Сабақ мақсаты: Құбылыстардың динамикасына баға беруді үйрету

Кесте .-Өнім көлемінің динамикасы (мәліметтер шартты түрде алынған)

жүктеу/скачать 125,59 Kb.

бет	3/3
Дата	07.02.2022
өлшемі	125,59 Kb.
	#93448
түрі	Сабақ

1 2 3

Байланысты:
6 апта Статистика Дәріс (2)

Кесте .-Өнім көлемінің динамикасы (мәліметтер шартты түрде алынған)

Көрсекіштер	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
Өнім көлемі,млн тг.: Ескі бағамен Жаңа бағамен	20,1 -	22,0 -	22,5 -	23,1 24,8	- 25,0	- 25,1	- 26,2	- 28,1
Абсолюттік шамалардың қабыстырылған(салыстырмалы) қатары,млн.тг	21,5	23,5	24,1	24,8	25,0	25,1	26,2	28,1
Салыстырмалы шамалардың қабыстырылған қатары,2001жылға %-бен	87,0	95,2	97,4	100	100,8	101,2	105,6	113,3

Динамика қатарын қабыстырудың екінші әдісі ,ол өзгеріс болған жылдар деңгейі (біздің мысалда 2001 жыл) өзгеіс боғанға дейін да, өзгеріс болғаннан кейінда ( ескі және баға бойынша, яғни 23,1 және 24,8) 100% деп алынады, ал қалған жылдар осы деңгейлерге ( ескі бағамен-23,1-ге жаңа бағамен- 24,8) қатынасы бойынша пайызбен есептелініп шығады. Нәтижесінде кестенің соңғы жолында келтірілген қабыстырылған қатарды аламыз.

Осындай мәселе жекелеген елдердің, әкімшілік және территориялық аудандардың экономикалық көрсеткіштерін талдау кезінде де кездеседі. Бұл жағдайда динамика қатары бір негізге келтіріледі.
Динамика қатарын бір негізге келтіру арқылы салыстырылып отырған екі қатардың қайсысында өсім жоғары, қайсысында өсім төмен екенін жақсы көруге болады. Қатарларды бір негізге келтіру үшін барлық қатарға жалпы бір деңгейдің мәліметтерін 100%-деп алынады.

Кесте .-Өңір бойынша халық саны (жыл басына,мың адам.)

	2001	2002	2003	2004	2005
Қала халқы	8374	8390	8418	8478	8615
Ауыл халқы	6492	6461	6449	6473	6460

Егер база ретінде 2001 жылды алатын болсақ, онда қала халқы санының жылдан-жылға өсіп отырғанын көреміз.

Кесте .-Аудан халқы санының динамикасы 2014жылға пайызбен.

	2014	2015	2016	2017	2018
Қала халқы	100	100,2	100,5	101,2	102,9
Ауыл халқы	100	99,5	99,3	99,7	99,5

7.2 Динамика қатарының көрсеткіштері

Уақытқа қарай қоғамдық құбылыстардың қарқынды даму деңгейі мен нақты жылдамдығын анықтау үшін, келесі көрсеткіштер есепке алынады.

Ағымдағы және базистік абсолюттік өсімдер.
Базистікте зерттеліп жатқан динамикалық қатардың бастапқы деңгейін жиі алады. Абсолюттік өсімдер салыстырмалы екі деңгейдің айырмашылығы сияқты есептеледі.
- тізбекті; базисты ,
Мұндағы - і деңгей; - базистік болып алынған деңгей.
Тізбекті және базисты өсу қарқыны.
Өсу қарқыны ағымдағы деңгейдің алдындағы немесе базистік деңгейге %-қ қатынасы ретінде есептеледі.
Тізбекті базисты
немесе

Коэффициент түрінде де есептеуге болады.

Тізбекті базисты
немесе
Тізбекті және базисты арту қарқыны.
Олар тізбекті абсолютті өсімнің алдындағы деңгейге %-қ қатынасы немесе базистік абсолюттік өсімнің базистік деңгейге %-қ қатынасымен есептеледі:
Тізбекті базисты

және де арту қарқыны, өсім қарқынынан 100 % алып тастау жолымен есептеледі, яғни немесе
Олар коэффициент түрінде де есептелінеді.

1 % өсімнің абсолютті мәні.
Ол абсолюттік өсімді 100 пайызға бөлу арқылы анықталады.

Өсімнің 1 % абс.мәні

7.3 Динамика қатарының орташа көрсеткіштері

Құбылыс өзгерісінің орташа жылдамдығы мен орташа деңгейін анықтау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады.

