Программа «история и культура великой степи»

108
А. Қ. Көшкімбаев
бас қолбасшы) және оның 
нөкерлері
, әскердің артында, соғыс өтетін алқаптың ең жоғарғы нүк
-
тесіне – табиғи биік жерлерге (төбеге, жотаға) орналасатын. 
Әскери іс-қимылдар дауылпаздың (
накар
), тудың (
тұғ)
, штандарт-байрақтардың (
бунчук
), 
кернейдің, жебенің, жауынгерлік ұранның (
ұран
, 
сүрен
), жарық-түтін бағытының көмегімен 
басқарылатын. Мысалы шайқасты бастау туралы белгі беру үшін үлкен дауылпазды ұрған. «Дай
-
ындалды да сапқа тұрды, накар даусы естілгенде екі жақ бір-біріне тұра ұмтылды»
11
. Хан орда
-
сында, әдетте ең таңдаулы жасақтар орналасатын (
кешік
, 
торғауыт
, 
бахадүрлер
), олар әскердің 
«бас өзегі» болып қана қоймай тактикалық қосымша күш рөлін де атқарды. Жауынгерлердің 
рухын көтеріп, қолдап, шабыт беруі үшін моңғол қолбасшылары жалынды сөзбен әскер алдына 
шығатын. Қолбасшылар рухты сөздер арқылы өз сарбаздарының намысын жанып, әскери мін
-
детін адал атқаруға шақыратын. 
Ортағасырлық моңғолдардың тактикалық тәсілдері әртүрлі болды
12
. Шайқастың бастапқы 
кезеңіне моңғолдар үлкен мән берген, өйткені соғыстың одан кейін қалай өрбуі әдетте сол баста
-
пқы соққыға байланысты болатын.
Мажарлық монах Юлиан келесі бір жағдайға баса көңіл аударады: «Соғыс туралы келесі бір 
жағдайды шынтуайтымен айтып берейін. Олар садақты, басқа ешқандай халық ата алмайтындай, 
ұзаққа ата алады дейді. Шайқас басында олардың жебелері жәй атылмайды, ақ жауын жауғандай 
себелей жөнеледі»
13
. Бұл туралы Марко Поло да бірнеше мәрте айтқан болатын: «Нөсерлеткен
-
дей төгілген жебе дауысынан құлақ тұнады. Өлім құшқан атты әскер мен жылқылар жерге құлап 
жатты»
14
; «садақтарын қолға алып, жебе ата бастады. Көк аспаннан жебе жауып, нөсер құйып 
тұрғандай әсер қалдырды; көптеген адам мен аттар өлімші болды»
15
; «жебелер зулап, жан-жаққа 
жауынша төгілді, жер мен көк жебеге толып қалғандай болды»
16
; «жебелер атылып, жан-жаққа 
толып кетті, жиілігі сондай, аспаннан нөсерлеткендей төгіліп жатты»
17
. 
Берке мен Құлағудың шайқасында әскерлер «садақтарын алып, жебесін атып, жауына қа
-
рай жаудырады. Жебе екі тараптан да бір-біріне қарсы себелей бастады, біраз уақыттан соң 
жебе аспанды торлап, күннің көзі көрінбейтіндей болып қалды. Сансыз адам, сансыз жылқы 
жер жастанғаны анық еді; бұл сөзімнің бәлендей өтірігі жоқ, сансыз жебе бір дегеннен аспанға 
атылған еді. Қорамсақта жебесі тұрғанда олар оны атуын тоқтатқан жоқ, жер жүзін өліктер және 
жарақаты ауыр жандар жауып тастады»
18
. Жедел қимылдай алатын моңғолдар шабуыл жағдай
-
ында да, шегініп бара жатып та садақтарын ата беретін. Олардың соғысты бұлай жүргізу әдеті 
жалпы қарсыластарына белгісіз болды. Тактикалық ережеге сай моңғол садақшылары, атпен 
шауып бара жатып әскердің тактикалық қимыл-қозғалысының барлық бағытында да жауын же
-
бенің оғымен жер жастандыруға дағдыланған еді. 
11
Книга Марко Поло. С. 197, қараңыз: с. 92, 194, 212, 217.
12
Золотая Орда в источниках. Кит. и монг. источники (Собрание сведений, относящихся к истории 
Золотой Орды (улусу Джучи) из китайских и монгольских источников). С. 67–72; The secret history of 
the Mongols. The life and times of Chinggis Khan. Translated, annotated, and with an introduction by Urgunge 
Onon. London – New York, 2001. Р. 283–288.
13

жүктеу/скачать 289,74 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: