарықтағы (аймақтағы, саладағы, қызмет саласындағы) жағдайды талдау; жағдайлық талдау келесілерден тұрады:
   

• 
  аймақтық экономикалық талдау (аймақ, нарық динамикасы);
  
• 
  аймақтағы негізгі салалар мен тұрғындар тобын, қазіргі және мақсатты клиентураны талдау;
  
• 
  бәсекелестік ортаны талдау – негізгі бәсекелестерді диагностикалау (нарықтағы үлесі, бәсекелестік облыстары мен әдістері);
  
• 
  техникалық даму бағыттарын талдау;
  
• 
  республикалық және жергілікті атқарушы билік органдарымен әріптесу бағалау.
  

2. 
   кәсіпорын позициясын талдау. Бұл талдау келесілерді бағалауды көздейді:
   

• 
  жергілікті нарықтағы кәсіпорынның жағдайын;
  
• 
  техникалық қамсыздандыруын;
  
• 
  кәсіпорын мекемелері желілерінің дамуын;
  
• 
  кәсіпорынның инфрақұрылымын;
  
• 
  кадр ресурстарын.
  

3. 
   меншіктік жоспарлау. Кәсіпорын қызметін жоспарлау ресурстарды оптималды қолдану принципі бойынша жүзеге асырылуы қажет. Жоспарды толықтай орындамау немесе асыра орындау жағдайында ресурстарды қолдану және тарту туралы шешімді басшылықпен бекітілген кәсіпорын қызметінің құрылымдық көрсеткіштеріне сай қабылдау қажет.
   
4. 
   жоспарды орындауды бақылау. Бақылаудың мәні іс жүзіндегі көрсеткіштердің есебін жүргізуде және қызмет нәтижесін анықтау үшін оларды жоспарлы көрсеткіштермен салыстыруда, сондай-ақ, жоспарлық процестің әдістемелік және мазмұндық сәйкестігін байқаудан тұрады.Бақылау бекітілген жоспарлы міндеттерді орындауға жауапты бөлімдердің басшыларының материалдық және әкімшілік жауапкершілігімен үздіксіз байланыста болады.
   

   1.Кәсіпорынның қызметін жоспарлау мен басқару келесі өндірістік менеджменттің

 Қызметтерімен тығыз байланысты

 Мақсатты таңдау.

 Ресурстарды анықтау.

 Процесстерді ұйымдастыру.Олардың орындалуына бақылау жасау.

 Жұмысты үйлестіру.

 Қойылған мәселеге түзету енгізу.

 Мамандарды ынталандыру.

 Жалақы төлеу т.б.

       Олардың орындалуына көптеген категориадағы персоналдар-барлық басқару деңгейінің басшылары,экономист-менеджерлер,жоспарлаушы,атқарушылар т.б. өз үлестерін қосады.Жоғарғы деңгей басшыларының негізгі қызметі дамуының біртұтас стратегиасын құру немесе жоспарлау мақсатын негіздеу,мақсатқа жетудің негізгі әдістерін таңдау,жоспар құрудың әдістері мен технологиасын анықтау.

Басқа деңгей басшылары сонымен қатар жоспарлау қызметінің мамандары ағымдық және тактикалық жоспарларды құрады.Олардың қызметіне кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасын талдау,өзгерісінің бөлімшелерінің дамуына болжау жасау,қажетті ресурстарды және жоспарлы көрсеткіштерді есептеу және бағалау.

Кәсіпорынның жоспарлы экономикалық қызметінің жетекшілігі барлық ағымдық және перспективті жоспарлы қызметті басқару бойынша басқада басты қызметтерді,жалпы ғылыми,әдістемелік қызметтерді жүзеге асырады.

Жоспарлау қызметінің мамандары жоғарғы деңгей басшыларымен бірге отырып,фирма стратегиясын құруға экономикалық мақсатты таңдауға және негіздеуге,нормативті базаларды құруға,кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдауға бағалауға қатысады.Cонымен қатар жоспарлау менеджерлерімен кәсіпорын дамуына болжам жасау.  

     Шағын кәсіорында басқарушылық қызметтер тереңірек бөлінбейді және жоғарғы деңгей басшылары өндірісті жоспарлау мен ұйымдастырудың барлық юөлімдерін өз бетінше анықтайды.