Егер қатар деңгейлері белгілі бір уақыт аралығына есептелген болса, яғни кезеңдік болып табылса, онда орташа арифметикалық қарапайым формуласы қолданылады:

Динамикалық қатарлар сәттік уақыт мезеттеріне есептеледі, орташа деңгей хронологиялық орташа формуласы бойынша есептелінеді.

Формула екі аралас уақыт мезеттеріндегі деңгейлер арасындағы өзгерістер тең жағдайда жүреді деген болжамман есептелсе, сонда осы аралықтағы орташалар тең болады.

Ал жалпы уақыт кезеңіндегі орташа

Орташа абсолюттік өсім.
Оны есептеу үшін, мына формула қолданылады:

Абсолютті өсімдер саны қатар деңгейлері саны n-нан 1-ге кем, к= n-1.

Орташа өсу қарқыны.

Тізбекті әдіспен анықталған өсім қарқындарын бір-біріне көбейту арқылы қарастырылып отырған кезеңдегі базисты өсу қарқынын аламыз. Сондықтан орташа өсім қарқынын анықтағанда орташа геометриялық формуласын қолданған дұрыс. Оның негізгі қасиеті келесідегідей: егер нақты көрсеткішті орташа геометриялықпен ауыстырсақ, онда нақты көрсеткіштердің көбейтіндісі орташа геометриялықтардың көбейтіндісіне тең болады.

Мұнда өсу қарқыны саны қатар деңгейлерінің саны n-нан 1-ге кем (K = n - 1)

- қаралып отырған кезеңдегі тізбекті әдіспен анықталған өсім қарқыны.
Осы көрсеткіштердің есептелу тәртібін мысал ретінде көрсетейік. Есептің қорытындысын анық көрсету үшін, кестеге қойып көрейік.
14-кесте.-Қазақстан Республикасы халқының динамикасы
жыл басына, мың адам

Жылдар	Жыл басына ҚР халқының саны (мың.адам.)	Салыстыру бойынша аб. өсім (мың.адам.)		Өсу қарқыны, %		Арту қарқыны, %			1 % өсімнің аб. Мәні (мың. адам.)
		өткен жылмен	2015жылмен	өткен жылмен	2015жылға		Өткен жылға	2005жылға
2015	14851	-	-	-	100		-	-		-
2016	14867	16	16	100,1	100,1		0,1	0,1		148,5
2017	14951	84	100	100,6	100,7		0,6	0,7		148,7
2018	15075	124	224	100,8	101,5		0,8	1,5		149,5

2015-2018 ж.ж. Қазақстан халқының орташа саны:

мың адам

2002-2005 ж.ж. Қазақстан халқының нақты өсімділігінің жылдық орташасы:

мың адам
немесе, мың адам.

2015-2018 ж.ж. Қазақстан халқы санының өсу қарқының жылдық орташасы:

немесе 104,6%
немесе немесе 104,6 %

Динамика қатарын тегістеу көрсеткіштерін есептеу

Тегістелген динамикалық қатар көрсеткіштерін есептеп шығару үшін, сараптама бағыты өзге уақытта әр түрлі әдістер қолданылады. Әдістердің ішіндегі біршама тиімдісі, сараптамалық теңестіру, динамикалық қатар деңгейлері уақыт функциясы түрінде көрінеді:

Функцияны таңдау кестенің көмегімен берілген құбылыстың даму деңгейін сипаттайтын сараптаманың негізінде жүргізіледі.
Тік бойынша динамикалық қатар деңгейлерін теңестіру үшін, мына таңдау қолданылады:

Ең кіші шаршылар әдісі мен және параметрлерін есептеу үшін, нормалық теңдеу жүйесі қолданылады:

Мұнда у- динамикалық қатардың нақты деңгейі
п – деңгейлер саны,
t – уақыт көрсеткіші.
Егер t орташа жағдайда тұрған, жылдан ауытқу болса, онда теңдеу жүйесі мынадай түрде болады:

Осыдан ( - динамикалық қатар деңгейінің орташасы):

Қажетті есебін, кестелі түрде қоюға болады:

15 – кесте
Шаруашылықтағы бидай өнімділігінің өсімділігі

Жыл	Бидай өнімділігі, ц/га, у	t	t²	yt
2016	10,5	-1	1	-10,5	10,55
2017	12,3	0	0	0	12,20
2018	13,8	1	1	13,8	13,85
Барлығы	36,6	0	2	3,3	36,60

Мәліметтер қорытындысы бойынша, теңдеулер анықталады:

мұндағы
мұнда
Қорытындысында, келесі тенденцияның негізгі теңдеуі болады:

Теңдеуге қабылданған t белгісін қойсақ, динамикалық қатар мәндерінің теңдеуін табамыз:

Кейбір сұрақтарға жауап беру барысында динамикалық қатардың белгісіз аралығының мәнін анықтау қажет болады. Бұл мәселе интерполяция әдісі көмегімен шешіледі. Интерполяция- динамика қатарының ішіндегі белгісіз сандық көрсеткіштерді жуық шамамен есептеп табу.

