Құрмалас сөйлем



Дата08.04.2020
өлшемі40,41 Kb.
#61918
Байланысты:
практика 12



V2

Құрмалас сөйлем:

0

Біз барған ауыл өзен жағасында екен.

0

Біз барғанда, ауыл өзен жағасында екен.

0

Бүгінгі қойылымда, негізінен, танымал актерлер ойнайды.

0

Биылғы көктем жаңбырлы әрі суықтау болды.

0

Тышқан жылы кірді, жазы құрғақ болатын сияқты



V2

Құрмалас сөйлем:

0

Анада, Мейрам мен Щербаков әңгімелесіп отырғанда келген – осы  Орлов

0

Бұл өңірде, әсіресе өзеннің бұл жағында, Абайды дос көрер жан жоқ.

0

Жұман бай Көпей бәйбішенің бір қапысын таппай да қалған емес, бәйбіше зекімей де қалған емес.

0

Күнге шағылысқан күміс күмбездей төрт ақ үй Асқардың көзіне алыстан шалынды.

0

Көктем бастала, Байжан мен Самарқан «Талкөл» аталатын жайлауға баруға жиналды.



V2

Құрмалас сөйлем:

0

Үйінен қонақ, дастарханынан ас кетпейді.

0

Салмағымыз да, өнеріміз де бірдей.

0

Кейде ол қапы кетеді, кейде мен қапы кетемін.

0

Бүгін бір түрлі хабар келсе, ертеңіне оған жалғас екінші хабар шығады.

0

Бірі байлығына, бірі болыстық әміріне, тағы біреулер осы отырыстағы киім сәніне мәз болған.




V2

Құрмалас сөйлемге тән белгі:

0

Тілдің қарым-қатынас бірлігі

0

Бір предикативтік қатынасқа ие

0

Компонеттер арасындағы қатынас анықтауыштық, толықтауыштық

0

Компоненттері сөздер мен сөз тіркестері

0

Компоненттері предикативтік бірліктер



V2

Құрмалас сөйлем:

0

Бір қуанарлық жағдай – аталған жұмыстар қоғамдық орындармен бірлесе отырып істеледі.

0

 Бір қуанарлық жағдай сол, аталған жұмыстар қоғамдық орындармен бірлесе отырып істеледі.

0

Ол Тәшкентте емес, Алматыда оқыды.

0

Өзге балалар сияқты бұл да сәнді киінген.

0

 Даңғарадай үлкен терезелері, қақпақсыз, бірақ сәнді.



V2

Қарсылықты мағына үстейтін жалғаулықтар:

0

-да,-де;

0

 өйткені

0

ал

0

әрі

0

бірақ

0

немесе



V2

Құрмалас сөйлем:

0

Не аттың, не адамның жүрісі тәрізді бір болмашы дыбыс құлаққа шалынды.

0

Таң атпай Есіркеп бөлімше меңгерушісінің үйіне жетіп келді.

0

О, бауырым-ау, сені де көретін күн бар екен ғой!

0

Екеуіміз бірге ғұмыр кешкен жылдары еш ренжісіп, әлдекім құсап сөзге келісіп көрмеппіз.

0

 Бір қараса, артынан ентіге басып Қуанышта жетіпті.

0

Таң атты, Есіркеп бөлімше меңгерушісінің үйіне келді.



V2

Құрмаластың түрі:Ағасы алпыстан, өзі елуден асып барады, әрқайсысында бес-оннан бала бар, сонда да еншілерін әлі бөліспей келеді. 

0

салалас құрмалас

0

сабақтас құрмалас

0

аралас құрмалас

0

көп бағыныңқылы сабақтас 

0

көп компонентті салалас

0

көп басыңқылы сабақтас



V2

Құрмаластың түрі: Ғұмыр атты ұзын жолда тым алысқа кетіп қалып, кенет артыңа бұрылып қарағанда, көз ұшында бала көрінбесе – сол қиын.