      Ал орта және ірі кәсіпорында стратегиалық,тактикалық және күнтізбелік жоспарлар ұйымдық құрылымға  міндеттерді  ұжым арасында бөлуге,ұйымдастырудың барлық қызметін бақылау және үйлестіругу сәйкес жүргізіледі.Мұнда жоспарлау мәселесі бойынша қызметшілердің нақты ұсыныстары есепке алынады.

Кәсіпорындағы ұйымдық құрылымды таңдау үшін негізі ретінде, әдетте оның дамуының перспективті жоспары , өнім өндіру көлемі, жұмысшылар санының нормативтері мен әр түрлі компазициядағы қызыметшілердің өзара қарым-қатыстық  т.б  сипатталады.

Кәсіпорынды басқару құрылымы әр түрлі бөлімдердің сызықтық және функционалдықағидасы негізінде құрылады.

         Сызықтық құрылым  ретінде жүйелі құрылымдық бөлімдерді айтуға болады:

 Бас директор

 Бас экономист

 Жоспарлы экономикалық басқару

 Жоспарлы қаржылық басқару

 Қаржы бөлімі

 Жоспарлы есептеу бөлімі

   Функционалдық құрылымда шешім қабыылдау  және бұйрық тапсырмалар беруде нақты функциаларға қатысы бар бөлімдер жұмылдырады.

Қазіргікездебасқарудыңұйымдыққұрамынадевизианалды,өнімдік,матрицалық,жобалық т.б құрылымдар кіреді.

     Басқарудың ұйымдық құрылымын жетілдіру қажеттігі ішкі және сыртқы  экономикалық факторларға тәуелді.

   Сыртқы факторлар:

1.      Өнім немесе қызымет, нәтиже түрі

2.      Функция немесе ресурстардың түрлері

3.      Нарық, клиенттер тобы

         Негізгі ішкі факторлар- Әр бір жетекші немесе менеджердің өкілеттілігінің деңгейімен байланыстыбасқаруды орталықтандыру немесе орталықтан босату қағидасы кіреді.

Жоспарлау қай ұйымдық  құрылым деңгейінде пайда болуына оны орындаушыларына  нұсқалар бойынша орындалады:

1.      «Жоғарыдан төмен қарай»

2.      «Төменнен жоғарыға қарай»

3.      «Интерактивті»

Көптеген ірі және орта орталықтандырған кәсіпорындар «жоғарыдан төмен » жоспарлау сызба нұсқасын пайдаланады.

 

Кәсіпорынның жоғарғы деңгей басшылары
Жоспарлы бөлім құру
Ұзақ мерзімді	Орта мерзімді	Қысқа мерзімді
Кәсіпорын бөлімшелері

 

«Төменнен жоғары» қарай жоспарлау бөлімінің жоспары арқылы жергілікті жоспардан  жалпы жоспарға  келісімдер, бірігулер, және түзетулер арқылы  жүзеге асырылады.Мұнда көп жағдайда  мақсат және  стратегиялы кәсіпоындар бөлімшелері  құралды бірақ идея жоғ деңгейде пайда болады.

 

Интерактивті (қарсы ) жоспарлау –алдыңғы екі сызба нұсқаның арасындағы орта шамасы болып табылады. АҚШ-та кәсіпорынның 2/1 бөлігі жоспарлауды төменнен жоғарыға қарай жүргізеді , ал 3/1  интерактивті  жоспарлау сызба нұсқасын пайдаланады.

         Миссия-кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы  оның негізгі мақсаттарының  негізделуі әрекет ету сферасы, әлеуметтік  мәселелерді шешудегі ролі мен іс-әрекет нормасы.

Кәсіпорындағы жоспарлау органдарының құрылымы. Жоспарлау схемасын таңдау. Фирмаішілік жоспарлау типтері. Фирмаішілік жоспарлаудың реттілігі. Жоспарлау динамикасы. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін құрылатын жоспарлардың негізгі түрлері.

1. Жоспарлы нормалар мен нормалардың түсінігі, жүйесі.

3. Еңбек нормативтері, олардың түрлері мен бағыттары.

