Сабақ «Белгісіздік есімдігінің түрленуі»

Ы.Алтынсарин атындағы №10 қазақ орта мектебі

Өзбергенова Ғазиза Есқалиқызы

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Оқушылармен амандасу.

1. 103-жаттығу Төмендегі өлең жолдарына синтаксистік талдау жасау.

Өзің болып сыбырластым желменен,

Өзің болып күбірлестім көлменен.

Өзің болып жымыңдастым жұлдызбен,

Өзің болып тайталастым селменен.

(Қ.Мырза әлі)

Сұрақтар:

1. 
   Өздік есімдігі дегеніміз не?
   
2. 
   Өздік есімдігі қалай түрленеді?
   
3. 
   Өз есімдігін тәуелде.
   
4. 
   Өз есімдігін септе.
   

Адамның кейбір кездері

Көңілде алаң басылса.

Тәңірінің берген өнері

Көк бұлыттан ашылса.

Абай Құнанбаев

-Бұл өлеңде қандай есімдіктің түрі бар?

-Белгісіздік есімдігі.

-Ендеше, бүгінгі сабағымыздың тақырыбы - Белгісіздік есімдігі.

ІІІ. Жаңа тақырып.

1. 
   Затты сындық белгіні, сан-мөлшерді нақты емес, жорамалдап нұсқау, меңзеу мағынасында көрсететін белгісіздік есімдіктері көптік, тәуелдік, септік жалғауларын қабылдайды.
   

Өлең жолдарындағы қарамен жазылған сөздерге мән беріп, талдап, түрленуіне тоқталып өтіңдер.

Әркіммен-белгісіздік есімдігі, әркім-күрделі түбір, -мен-көмектес септігінің жалғауы.

Біреуден – белгісіздік есімдігі, біреу-дара түбір, -ден-шығыс септігінің жалғауы.

Кейбіреулер – белгісіздік есімдігі, кейбіреу-күрделі түбір, -лер-көптік жалғауы.

Біреуге – белгісіздік есімдегі, біреу-дара түбір, -ге-барыс септігінің жалғауы.

1-топ. 106-жаттығу. Есімдіктерді көшірі жазып, мағыналарына қарай топтау.

2-топ. 107-жаттығу. Берілген есімдіктерді пайдаланып сөйлем құрап, морфологиялық талдау жасау.

3-топ. 108-жаттығу. Әзіл өлеңдегі белгісіздік есімдігінің түрленуіне назар аудару.

І. Мақал-мәтелдердегі көп нүктенің орнына тиісті есімдікті қойып, жасалу жолын түсіндір.

1. 
   ... ор қазба, ... түсесің. (Біреуге, өзің)
   
2. 
   ... ексең, ... орасың. (Не, соны)
   
3. 
   ... ісі көп болса, (Кімнің, соның)
   

4. 
   ... тойып секіреді,
   

5. 
   Қазаншының еркі бар,
   

6. 
   ... шыққан тауы биік.
   
7. 
   Ұят ... болса, иман ... . (Кімде, сонда)
   

ІІ. Жаңылтпаштардан есімдікті тауып, түрлеріне қарай ажырат.

1. 
   Бұл бір сылдыр жігіт,
   

2. 
   Мына әңгелек
   

Ең дөңгелек әңгелек.

3. 
   Ол жолда түсті,
   

4. 
   Кім білгір?
   

Ол – білгір,

Кіл бір білгір.

5. 
   Қалай қабар?
   

Байланбаса ит

Талар,қабар.
ІІІ. Абай Құнанбаевтың өлеңдерінен есімдіктерді табу.

1. 
   Әсемпаз болма әрнеге
   

Кетігін тап та, бар, қалан!

2. 
   Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
   

Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын

Қазақтың келістірер қай баласы?

3. 
   Базарға, қарап тұрсам, әркім барар,
   

4. 
   Қиыстырып мақтайсыз,
   

ІҮ. Сабақты қорыту