0

салалас құрмалас

0

сабақтас құрмалас

0

аралас құрмалас

0

көп компонентті салалас

0

көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас

0

көп басыңқылы сабақтас



V2

Құрмалас сөйлемнің құрамына қарай түрлері:

0

салалас құрмалас

0

сабақтас құрмалас

0

екі компонентті құрмалас

0

көп компонентті құрмалас

0

аралас құрмалас

0

көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас.



V2

Құрмалас сөйлемнің барлық түріне қатысатын универсал амалдар:

0

жалғаулықтар

0

септеуліктер

0

шылаулар

0

анафористік есімдер

0

байланыстырушы қайталамалар

0

интонация



V2

Құрмалас сөйлемді күрделенген жай сөйлемнен ажырататын белгілер:

0

Күрделі пікірді білдіруі

0

Бір предикативті синтаксистік тұлға болуы

0

Көп предикативті синтаксистік тұлға болуы

0

бір субъектінің бірнеше әрекетін хабарлауы

0

Бірнеше субъектінің бір әрекетін хабарлауы

0

Біртұтас интонациямен айтылуы

0

Әр субъектінің өз предикаты болуы



V2

Бір субъектілі құрмалас сөйлемдер:

0

Көк жүзінің шарбы бұлты әлдеқайда тарап, сіңіп, жоқ болып жатыр.

0

Қандай кішіпейілсің, қарапайымсың, зерделісің, Раушан!

0

Биғайша селк ете түсті, бірақ қысылғанын білдірмеуге тырысты.

0

Кім біледі, бұдан кетсе Абдрахман Шұғаны мәңгі көре алмас.

0

Байқаймын, менен жасыратын бір сырың бар сияқты.

0

Оңға қарай кішкене жүрсек, бәрінен де құтыламыз.

0

Мынау, мен білсем, Қоскүреңнің әні.



V2

Екі субъектілі-предикатты құрмалас сөйлемдер:

0

Үлкен ыза бойын буып келген Қаратай Құнанбайға аса бір салқын зілмен сөйледі.

0

Әжесі құшақтаған бойда үлкен үйге кірген Абай ымырт жабылғанша осында болды.

0

Қолы қимылдағанның аузы қимылдар.

0

Абай кейінірек білді, Салтанаттың бұл үшін еткен еңбегі көп екен.

0

Құлақ естігенді көз көреді.

0

Зинолла Қазіреттен көңілі қалып, ренжіп қайтқан Сұлтанмахмұт үйге әрең кірді.

0

Егер Амантай қызды арашалап алып қалса, мен бір қарғыстан аман қалар едім.



V2

Екі субъектілі предикатты құрмалас сөйлемге ұқсас құрылымдар:

0

жалаң сөйлем

0

жайылма сөйлем

0

үйірлі мүшелі жайылма сөйлем

0

бірыңғай бастауышты күрделенген сөйлем

0

оралымды күрделенген сөйлем

0

бірыңғай тұрлаусыз мүшелі жай сөйлем

0

айқындауышты күрделенген сөйлем



V2

Құрмалас сөйлемді танудағы даулы пікірлер:

0

сөйлемнің күрделі пікірді білдіруі

0

сөйлемді құрайтын синтаксистік тұлғалар

0

компоненттер арасындағы синтаксистік қатынастар

0

әр компоненттің өз субъектісі мен предикаты болуы

0

сөйлемді құрмаластырушы амал-тәсілдер

0

компоненттердің тұлғалық немесе мағыналық бағыныштылығы

0

компоненттер арасындағы интонацияның орны

0

компоненттердің байланысу түрі





V2

Құрмаласқа ұқсас жай сөйлемдер:

0

Көзімді ашып, алдыңғы жаққа қарасам, екі адам қарауытып тұр екен.

0

Бірдің жұмысын істегеннен, мыңның көзін ашқан құндырақ.

0

Екеуі қосылып ән айтқан соң, тыңдамасқа бола ма?

0

Даусы еркек үндес боп гүжілдеп шығатын Ділдә Әйгерімнің жүзінен көз алмады.