1.Норма термині латын тілінен аударғанда жетекшілік, бастама, ереже, үлгі, міндетті болып саналатын тәртіп, бекітілген өлшем,  орташа шаманы білдіреді. Норматив – кәсіпорын шаруашылық қызметін жоспарлауды, еңбекті нормалауды, пайдаланылатын материалды ақшалай ресурстарды жұмыс уақытты шығынның есептік шамасы.

   Норма дегеніміз - нақты  өндіріс- техникалық шарттарда экономикалық ресурстардың шығыстарының ғылыми негізделген шамасы. Норматив іртүрлі өндірістік экономикалық ресурстарды тұтыну, пайдаланудың жалпылама шамасы.

   Нормалар мен нормативтер - өздерінің мәні болатын абсолютті және қатысты жалпы және жеке, жоспарлы және фактілік перспективті және ағымдық, макро және микроэкономикалық, сандық және сапалық б.к .

   Нормативтер мен нормалар келесі топтық белгілер бойынша жоспарлы нормативтің жүйесін құрады:

1.                        ресурстардың түрлері бойынша : өндіріс қорлары, еңбек құралдары, жұмысшы күші, жұмыстар мен қызмет көрсету шығынның шамасын реттейтін нормалар мен нормативтер кәсіпорындағы әртүрлі өндірістік ресурстарды пайдалану норматив пен коэффиценттері.

2.                        өндіріс сатысы бойынша: ағындық сақтандыру , техникалық өндіріс, көлік материалдар қорлары, аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар, жинақтаушы ұйымдар және дайын, өнімді шығаратын нормативтер олардың өлшемі мен динамикасы материалдарды ресурстардың дайын тауар, қызмет түрлеріне айналу процесін сипаттайды.

3.                        орындалған қызметтер бойынша: жоспарлы, экономикалық, технологиялық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік, еңбек, экология, басқарушылық, құқықтық т.б болып бөлінеді.

Еңбек нормасының жүйесі бойынша кәсіпорын иелеріне фирма мамандарының жұмыстарын әртүрлі элементтерімен кешендерін орындауға жұмсалған шекті  еңбек шығындарының жиынтығы –уақыт нормасы. Бұл - өнім бірлігін дайындауға, бір жұмысты немесе қызметтерді орындауға, жұмыс уақытын қажетті немесе ғылыми негізделген шығындарды бейнелейді (минут) дана, сағ(дана)

Жұмыс уақыт номенклатурасына: еңбек процесінің ұзақтығы , жұмысшының еңбек сыйымдылығы және жұмысшылар сананың нормативті жатады.

     Еңбек сыйымдылығының   нормативі 3 бөлінеді:

1.технологиялық көрсеткіштер – дайындық жұмыстарды детальді құру және дайындау, машиналарды жинау және монтаждау сияқты еңбек құрамына техниканың әсер ететін негізгі жұмысшының еңбек шығынына байланысты.

2.өндірістік емес -  өнім өндіруге жұмылдыратын негізгі және қосымша жұмысшының шығындары кіреді.

3.толық емес – белгілі бір өнім бірлігін өндіруге өнеркәсіптік - өндірістік персоналдардың еңбек шығынының жалпы шамасын сипаттайды.

Толық емес жоспарлау кезенінде тікелей және жанама шығындар бөлініп қарастыру қажет. Толық еңбек сыйымдылығы өндірісті дайындау, қызмет өрсету және басқаруға кететін еңбек шығындарының суммасы. Жұмыс уақыт жұмсалған шығынның түрі бойынша нормалар мен нормативтер келесі категорияға бөлінеді:

1.Негізгі және машина – уақыт

2.Қосымша уақыт      

3.Жедел уақыт

4.Жұмыс уақытына қызмет көрсету уақыты

5.Жұмысшының демалу және жеке қажеттер уақыты

6.Дайындау және қорытындылау уақыты

7.Бірыңғай және типтік нормалар.

       Тақырып 6. Стратегиялық жоспарлау

1. 
   СЖ мәні.
   
2. 
   СЖ міндеттері мен кезеңдері.
   
3. 
   Фирмалардың стратегиясы.
   

Стратегиялық жоспарлау компаниядағы жоспарлаудың қалған түрлері үшін фундамент болып табылады. Ол компанияның жалпы мақсаттары мен миссиясын анықтаудан басталады. Содан кейін нақтылы мақсаттар бекітіледі. Ол үшін ұйымның ішкі ортасы туралы, олардың бәсекелестері, нарықтағы ахуал мен компания қызметіне әсер ете алатын жайттар жөнінде толық ақпарат жиналады. Бұл процесс SWOT-талдау деп аталады. SWOT-талдауды өткізгеннен кейін компанияның күшті және әлсіз жақтары туралы, мүмкіндіктері мен келешекте кезігетін қауіптер туралы толықтай түрдегі есептілік даярланады. Содан соң жоғарғы басшылық қызметтің қай түрімен нақтылы айналысуы керектігін, олардың әрбіреуіне қандай қолдауды көрсету керектігін шешеді. Өз кезегінде, белгілі бір тауарға немесе қызмет түріне жауапты әрбір бөлімше өзінің маркетингілік жоспарларын жасауы тиіс. Осылайша, бөлімшелер деңгейінде жүзеге асырылатын маркетингтік жоспарлау стратегиялық жоспарлауды жеңілдетеді.

Жоспарлау процесі төрт кезеңді қамтиды: талдау, жоспарлау, іске асыру және бақылау. Осы төрт кезеңнің өзара байланысы төмендегі суретте келтірілген:


Талдау



Жоспарлау

Стратегиялық жоспарларды жасау

1-сурет. Жоспарлау процесі.

Компанияның стратегиялық жоспары компанияны дамытатын қызмет бағыттары және олардың әрбіреуімен байланысты міндеттерді анықтайды. Содан соң қызмет бағытының әрбіреуін толығырақ жоспарлаған жөн. Стратегиялық мақсаттарға жету үшін компанияның негізгі шаруашылық бірліктері барлық облыстарда – маркетингте, қаржылық саясатта, бухгалтерлік есепте, жабдықтауда, өндірісте, кадрларды таңдауда және т.б. бірегейлі жұмыс істеуі тиіс.

Фирманың жалпы стратегиясы мен маркетингтік стратегиясы көп жағдайларда бір-бірімен дәл келеді.

Кәсіпорында маркетингтік жоспарлау кәсіпорынның болашақ шығындары мен табыстарын анықтау үшін қолданылады. Алдымен тұтынушылар саны анықталады, осыған сәйкес өндірілетін өнім көлемі мен оны өндіруге қажетті шығындар есептеледі. Стратегиялық жоспарлау алдағы ұзақ мерзімге саналған кәсіпорынның қажетті экономикалық өсуі мен даму деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол көптеген ішкі және сыртқы экономикалық процестердің өзара әрекетінің негізі болып табылады.

Стратегиялық жоспарлау кең мағынада өсуді жоспарлауды, кәсіпорын дамуының жоспарлауын және инновациялық жоспарлауды білдіреді.

Стратегиялық жоспарлаудың қажеттілігі келесі жағдайлармен айқындалады:

- Стратегиялық жоспар кәсіпорын дамуының перспективалы бағыттарын айқындайды,

оның негізгі қызмет түрлерін анықтайды, сондай-ақ, қажеттіліктер құрылымын, жоспарлау процесін, өнімнің қозғалуы мен өткізілуін, нарықтық бағалардың қалыптасу механизмін дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.

• 
  ол кәсіпорынның әрбір бөлімшесіне нақты мақсаттарды тағайындайды, бұл мақсаттар кәсіпорын дамуының жалпы стартегиясымен бірегейленеді.
  
• 
  Кәсіпорынның барлық функционалдық қызметтерінің жұмыстарын координациялайды;
  
• 
  Стратегиялық жол басқарушыларды өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, мүмкіндіктер, шектеулер және қоршаған ортаның өзгерістері тұрғысынан қарағанда кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын дұрыс бағалауға ынталандырады;
  
• 
  Стратегиялық жоспар ұзақ мерзімге кәсіпорынның альтернативті іс-әрекеттерін анықтайды;
  
• 
  Стратегиялық жоспар қолда бар экономикалық ресурстарды бөлуге негіз жасайды;
  
• 
  Ол жоспарлаудың, ұйымдастырудың, басқарудың, бақылаудың және кәсіпорын қызметін бағалаудың негізгі функцияларын бірегей стратегиялық басқару жүйесіне бірктіреді.
  

