Сабақтың тақырыбы Оңтүстік Америка. §37. Материк жағалауындағы мұхиттар. Ашылу және зерттелу тарихы

2. Кескін картаға Оңтүстік Американың табиғат зоналарын белгілеу.

183-189 бет. "География «Шың»баспасы

Үй тапсырмасын «Сиқырлы мозайка» ойыны арқылы қорытындылап , жаңа сабақтың тақырыбын ашу.

1-сұрақ: Африканың суы мол өзені (Конго (Заир) )

2-сұрақ : Дүние жүзіндегі ең қзын өзен (Ніл – 6671 м)

3-сұрақ : Экваторды екі жерден кесіп өтіп, жинаған суын Атлант мұхитына құятын өзен (Конго)

4-сұрақ : Африка материгіндегі өзендер қандай алаптарға жатады? (Атлант мұхиты , Үнді мұхиты , ішкі тұйық алап)

5-сұрақ : Эфиопия таулы қыратында лава тасқындарының өзен аңғарын бөгеуінен пайда болған көл (Тана көлі)

6-сұрақ : Ніл өзені қайдан бастау алады? (Шығыс Африка таулы үстіртінен Кагера өзені болып басталады.)

7-сұрақ : Виктория сарқырамасы орналасқан өзен (Замбези өзені)

8-сұрақ : Жағалауы жартасты, Байкалдың сіңілісі, өте терең, суы тұщы көл (Танганьика көлі - 1470 м)

9-сұрақ : Виктория сарқырамасын ашқан саяхатшы (Дэвид Ливингстон)

10-сұрақ : Нигер өзені қай алапқа жатады? (Атлант мұхитының алабы)

11-сұрақ: Африканың басым өзені немен қоректенеді? (жаңбыр суымен)

• 
  ылғалды экваторлық ормандар
  
• 
  ауыспалы ылғалды ормандардан
  
• 
  саванналар мен сирек ормандардан
  
• 
  тропиктік шөл зонасы
  
• 
  субтропиктік жерортатеңіздік ормандар
  

1-топ : Ылғалды экваторлық ормандар

2-топ : Саванналар мен сирек ормандар

3-топ : Троипиктік шөлдер  

    1-топ мәтіні : Ылғалды экваторлық ормандар Конго қазаншұңқыры мен Гвинея шығанағы жағалауын алып жатыр. Бұл орман зонасы табиғат жағдайлары жөнінен Оңтүстік Америкадағы Амазония ормандарына ұқсайды.  Биік ағаштар орманның ең жоғарғы қабатын құрайды. Мұнда биіктігі 80 м-ге жететін алып фикустар, сейба ағашы, майлы пальма мен шарап пальмасы – рафия, эбен және қауын ағашы өседі. Орманның банан, ағаш тәрізді папортник, либериялық кофе ағашы, лианалардан тұратын төменгі қабаты адам өте алмайтын қалың ну (джунгли) құрайды. Жануарлар дүниесі бай, Амазония ормандарынан басты айырмашылығ,ы мұнда жануарлар орманның төменгі қабатында да кездеседі. Ормандарда шашақ құлақ шошқа, ергежейлі бегемот, жираф тұқымдас окапи, ергежейлі антилопа, маймылдардан мартышка, шимпанзе, мандрил, павиан, адам тәріздес ең ірі горилла маймылы, жыртқыштардан қабылан, қауырсындары түрлі түсті, денелері ірі құстар мекендейді.
    2-топ мәтіні :  Ылғалды экваторлық ормандар жауын-шашынның азаюына байланысты біртіндеп ауыспалы ылғалды ормандарға, одан кейін саванналар мен сирек ормандарға ауысады.

     Саванналар мен сирек ормандар Африка жерінің 40%-на жуығын алып жатыр. Ешбір материкте саванналар мұндай үлкен аудандарды алып жатқан жоқ. Африка саванналары жалпы көрінісі, тіршілік дүниесінің құрамы мен құрылымы жағынан да басқа материктердегі саванналарға ұқсамайды. Мұнда тығыз өскен биік шөптесін өсімдіктер арасында сирек ағаштар кездеседі. Саваннада топырақ-өсімдік жамылғысының таралуы жаңбырлы кезеңнің ұзақтығы мен мөлшеріне тікелей байланысты. Жаңбырлы кезеңде саванна түрленіп, қызу тіршілік ортасына айналады. Ал құрғақ кезең басталысымен-ақ өсімдіктер тез арада қурап, ағаштар жапырағын түсіреді.  Бұл мезгілде саванна сүреңсіз сарғыш түске енеді.

Ылғалды кезең 8-9 айға созылып, жауын-шашын мол түсетін жерлерде қызыл ферралитті топырақтарда паркті саванналар таралған. Мұнда биіктігі 3 м-ге жететін піл шөбінің арасында алып баобабтар, дум пальмасы мен майлы пальма өседі. Жаңбырлы кезең 6 айға дейін созылатын жерлердегі қызыл-қоңыр топырақ жамылғысында онша биік емес шөптерден тұратын нағыз саванналар таралған. Шөптердің арасында қолшатыр тәрізді акациялар өседі. Шөлейт зонасына жақындаған сайын жаңбыр өте аз, әрі 2-3 ай ғана түсетін жерлерге құрғақ саванналар тән.

      Саванналарда шөптесін өсімдіктер басым болғандықтан ірі тұяқты жануарлар кең таралған. Мұнда тек бөкендердің (антилопа) 40-тан аса түрі, зебра, ұзын мойын керіктер (жираф), буйволдар бар. Мадагаскарда шағын денелі маймылдардың ерекше тобын құрайтын лемурлардың 26 түрі мекендейді. Топталып тіршілік ететін Африкалық сурикат кездеседі. Лемур мен саяхатшылар ағашы Мадагаскар аралының символы болып табылады. Саванналар шөп қоректі ірі жануарлар Африка пілі, мүйізтұмсықтарымен және өзен-көл бойында тіршілі ететін бегемоттарымен де әйгілі. Бұл жануарлардың көпшілігі негізінен саваннада кең таралған жыртқыштарға қорек болады. Жыртқыштардан арыстан, гепард, қабылан, шиебөрі, қорқау қасқырларкездеседі. Өзендерде қолтырауындар тіршілік етеді. Ніл қолтырауынының ұзындығы 5-6 м-ге жетеді. Африка саванналарында құстар өте көп. Мұнда жер бетіндегі ең ірі құс Африка түйеқұсы, жыландар мен кемірушілерді аулайтын ірі құс секретарь, өте әдемі кішкентай шырын сорғыштар мекендейді. Көлдер мен өзен жағалауларында қоқиқаздар, тырна, көкқұтан, бірқазандар, Африкада ғана кездесетін марабу тіршілік етеді. Жәндіктерден, әсіресе ауыл шаруашылығына үлкен зиян тигізетін Марокко шегірткесі кең таралған.

    Сахарада жылдық жауын-шашын мөлшері 100 мм-ден аз, ішкі бөліктерінде кейде бірнеше жылдар бойы жаңбыр жаумайды. Бұлт болмайтындықтан күн сәулесі жер бетін қатты қыздырады. Жазда көлеңкенің өзінде ауа температурасы +40º, +50ºС болады, әсіресе шаң мен құмды боратып, аңызақ құрғақ самум желі соққан кезде ыстықтан қорғану үшін жергілікті халық кең, ұзын киім киіп, бетін тұмшаланып жүреді. Ал түнге қарай күрт төмендеген температурадан адамдар қалтырап тоңады. 

    Жануарлар дүниесі де шөл климатына бейімделген. Көптеген жануарлар су іздеп алысқа бара алады, кейбіреулері ұзақ уақыт сусыз тіршілік етуге бейімделген. Сахарада бір өркешті жабайы түйелер (дромедар), бөкендер, қорқау қасқырлар мен шиебөрілер, фенек түлкісі, шағыл мысығы мекендейді. 

Кемірушілер, улы жыландар, үлкен сұр келес (варан), ұсақ улы жәндіктер көп. 

   Шығысқа және солтүстікке қарай Оңтүстік Африка шөлдері шөлейт зонасына ауысады. Мұнда тікенекті, жастық тәрізді бұталар мен сүттіген, алоэ өседі.