0

Шеттен біреу келсе, отырған кісілердің тесіле қарайтын әдеті бар.

0

Сен болыс болмасаң, Базаралы келер ма еді?

0

Ауыл бас көтерерлері көбейген кезде, байға шабуыл жасамаса болмайды,

0

Енді жар сүюге жәрдемдессең, жалғанда сенің жақсылығыңды өтей алар ма екем!



V2

«Құрмалас сөйлемнің әр компонентінің өз субъектісі, предикаты болуы керек» деген пікірді ұстанатын ғалымдар:

0

А.Байтұрсынов

0

С.Жиенбаев

0

Н.Сауранбаев

0

С.Аманжолов

0

Т.Қордабаев

0

Қ.Есенов

0

Р.Әмір

0

Б.Сағындықұлы



V2

Іргелес салалас сөйлем ерекшеліктері жайлы пікір айтқан ғалымдар:

0

А.Байтұрсынов

0

Қ.Жұбанов

0

Н.Сауранбаев

0

С.Аманжолов

0

С.Жиенбаев

0

О.Төлегенов

0

Т.Қордабаев

0

Р.Әмір



V2

Бір субъектілі күрделі пікірді білдіретін сөйлемді құрмалас сөйлем деп танудағы негізге алынатын синтаксистік қатынастар:

0

мезгілдес

0

ыңғайлас

1

қарсылықты

0

себептес

1

шартты

0

салыстырмалы

0

түсіндірмелі

0

амал

2 Модуль

V2

Салалас құрмаластар:

0

Ағасы сыйлаған, сондықтан оны үнемі өзімен алып жүреді.

0

Қайықтан Сейіл түсіп болғанша, бұлар да су жағасына жетті.

0

Ауыл қыстауға қонғаннан бері, Абай өзі Некрасовты ерекше бейіл бере оқыды.

0

Осы ең ақырғы сөзі тәрізді еді, бірақ айтары әлі таусылмаған екен

0

Сені боран айдап кеттіме деп, біз қорқып едік



V2

Кезектес салаластар:

0

Осы ең ақырғы сөзі тәрізді еді, бірақ айтары әлі таусылмаған екен.

0

Арқа тұстан әлден уақытта таң сібірледі, маңай тұманнан арылып айнадағыдай көрінді.

0

Бірде көкала қамысты көлдер қалып бара жатыр, бірде сары ала жон белестер кездесіп қалып жатыр.

0

Ыбыраш әзілге шорқақтау болатын: бөгеліп қалды.

0

 Біресе аузы қимылдайды, біресе қолы қимылдайды.



V2

Ыңғайлас салаластар:

0

Бұл биенің құлыны да өзіне тарқан бурыл болады және бұл бие ерте құлындайды.

0

Сәуле мұндай сөзді Нұрланнан күткен емес еді, қатты тіксінгені сонша – қалтырап кетті.

0

Бұл сөзді Мәриямның аузынан естуі-ақ мұң екен – Бәкен ұшып кете жаздады.

0

Бұдан бірнеше күн бұрын жұрттың қозғалысында бір асығыстық бар еді, қазір ол жоқ

0

 Менде құжат жоқ, әрі ол үйдің адресі жоқ.



V2

Себептес салаластар:

0

Келе жатқан беттері түзу ме, жоқ па, мәлім емес.

0

Жүріп келе жатқан жолдарында шаң жоқ, тұтас тығыз аласа көк бетеге, жасыл шалғын бар.

0

Әлде кімнің әлі келмей жатқанын аңдап қалған болуы керек, оқыс қимылдап, тез барып жетті.

0

Апасы есіне түседі де, көзінен екі моншақ домалап кетеді.

0

Мына Шодыр қазір кедей емес, орташа: екі пар аты, екі бричкасы, екі бұзаулы сиыры бар



V2

Шартты салаластар:

0

 Оларда пасықтық бар, адамдық жоқ.

0

 Қарға қарқ етті - ірімшік жерге салп етті.

0

 Күн көзі қалай жылт етті, шөпшілер де солай жадырап шыға келді.