2. 
   СЖ міндеттері мен кезеңдері.
   

1. 
   кәсіпорынның миссиясын анықтау;
   
2. 
   миссияны ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттер түрінде көрстеу;
   
3. 
   қойылған мақсатқа жетудің стратегиясын әзірлеу.
   

Жалпы түрде стратегия кәсіпорынның міндеттерін іске асыруға және анықталған миссиясын орындауға бағытталған басқарушылық және ұйымдастырушылық шешімдердің жүйесі.

Экономикалық стратегия ең маңызды талапқа, алдын-алу белгісіне жауап беру керек. Оның тауарлық және бағалық саясат, өндіріс шығындрын төмендету, кәсіпорынның бағалы қағаздар нарығындағы іс-әрекеттері сияқты құрамдастары үйлесімді оранласуы керек.

Стратегиялық жоспарлау бірнеше өзара байланысты кезеңдерден тұрады. Алдымен ұйымның ішкі және сыртқы ортасына зерттеу жүргізіледі, содан соң фирманың негізгі ориентирлері анықталады. Фирма 1-ші және 2-ші кезеңдердің нәтижелерін салыстырады, стратегиялардың мүмкін болатын нұсқаларын анықтайды, содан кейін нұсқалардың ішінен біреуін таңдап, өзінің стратегиясын қалыптастырады. Ақырғы кезеңде фирма төменгі деңгеймен ұсынылғандарды қарастырып, қорытынды стратегиялық жоспарды дайындайды.

Кәсіпорынның ішкі ортасы келесідей негізгі элементтерден тұрады: өндіріс, қаржы, маркетинг, персоналды басқару, ұйымдастырушылық құрылым. Сыртқы орта жұмыс ортасынан (экономикалық ресурстармен жабдықтаушылар, бәсекелес фирмалар және БАҚ), сондай-ақ, жалпы ортадан (экономикалық, технологиялық, саяси және әлеуметтік факторлар) тұрады. Жұмыс ортасын фирманың микро ортасы деп, ал жалпы ортасын макро орта немесе «фирманың экологиясы» деп атайды.Ұйым ортасының маңызды факторлары анықталғаннан кейін олар жөнінде толық ақпаратты жинастыру қажет. Ортаны бағалаудың ең кең таралған әдістерінің бірі болып SWOT-талдау (SWOT – ағылшын сөздерінің алғашқы әріптері бойынша: «күш», «әлсіз жақтары», «мүмкіндіктер», «қауіптер») табылады. Бұл әдіс стратегиялық талдау мен фирманың нақты перспективаларын анықтауда және де фирманың инновациялық ортасын диагностикалық талдау үшін қолданылады.

Ішкі және сыртқы ортаны талдағаннан кейін фирма алдыңғы кезең нәтижелеріне негізделген өзінің қызмет ориентирлерін анықтайды. Фирма қызметі ориентирлерінің барлық жиынтығын басты 3 типке топтастыруға болады:

1. 
   идеалдар – жақын болашақта жетуге есептелмеген ориентирлер;
   
2. 
   мақсаттар – толық көлемде жетуге тиеселі жалпы ориентирлер;
   
3. 
   міндеттер – фирманың нақты сандық өлшемді ориентирлері.
   

Стратегиялық талдау кезеңінен кейін стартегияны қалыптастыру жүргізіледі. Ол стартегиялық баламалардың ішінен біреуін таңдауға бағытталған. Стратегияны қалыптастыру процесі 3 стадиядан тұрады:

1. 
   фирманың жалпы стратегиясын қалыптастыру,
   
2. 
   бәсекелестік стратегияны қалыптастыру;
   
3. 
   фирманың функционалды стратегияларын анықтау.
   

Фирманың бәсекелестік стратегиясы бәсекелестік артықшылықтарға жетуге бағытталған.

Функционалдық стратегиялар фирманың әрбір функционалдық бөлімшесі үшін арнайы жасалынады және де олардың келесі түрлері болады: НИОКР стратегиясы, өндірістік стратегия, маркетингтік стартегия, қаржылық стратегия, персоналды басқару стартегиясы, ақпараттану стратегиясы (реинжиниринг), қауіпсіздік стартегиясы.