Құбылыстар мен процестерді жобалау, болжау барысында осы динамика қатарынан тыс белгісіз мәліметтерді анықтау қажет болады. Бұл мақсатта экстропляция әдісі қолданылады. Экстрополяция – қандай да бір уақыттағы динамика қатарының көрсеткіштерін пайдалана отырып, келешекке болжам жасауды, яғни осы уақыттан кейінгі кезеңдерге мәліметтерді жуық шамаман есептеу.

Маусымдық ауытқуларды зерттеу әдісі.

Тоқсандық және айлық мәліметтерді салыстыру барысында көптеген әлеуметтік-экономкалық құбылыстарда жыл мезгілдерінің, ауа-райының өзгеруіне, экономикалық және әлеуметтік факторлардың әсеріне байланысты кезеңдік ауытқулар байқалады. Мұндай спецификалық өзгерістер жыл ішіндегі өнім өндірісінің жоғарылау мен төмендеуінен, еңбек өнімділігінің ауытқуынан, жолаушылар тасымалдаудың көлемінің өзгеруінен және т.б. көрініс табады.
Статистикада маусымдық ауытқуды зерттеу және өлшеу үшін бірнеше әдістер қолданылады. Ең қарапайым әдіс маусымдық индекстер деп аталатын арнайы көрсеткіштерді құру болып табылады.
Маусымдық индекс дегеніміз топаралық нақты (эмпирикалық) деңгейлердің салыстыру базасы ретінде алынатын теориялық (есептелетін) деңгейлерге пайыздық қатынасы.

Мұндағы, -бірнеше жылдардағы і-ші айдың қатар деңгейінің орташа шамасы;
- барлық уақыт қатары үшін орташа айлық деңгей.
Тұрақты маусымдық толқындарды анықтау үшін маусымдық индексі айлар бойынша бөлінген бірнеше жылдар(кемі үш жыл) мәліметтері бойынша есептеледі.
Есептелген индекстердің жиынтығы маусымдық толқынды бейнелеп, уақыт қатары деңгейлерінің өзгерісіне маусымдық факторлардың қалай әсер ететіндігін анықтауға мүмкіндік береді.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

Динамика қатарына сипаттама беріңіз.
Динамика қатары қандай элементтерден тұрады?
Қандай динамика қатарлары сәттік деп аталады?
Динамика қатарларын салыстырмалы түрге келтіру үшін қандай әдістер қолданылады?
Абсолютті өсім көрсеткіштері қалай анықталады және олар нені сипаттайды?
Салыстырмалы өсім көрсеткіштері қалай анықталады және олар нені сипаттайды?
Арту қарқыны нені сипаттайды?
Бір пайыз арту қарқынының абсолютті мәні нені сипаттайды?
Динамика қатарларында орташа көлемдер қалай есептеледі?
Ара қашықтықтарды ірілендіру әдісінің мәні, ол қандай жағдайда қолданылады?
Жылжымалы орташа әдісімен динамика қатарын тегістеу қалай жүргізіледі?
Аналитикалық теңестіру әдісінің мәні.
Интерполяция мен экстрополяция деген не?

Маусымдық ауытқу деген не?

Әдебиеттер тізімі:

Абдурахманов, Құсайынов Т.А., Байдақов А.Қ. Статистика және ҰШЖ. Астана, 2010 жыл.
Әміреұлы Ы. Статистиканың жалпы теориясы. Алматы. Экономика, 1998
Шайкенова Н.Т. Статистика. Оқу құралы. Астана, 2005
С.М.Мұханбетова. Статистика.Оқулық. Алматы, 2011
http://kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1106553
http://rmebrk.kz/bilim/association/muhanbetova-statistika.pdf
http://emirsaba.org/pars_docs/refs/8/7643/7643.pdf

http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/34746/1/978-5-7996-1520-8.pdf

жүктеу/скачать 125,59 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3