0

 Басқа ауылдан салық жинауды Ізтолинге беріңізші, Нұртазаның желігін мен-ақ басамын.

0

Айтқанды істесін, әйтпесе ісін сотқа беремін.


V2

Жалғаулықты салалас құрмаластар:

0

 Баласы айтпады да, өзі білмегенсіді.

0

 Дауысы ащы да қатал, зілді де кекті шығады.

0

Одан арғыны Игілік айтқан да жоқ, қасындағылар сұрай алған да жоқ.

0

 Қазіргі алты жасар бала оқи да, жаза да алады.

0

Әжемнің ертегісін тыңдаудан ерінбейтін де жалықпайтын едік.




V2

Талғаулы жалғаулықты салаластар:

0

 Оның кейде бұзақылыққа, кейде дұрыстыққа еріп кететіні бар.

0

 Не билікті бермейді, не ауылнайлықты бермейді.

0

 Ол кейде әжесінің үйіне, кейде өз үйіне қонады.

0

Басына ауыр сын түскен кезде  әкесі не түсіне кіреді, не көз алдына елестеп, көлбеңдей береді.

0

 Не баласы, не келіні жұмыс істемейді.




V2

Себептес салаластар:

0

 Тоқсан – кішкене денелі адам екен, ал Ізбасты – ірі денелі кісі екен.

0

 Сенде қыранның жүрегіндей жүрек бар, бірақ әлі жассың.

0

 Жай өзінен өзі танылды да, бұдан басқа сұраулар берілген жоқ.

0

Ораз атқанын, ілдіргенін басқаларға үлестірді де, өзі үйіне бірер күнге азық боларлығын ғана әкелді.

0

 Ауылға көзін аларта талай уәкілдер келді, - ақ үйден аттанарда жымия күледі.

0

Сөйлеуге тіл жоқ,- Есенейден бата алмайды.



V2

Тұрақты іргелес салалас сөйлемге тән белгілер:

0

Жалғаулық қатынасып, баяндауыштары тең дәрежеде құралатын сөйлемдер

0

Жалғаулық қатыстырмай, баяндауыштары тең дәрежеде құралатын сөйлемдер

0

Жалғаулықтарды түсіріп те айтуға болатын сөйлемдер

0

Жалғаулықсыз бір-біріне бағына байланысқан сөйлемдер

0

Септеуліктер арқылы байланысқан сөйлемдер

0

Арнаулы баяндауыштық формалар арқылы құралған сөйлемдер



V2

Түсіндірмелі салалас сөйлемдер:

0

 Сен де бір кірпіш дүниеге – кетігін тап та, бар қалан.

0

Көретін жер көп, – уақыт аз.

0

Қысылғаным соншалық – маңдайымнан тер ыршып шықты.

0

Қаратауда алуан түрлі металдар: қорғасын, цинк, аздаған мыс, күміс – кездеседі

0

Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі де еріншектіктен шығады.

0

Менің де ойлап жүргенім сол – енді біз татуласайық.



V2

Қарсылықты салалас сөйлемдер:

0

 Айдағаның бес ешкі, – ысқырығың жер жарады.

0

 Қарт онымды аңғармады білем – бәйек бола берді.

0

Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады.

0

Төргі үйде отырғандар мыналар: Абыздың туыстары, жолдастары, таныстары.

0

Жақсы сөзді ел жаттар, ел жаттар сөзде салмақ бар.

0

Аспанда бағана ақ шарбы бұлттар бар еді, қазір шайдай ашық.



V2

Талғаулы салалас құрмалас сөйлемдер:

0

 Әбіл ауылға атпен келіп-кетіп жүрді.

0

 Әбіл ауылға бірде келеді, немесе жаяу келеді.

0

Әбіл ауылға атпен келіп, жаяу қайтып жүреді.

0

 Ол ауылға атпен келсе де, жаяу қайтып жүрді.

0

 Ол ауылға бірде атпен, кейде жаяу келеді. 

0

Ауылға не Әбіл келеді, немесе біз оған барамыз.