   Субтропиктік қатты жапырақты ормандар мен бұталар Жерорта теңізі жағалауы мен Оңтүстік Африканың жағалау бөлігіне тән өсімдіктер. Жерорта теңізі жағалауында тас емен мен тоз емені, зәйтүн ағашы, олеандр, фисташка, мәңгі жасыл кипарис, атлас самырсыны, жабайы алмұрт пен жүзім, ал Канар аралдарында бүлдірген және айдаһар ағаштары өседі. Оңтүстіктегі Кап тауларында ылғалдың көбірек түсуіне байланысты кап шамшаты, күміс ағаш, лавр жапырақты зәйтүн ағашы, түйнекті және тамыржемісті әдемі өсімдіктер, кап орхидеясы өседі. Субтропиктік климат бұл зонада цитрустарды өсіруге мүмкіндік береді.

2.Саванна туралы не білесің ?

3.Тропиктік шөлдер қай бөлікте?

4. Хамада туралы сипатта?

5. Субтропикті қатты жапырақты ормандар мен бұталар туралы не білесің?

6. Вельвичия,варан,маниок,марабу дегеніміз не?

7.Секретарь құс,дум пальмасы,сурикат ,фикус дегеніміз не?

1.Ылғалды экваторлық ормандар Африканың қай бөлігінде ?

2.Саванна туралы не білесің ?

3.Тропиктік шөлдер қай бөлікте?

4. Хамада туралы сипатта?

5. Субтропикті қатты жапырақты ормандар мен бұталар туралы не білесің?

6. Вельвичия,варан,маниок,марабу дегеніміз не?

7.Секретарь құс,дум пальмасы,сурикат ,фикус дегеніміз не?

1.Тақырыптың мазмұнды баяндауына қарай бағалау;

2.Тақырыптың нәтижесінің нақтылығына қарай бағалау.

3. Дидактикалық материалдарды сапалы орындауларына қарай бағалау.

184-200 бет. "География «Шың»баспасы

Үй тапсырмасын сұралады. Сұрақ-жауап арқылы қорытындыланады. - Африка халқының нәсілдік және ұлттық құрамының қандай ерекшеліктері бар?

- Африканың байырғы халықтарын атаңдар. Олар бір-бірінен қандай белгілері арқылы ажыратылады?

- Африка елдері қандай аймақтарға топтастырылған?

- Солтүстік Африка елдерінің табиғаты қандай ?

- Батыс Африка елдерінің ішіндегі ең ірісі қай ел ?

- Халқының саны жағынан үлкен елді ата

- Кофе , қара бидай , тарының отаны болып саналатын аймақ

- Кофе атауы қалай шықты ?

- Монархиялы елдерді атаңдар

- Оңтүстік Африка Республикада Африка халқының қанша пайызы тұрады ?

- Олардың өнеркәсіп өнімдерін өндірудегі үлесі қандай ?

1. 
   Географиялық орны
   
2. 
   Жер бедері мен пайдалы қазбалары
   
3. 
   Табиғатының өзіндік ерекшеліктері
   

Сұрақ:Аустралия материгі туралы кім не біледі ?

• 
  Ең кішкентай материк.
  
• 
  Ең оңтүстікте орналасқан материк.
  
• 
  2000 жылы Аустралия материгіндегі Сидней қаласында өткен олимпиада ойындарында ,қазақтың біртуар ұлдарының бірі Б Саттарханов алтын иеленді.
  
• 
  Бұл материкте қалталы жануарлар қөп. Соның бірі кенгуру .Оның баласы туғанда жаңғақтың үлкендігіндей ғана болады екен.Содан ол үлкен болғанша анасының қалтасында жүреді .
  
• 
  Бұл материкте өмір сүретін коала да ерекше жануар. Ол бейбіт сүйгіш аң.Ол еш ызылынбайды.Егер ренжісе алдыңғы аяғымен көзін басып «жылай салады».Бір зоопаркте мынадай қызық жағдай болған.Бір коаланың баласы өліп қалыпты.Ол қатты қайғырып екіші коаланың баласын ұрлауға әрекет жасаған.Ақыр соңында зоопарк директоры оған ойыншық аюдың баласын бергенде ғана тынышталған екен. Олар өте балажан, баласын қолына алып,тербетеді де.
  
• 
  Елтаңбасында Эму құсы мен кенгуру бейнеленген.
  

Бұл бөлімде тақырыпқа сай жаңа мәліметтермен танысамыз . Алдымен электронды оқулық бойынша бейнебаянмен танысайық . Содан кейін төмендегі жоспар бойынша жұмыс жасаймыз.

Материктің экваторға,бастапқы меридианға ,тропик шеңберіне қатысты орны.