Фирманың қортынды стратегиялық жоспары келесілерден тұрады:

• 
  көру, миссия және жалпы мақсаттар;
  
• 
  фирма стратегиясы: жалпы, іскерлік (бәсекелестік) және функционалдық.
  

• 
  Фирма әрекетінің саясаты.
  

1. 
   Кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттері;
   
2. 
   Кәсіпорынның ағымдағы қызметі және ұзақ мерзімді міндеттері;
   
3. 
   кәсіпорынның негізгі стратегиялары және оның баламалары;
   
4. 
   Функционалды стратегиялар;
   
5. 
   Ең мәнді жобалар;
   
6. 
   Сыртқы операциялардың сипаттамасы;
   
7. 
   Салымдар мен ресурстарды бөлу;
   
8. 
   Мүмкін тәуекелдер;
   
9. 
   Қосымшалар: есептеулер, справкалар, іскерлік құжатнама, сонымен қатар сату көлемінің, пайданың, ақша ағымдарының және т.б. іріленген көрсеткіштері.
   

1. 
   Стратегиялық жоспардың мәні мен құрамы
   
2. 
   Стратегиялық жоспардың ерекшеліктері
   
3. 
   Стратегия элементтері мен түрлері
   

Стратегиялық жоспарлау ұзақ мерзімді бағытталуы қажет. Осы жерге персонал жұмысшыларының жоғары сапасын және жұмысшылардың өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету мақсатымен әртүрлі өндірістік техникалық факторлар мен ұйымдық басқарушылық құрылымды кезең бойынша жүзеге асыру негізінде экономикалық өсудің  жоғары  қарқынына жетуге бағытталуы тиіс, корпорацияның өсуіне, оның өлшемінің артуы келесі көрсеткіштер бойынша қызметтердің кеңейтуді (өндіріс көлемі, нарықтағы үлесі, мамандар саны, сату шамасы, таза табыс және тағы басқа жатады)

Сонымен стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның келешектегі ұзақ мерзім кезеңінде  даму деңгейімен экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Кәсіпорындағы стратегиялық жоспарлау процессі келесі өзара байланысты қызметтерді жүзеге асырады:

1.            Ұзақ мерзімді стратегияны анықтау.

2.            Стратегиялық бөлімшелерді құру.

3.            Маркетинг мақсатын негіздеу.

4.            Жағдайлық талдау

5.            Маркетинг стратегиясын құру

6.            Практиканы жүзеге асыру

Ұйымның даму стратегиясын зерттелмеген нарықтық жағдайларды есепке ала отырып, сыртқы орта мен оның қызметінің мүмкін ішкі перспективаларын зерттеу нәтижелерінде анықталады.

2 СҰРАҚ

Шетелдік фирмаларда стратегиялық жоспарлау тәжірибесінде келесі ерекшеліктерін бөліп қарастырайық.

1.Жоспар әдетте келешекте әрекет етудің бір ғана стратегиясын құрайды.

2.Жоспарда фирманын барлық әлсіз және күшті жақтары бағаланады.

3.Жоспарда болжамдар мен алдын ала ұйғарымдар, тұжырымдар көрсетіледі.

4.Көптеген жоспарда тәуекел бағаланбайды, бірақ әртүрлі мүмкін болатын іс әрекет нұсқаларын қарастырғанда ескеріледі.

5.Барлық жоспарлар фирманың қаржылық қызметтерінің негізгі көрсеткіштерінің бейнелейтін, күтілетін мақсаттар негізінде құрылады. 

6.Ұзақ мерзімді жоспарда қажетті инвестицияның көлемі, күтілетін табыстар мен шығыстар, ұзақ мерзімде төленетін дивиденттер туралы мәліметтер бейнеленеді.

7. Жоспарда мүмкін болатын фирмалардың бірігуі нәтижесіндегі диверсификация бағасы беріледі.

Фирманың дамуының біртұтас стратегиясы ретінде «7С» үлгісі алынған. Құрылым (система), жүйе қызметкерлер (сотр), стиль, біріккен құндылықтар (сов.ценности) және қабілеттер жиыны – 7С білдіретін сөздер сияқты әлеуметтік экономикалық факторлар өзара әрекет ету механизмін сипаттайды.