V2

Мезгілдес іргелес салалас сөйлемдер:

0

 Жаңбыр жауса, жер көгереді.

0

 Қонақтар түгел жиналса да, асаба тойды әлі бастаған жоқ.

0

Күн жылыса болды, қалалықтар саяжайына кетеді.

0

Анам үйге кірісімен, үйдің іші шырайланып сала береді.

0

Малға бүгін мен қарайын, ертең інім барсын.

0

Жаңбыр жауып еді, көк көтеріле бастады.



V2

Салалас құрмалас сөйлемдер:

0

 Күз ортасынан ауғанда, ауыл жігіттерінің алты-жетеуі әскерге шақырылды.

0

Үн-түнсіз осы қалпы аттана берсе, қайтып келіп Зияштың ізін де таба алмасы хақ.

0

Соны ойласа, осы күні ас батпайды.

0

 Қалидың биге шақырғалы келе жатқанын көріп, Зияш сырғып сырқа қашты.

0

 Қоштасып бәріміз тарай бастадық, ал Зияш сопиып жалғыз қалды.

0

Қали әскерге кетті де, Зияш аграномға күйеуге шықты.



V2

Салыстырмалы салаластар:

0

Жасынан орысша оқыған,- бір бет, қазақ дәстүріне тік бақайлау жігіт.

0

Кешке мейрамға арналған жиналыс болатыны белгілі болды да, жігіттердің қырынып алуға көңілі кетті.

0

Осы жолмен жүре бер, алдыңнан бұлақ кездеседі.

0

Құлаққа жағар дәмді сөз барда, құлақты сарсытар жағымсыз сөз бар.

0

Менің кім екенімді әкесі айтып берді, сондықтан ол қымсынбай сөйледі.

0

Білген тауып айтады, білмеген қауып айтады.



V2

Салалас құрмаластың белгілері:

0

әр компоненттің өз бастауыш-баяндауышы болады

0

компонент баяндауышы тиянақты

0

компонент баяндауыштары тиянақсыз

0

бірінші компонент екіншіге мағыналық жақтан бағына байланысады

0

бірінші компонент екіншіге тұлғалық жақтан бағына байланысады

0

компоненттер септеулік шылаулар арқылы байланысады



V2

Салалас құрмаластың мағыналық қатынасын ажыратуға көмектесетін формалар:

0

бастауыштың формалары

0

бастауыштың сөйлемге қатысу-қатыспауы

0

компоненттер арасындағы жалғаулықтар

0

бастауыш қызметінде жұмсалған сөз табы

0

баяндауыш қызметінде жұмсалған сөз табы

0

анафористік есімдіктер

0

компоненттер ішіндегі шылаулар



V2

Жалғаулықтар қатысып құралған салалас құрмаластар:

0

Құлбай үйінде жаңадан мектеп ашылатын болыпты және оған жаңадан мұғалім келіпті.

0

Мұғалімдерге және оқі құралдарына қаржыны Құлбай өзі шығарыпты.

0

Сабырлылық алдында не дұшпан сасады, не сабырсыздан береке қашады.

0

Кейбір адамдардың сөзі не ісі жанына демеу болады.

0

Осы бір сұлу бірақ суық қаладан ауылға кетуді аңсап тұрамын.

0

Ағам қазіргі соғылып жатқан кең әрі жайлы пәтерге көшті.

0

Осылайша, ол биыл пәтерге де, көлікке де, жақсы қызметке де қол жеткізді.



V2

Жалғаулық мүлде қатыстырмай құралатын салаластар:

0

A. ыңғайлас салалас

0

B. себептес салалас

0

C. қарсылықты салалас

0

D. шартты салалас

0

E. талғаулы салалас

0

F. кезектес салалас

0

G. түсіндірмелі салалас



V2

Бір мезгілдегі іс-сапаны білдіретін салаластар:

0

Мойныма талай міңгізіп едім, ақтады соны.

0

Арқа жіпсіді, маңдайдан тер соғалады.

0

Бұрын байдың қосын жегетін едім, енді өзім баймын.