1. 
   Шеткі нүктелері ,координатасын анықтау.
   
2. 
   солтүстіктен оңтүстікке ,батыстан шығысқа км мен алғандағы қашықтығы.
   
3. 
   Материктің мұхиттарға қатысты орны , жағалық сызығы .
   
4. 
   жер бедері .
   
5. 
   Пайдалы қазбасы .
   

1. 
   Материк түгелімен оңтүстік жарты шарда ,түгелімен бастапқы меридианның шығысында орналасқан,оңтүстік тропик шеңбері оңтүстігінен кесіп өтеді.
   
2. 
   Шеткі нүктелері:Солтүстік -Иорк
   

Батыс-Стип Пойнт

Шығыста –Байрон

3. Батыстан шығысқа-

1)а) 153°–113°=40°

б) 100 км Х 40* =4000 км;

2) Солтүстіктен оңтүстікке-

а) 39°–10°=29°;

б) 111 км Х 29* = 3219 км.

4. Материктің мұхиттарға қатысты орны , жағалық сызығы,теңіздерімен шығанақтарын анықтап ,кескін картаға түсіреді.

• 
  - Аустралия – Жер шарындағы ең аласа материк, орташа биіктігі – 215 м.
  
• 
  - Аустралия – сөнбеген жанартаулары жоқ бірден-бір материк.
  
• 
  - Аустралия  - Жер шарындағы ең құрғақ материк: оның 2/3 бөлігін шөлді аймақтар алып жатыр.
  
• 
  - Материктің басқа құрлықтардан ертерек бөлініп қалуына байланысты мұнда алғашқы сүт қоректілер (жұмыртқа салушылар мен қалталылар) мен биік ағаштар эвкалипттер (биіктігі 100 м-ден асады) сақталып қалған
  
• 
  - Материк жағалауындағы ұзындығы 2300 км, ені 2 км-ден 150 км-ге дейін жететін Жер шарындағы ең ірі маржандық құрылым – Үлкен Тосқауыл рифі орналасқан.
  
• 
  - Аустралия материгінің жерін бір ғана ел – Аустралия Одағы алып жатыр.
  
• 
  - Материктің теңіз деңгейінен ең биік орналасқан нүктесі – Үлкен Суайрық жотасының оңтүстігіндегі биіктігі 2228 м Косцюшко тауы, теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан нүктесі – Эйр көлінің деңгейі (-16м).
  

Платформа фундаментін құрайтын кристалды жыныстар оның батысы мен орталық бөлігінде жер бетіне шығып жатыр. Мұнда орташа биіктігі 400-600 м-лік аласа таулы үстірттер мен жекелеген күмбезді таулар таралған. Таулардың кейбір бөліктерінің биіктігі 1000-1500 м-га жетеді. Құрғақ климат жағдайында жүретін физикалық үгілу әсерінен тауларда сан алуан таңғажайып пішіндер қалыптасқан. Тау етектерін қиыршық тастар мен құмды жалдар көмкеріп жатыр. Платформаның шеткі және қатпарлы құрылымдарымен шектескен бөліктеріне ойпаттар сәйкес келеді.

Аустралия материгі пайдалы қазбаларға бай. Олардың қалыптасу жағдайлары мен құрамы Оңтүстік Африкаға ұқсас келеді. Материк алтын, алюминий, мыс, никель, марганец, темір мен уран, цирконий (алмастың түрі) кендеріне бай. Аустралияның оңтүстік-шығысында тас көмірдің ірі кен орындары шоғырланған. Орталық жазықтарда мұнай мен газ мол қоры бар.

Мәтінді оқып,картадан тауып, төмендегі кестені толтырады :

1. Аустралия географиялық орны жағынан Африканың қандай бөлігіне ұқсас болып келеді ?

2. Аустралияның жер бедері қандай ?

3. Физикалық картаны пайдалана отырып , материкте кең таралған пайдалы қазбаларды атаңдар

Кескін картаға материктің шеткі нүктелерін , жағалауындағы ірі түбектерді , шығанақтар мен бұғаздарды белгілеңдер

3. «Аустралия» сөзіне ассосация құрастырыңдар

1.Тақырыптың мазмұнды баяндауына қарай бағалау;

2.Тақырыптың нәтижесінің нақтылығына қарай бағалау.

3. Дидактикалық материалдарды сапалы орындауларына қарай бағалау.