0

Бұдан бірнеше күн бұрын жұрттың қозғалысында бір асығыстық бар еді, қазір ол жоқ.

0

Жолбарыс қарғымақ болып көтеріле берген еді, сол сәтте Садық гүрс еткізіп атып жіберді.

0

Бұл биенің құлыны да өзіне тартқан бурыл болады және бұл бие ерте құлындайды.

0

Ұлжан он күн өткен соң қайтып кетті, ал күйеулер бес күндей кейіндеп барып аттанған.



V2

Ал жалғаулығын қатыстырып құрмаласқан қарсылықты салаластар:

0

Сендер маңдайалды екпіндісіңдер, ал барақтарыңда мәдениетсіздің былығып жатыр.

0

Сіз маған жалған бедел ұсынып отырсыз, ал жалған бедел абырой әпермейді.

0

Кескін-кейпі күн нұрымен жайнар еді, ал тұла бойын көктем шуағы жайлар еді.

0

Қатты жауған күн тез ашылады, ал қатты ашуланған кісі тез басылады.

0

Тау мен тасты су бұзар, ал адамзатты сөз бұзар.

0

Ол соғымға берген малдың ақшасын тез жиып алғысы келеді, ал қарызға алғандардың көбінің қолма-қол ақшасы жоқ.

0

Шешем сол жүндерді жуып тазалайды, ал апам оны түтіп, иіреді.



V2

Байланыстырушы қайталамалар қатысып құралған себептес салаластар:

0

Келіні мен інісінің тарапынан сезікті ештеңе таба алмаған, таба алмаған соң тағдырдың жазуына амалсыз көнген.

0

Ағам бұған күніге жем береді, берсе де жылқы жөнді қон алмай тұр.

0

Сіздің қолыңыз босай қоймас, босай қойғанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер.

0

Ғұндар Европаға көшті, көшкен себебі – су тапшы болды.

0

Ол жігітті бір-ақ рет көрдім, бір-ақ рет көрсем де есімде қалды.

0

Біз жолға ерте шығайық деп келістік, келіссек те іске асыра алмадық.

0

Мұқырға асыға көшіп келдік, келсек үй дайын емес.



V2

Ал жалғаулығын қатыстырып құрмаласқан сөйлемдердің мағыналық қатынастары:

0

қарсылықты

0

себептес

0

шартты

0

салыстырмалы

0

талғаулы

0

түсіндірмелі

0

кезектес



V2

Р.Әмірдің пікірінше, іргелес салаластардың құрылымдық түрлері:

0

жалғастық қатынастағы іргелестер

0

мезгілдік қатынастағы іргелестер

0

тұрақты іргелестер

0

ауыспалы іргелестер

0

қарсылықты іргелестер

0

себептік іргелестер

0

теңдік қатынасты білдіретін іргелестер

0

телінбе компонентті іргелестер



V2

Р.Әмір пікірінше, тұрақты іргелес салаластардың өзіндік ерекшеліктері:

0

жалғаулық қатыстырып құралады

0

жалғаулықты қатыстыруға да болады

0

мағыналық қатынастары әр түрлі

0

лебізді эмоциялы жеткізуге қызмет етеді

0

лебізді үнемді жинақы жеткізуге қызмет етеді

0

жалғаулық қатыстыруға болмайды

0

лебіздің коммуникативтік мақсатына сай құралады

0

күрделі лебізді хабарлайды



V2

Шарттық іргелес салалас құрмалас сөйлемдер:

0

Тілім байланып қалғандай, үн шығара алмаймын.

1

Айтқаным орындалмайды екен, малына ие бол деймін.

0

Соңғы сұрақ: өкінішің бар ма?

0

Естимін: олар көшіп кетіпті.

1

Осыдан келіп көр, жазаңды менен аласың.

0

Сол затты алайын деп едім, иесі жоқ екен.

0

Мен сөйледім-ақ, аузыма қақпақ қояды.

0

Ермегі – гармон тартады, аң аулайды.


Достарыңызбен бөлісу:




©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет