Семинар 3 2022-2023 о қ у жылы сағира амангелдіқызы сыздыкова аружан бекмырза айнара

ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТОПТАСТЫРУ
(КЛАССИФИКАЦИЯЛАУ) ЖӘНЕ
ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ДАМУЫ. 
СЕМИНАР 3 
2022-2023 О
Қ
У ЖЫЛЫ 
САҒИРА АМАНГЕЛДІҚЫЗЫ

СЫЗДЫКОВА АРУЖАН 
БЕКМЫРЗА АЙНАРА
ӘБІЛҚАСЫМ ГҮЛНҰР
АБДУАЛИ АРУЖАН
БОЛАТХАН ҚАРАҚАТ 
ТІЛЕУХАН МЕРУЕРТ 
ЖАНИБЕК САНИЯ 
ИСМАЙЛ ШАПАҒАТ 
103-ТОП. ОРЫНДАҒАНДАР:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУ
ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕМЕСЕ ЛОГОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАЗУ.
МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАСТЫРУ НЕГІЗІНДЕ
ТІЛДЕРДІҢ БАСТЫ ТИПТЕРІ: ФЛЕКТИВТІ НЕМЕСЕ
ФУЗИЯЛЫҚ, АГЛЮТИНАТИВТІ, АМОРФТЫ
БУЫН ЖАЗУЫ. ӘРІП ЖАЗУЫ.
ЖОСПАР
1.КІРІСПЕ БӨЛІМ "ТІЛ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК"
2.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ 

КІРІСПЕ БӨЛІМ "ТІЛ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК"
ТІЛДІҢ ЕҢ НЕГІЗГІ, ЯҒНИ БІРІНШІ ҚЫЗМЕТІ
–АДАМДАРДЫҢ БІР-БІРІМЕН СӨЙЛЕСУІ,БІР
НӘРСЕ ЖАЙЫНДА ПІКІР АЛЫСУЫ ҮШІН
ҚЫЗМЕТ ЕТУІ. ЕКІНШІ ҚЫЗМЕТІ-
АДАМДАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА
ЖӨНІНДЕГІ ӨЗ ОЙЛАРЫН ТІЛ АРҚЫЛЫ
ЖЕТКІЗУЛЕРІ. ҮШІНШІ ҚЫЗМЕТІ – АДАМ
ӨЗІНІҢ БІР НӘРСЕ ТУРАЛЫ КӨЗҚАРАСЫН,
КҮЙІНІШІ МЕН СҮЙІНІШІН, ЖАҚСЫ КӨРУ,
ЖЕК КӨРУ СЕЗІМДЕРІН ТІЛ АРҚЫЛЫ
БІЛДІРУІ. ҚАЗАҚ ТІЛІ – ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ
АНА ТІЛІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ДҮНИЕ ЖҮЗІНДЕ
ШАМАМЕН 5651 ТІЛ БАР. СӨЙЛЕУШІЛЕРДІҢ
САНЫ ЖАҒЫНАН АЛҒАНДА, ҚАЗАҚ ТІЛІ
ОСЫ ТІЛДЕРДІҢ ІШІНДЕ 70-ОРЫНҒА ИЕ
БОЛЫП ОТЫР. 

БҰЛ – ЖАЗУДЫҢ ЕҢ АЛҒАШҚЫ ТҮРІ. ОЛ СУРЕТКЕ НЕГІЗДЕЛГЕН.
СОНДЫҚТАН МҰНЫ КЕЙДЕ СУРЕТТІ ЖАЗУ ДЕП ТЕ АТАЙ БЕРЕДІ.
ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУДЫҢ ТАҢБАЛАРЫ – СУРЕТТЕР. ӘРБІР
СУРЕТ (ПИКТОГРАММА) ӨЗДІГІНЕН БҮТІНДЕЙ СӨЙЛЕМДІ
БІЛДІРЕ АЛАДЫ.БҰЛ ЖАЗУ НЕОЛИТ ДӘУІРІНДЕ ШЫҚҚАН.
ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУДЫҢ КЕМШІЛІГІ: ПИКТОГРАММАЛАР
ӨТЕ КҮРДЕЛІ БОЛАДЫ. СОНДЫҚТАН ДА, АДАМ ОЙЫНЫҢ БӘРІН
СУРЕТПЕН ЖЕТКІЗЕ АЛМАЙСЫҢ. ӘСІРЕСЕ ОНЫМЕН АБСТРАКТЫ
МАҒЫНАЛЫ СӨЗДЕРДІ (СЫН ЕСІМДЕР МЕН ЕТІСТІКТЕРДІ)
ТАҢБАЛАУ ӨТЕ ҚИЫН.
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАТЫН, КӨШЕДЕ ЖҮРУ ТӘРТІБІН
БІЛДІРЕТІН ӘР ТҮРЛІ БЕЛГІЛЕРДІҢ, ДҮКЕНДЕР МЕН
ШЕБЕРХАНАЛАРДЫҢ МАҢДАЙШАЛА-РЫНДАҒЫ БАС КИІМНІҢ,
АЯҚ КИІМНІҢ, САҒАТТЫҢ СУРЕТТЕРІНДЕ ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТ БАР.
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАТЫН, КӨШЕДЕ ЖҮРУ ТӘРТІБІН
БІЛДІРЕТІН ӘР ТҮРЛІ БЕЛГІЛЕРДІҢ, ДҮКЕНДЕР МЕН
ШЕБЕРХАНАЛАРДЫҢ МАҢДАЙШАЛА-РЫНДАҒЫ БАС КИІМНІҢ,
АЯҚ КИІМНІҢ, САҒАТТЫҢ СУРЕТТЕРІНДЕ ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТ БАР.
ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУ

ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУ (ГРЕКШЕ ІDEA – ИДЕЯ, GRAPHO – ЖАЗУ)[1] – ЖАЗУДЫҢ БІР ТҮРІ.
ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУ ПИКТОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУДАН ДАМЫҒАН. ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАЗУДА ТАҢБА СУРЕТТЕН АЛЫСТАП, ШАРТТЫ СЫЗЫҚТАРҒА АЙНАЛҒАН, ОНДА ӘР ТАҢБА
БІР СӨЗ МӘНІН БІЛДІРЕДІ. ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУ ТАҢБАЛАРЫ ИДЕОГРАММА ДЕП
АТАЛАДЫ. ИДЕОГРАММАЛАР ЗАТТЫҢ СУРЕТІ БОЛҒАНДЫҚТАН, АЛҒАШ ОНЫҢ МАҒЫНАСЫ
СУРЕТТЕГІ ЗАТТЫҢ АТЫМЕН СӘЙКЕС КЕЛЕТІН БОЛҒАН. КЕЙІН ИДЕОГРАММА ДЕРЕКСІЗ
ҰҒЫМДАРДЫ ДА БІЛДІРЕТІНІ ДӘЛЕЛДЕНГЕН. МЫСАЛЫ, “КӘРІЛІК” ДЕГЕНДІ ТАЯҚҚА
СҮЙЕНГЕН АДАМНЫҢ СУРЕТІ, “САЛҚЫН” ДЕГЕНДІ ТҮТІКТЕН АҚҚАН СУДЫҢ СУРЕТІ
БІЛДІРСЕ, КҮННІҢ СУРЕТІ “ЫСТЫҚ”, ЕКІ АЯҚТЫҢ СУРЕТІ “ЖҮРУ” МАҒЫНАСЫН АҢҒАРТҚАН.
ИДЕОГРАММА ДАМИ КЕЛЕ ДӘЛ СУРЕТТІҢ ӨЗІНЕН ГӨРІ СОҒАН ҚАТЫСТЫ МӘНДІ (ИДЕЯНЫ)
БІЛДІРЕТІН БОЛҒАН. СӨЙТІП СУРЕТ-ТАҢБА ТАҢБА-ИДЕЯҒА АЙНАЛҒАН, БІРАҚ
ИДЕОГРАММАНЫҢ ДЫБЫСҚА ҚАТЫСЫ ЖОҚ, ОЛ СУРЕТТЕН ӨТЕ АЛЫСТАҒАН, БАРҒАН
САЙЫН ШАРТТЫ СЫЗЫҚТАРҒА АЙНАЛАДЫ. ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУДЫҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІ
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫНЫ БЕЛГІЛІ.
ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАЗУ

ИДЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАЗУ ҮЛГІСІ

АТТЛЮТИНАТИВТІ /ФЛЕКТИВТІ ТИП. ОЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ: АТТЛЮТИНАТИВТІ ТИП:
МОРФЕМАЛАРДЫҢ ТҮЙІСУІНДЕ, ДӘНЕКЕРЛЕСУІНДЕ ФОНЕТИК. СӘЙКЕСТІКТІҢ БОЛУЫ; ГРАММАТИКА
ТҰЛҒАЛАР ЖАҒЫНАН ДА ТҮБІРДІҢ ДЫБЫСТЫҚ-ФОНЕТИКИКА ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ САҚТАЛУЫ; 
ФЛЕКТИВТІ ТИП: МОРФЕМАПАРДЫҢ ТҮЙІСУІНДЕ, ДӘНЕКЕРЛЕСУІНДЕ ФОНЕТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ БОЛУЫ; ГРАММАТИКА МАҒЫНАНЫ БЕРУ, ЖЕТКІЗУ ПРОЦЕСІНДЕ ТҮБІРДІҢ ФОНЕТИК.
ӨЗГЕРІСТЕРГЕ ҰШЫРАУЫ; ӘР ТҮРЛІ ТҮБІР СӘЗДЕР ТОПТАРЫ ҮШІН ГРАММАТИКА КЕРСЕТКІШТЕРДІҢ БІР
ҚАЛЫПТЫ ЕМЕСТІГІ, СЕПТЕУ ЖӘНЕ ЖІКТЕУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ФОНЕТИК. 
АНАЛИТИКАЛЫҚ/СИНТЕТИКАЛЫҚ ТИП. АНАЛИТИКАЛЫҚ ТИП: СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
СӨЗДЕРДІҢ ОРЫН ТӘРТІБІ, КӨМЕКШІ СӨЗДЕР МЕН ИНТОНАЦИЯ АРҚЫЛЫ БЕРІЛУІ.
СИНТЕТИКАЛЫҚ ТИП: СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ АТАУЫШ СӨЗДЕРДІҢ ТҮРЛЕНУІ АРҚЫЛЫ
БЕРІЛУІ; БҰНДАҒЫ ЕҢ БАСТЫ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР — АФФИКСАЦИЯ ЖӘНЕ ІШКІ ФЛЕКСИЯ.
ДАРАЛАУШЫ ТИП: СӨЗ ТОПТАРЫНЫҢ НЫСАНДЫҚ ЖІКТЕРІНІҢ АЙҚЫН ЕМЕСТІГІ, СӨЗДЕРДІҢ ӨЗГЕРІП,
ТҮРЛЕНЕ БЕРМЕЙТІНДІГІ. БҰЛ ТИП ҮШІН НЕГІЗГІ СИНТАКСИСТІК ТӘСІЛ—ҚАБЫСУ. СИНТАКСИСТІК
ҚАТЫНАСТАР СӨЗДЕРДІҢ ОРЫН ТӘРТІБІ, КӨМЕКШІ СӨЗДЕР ЖӘНЕ ИНТОНАЦИЯ АРҚЫЛЫБЕРІЛЕДІ. СӨЗ
ТУДЫРУДЫҢ ЕҢ БАСТЫ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ СӨЗ БІРІКТІРУ АМАЛЫ ҚОЛДАНЫЛАДЫ.
БІРЛЕСТІРІП ЖҮЙЕЛЕУШІ ТИП: ЕТІСТІК БАЯНДАУЫШТЫҢ ҚҰРАМЫНА САБАҚТЫ ЕТІСТІКТІҢ СОНДАЙ-АҚ
СЕЙЛЕМНІҢ ӨЗГЕ ДЕ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЕНГІЗІЛУІ, ЕТІСТІКТІҢ БІР МЕЗГІЛДЕ ЕКІ НЕМЕСЕ ОДАН ДА КӨП
СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІМЕН ҚИЫСА БАЙЛАНЫСУЫ.
ТІЛДЕРДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ-ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАСТЫРЫЛУЫ 
— ТІЛДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫНА ҚАРАЙ ЖІКТЕЛУІ. ТІЛДЕР МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН
БІРНЕШЕ ТИПТЕРГЕ БӨЛІНЕДІ.

БУЫН ЖАЗУЫ
БУЫН ТАҢБАЛАРЫ ӘУЕЛДЕ БІР БУЫНДЫ СӨЗДЕРДІ БЕЛГІЛЕГЕН
ИДЕОГРАММАЛАРДАН ЖАСАЛҒАН. БУЫН ЖАЗУЫН ТАҢБАЛАРЫНЫҢ
ФОНЕТИКАЛЫҚ МАҒЫНАСЫ ЖАҒЫНАН ҮШ ТҮРГЕ БӨЛІП ҚАРАУҒА БОЛАДЫ:
АССИРО-ВАВИЛОН, ЭЛАМ, УРАРТ, СЫНА, МАЙЯ, ДЫБЫСТЫҚ КОРЕЙ ЖАЗУЫ. КРИТ-
МИКЕН, КИПР, ЭФИОПИЯ ЖӘНЕ ЖАПОН БУЫН ЖАЗУЛАРЫ. ҮНДІ ЖАЗУЫНЫҢ
ӘРТҮРЛІ ЖҮЙЕЛЕРІ (КХАРОШТИ, БРАХМИ, Т.Б.)
БУЫН ЖАЗУЫ ОҚЫТУҒА, УЙРЕНУГЕ, ҚОЛДАНУҒА ЫҢҒАЙЛЫ БОЛДЫ. БІРТІНДЕП
ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДА НЕШЕ ТУРЛI ЖАЗУЛАР ПАЙДА БОЛДЫ:
СИЛЛАБИКАЛЫҚ, ӘРIПТIК, ДЫБЫСТЫҚ, ФИНИКИЙ, АРАМЕЙ, ГРЕК, Т.Б. РИМДIКТЕР
ГРЕК ӘЛІПБИІН ӨЗ ТІЛІНЕ СӘЙКЕСТЕНДIРIП ЕНДЕДI ДЕ, ЛАТЫН ӘЛІПБИІН ЖАСАДЫ.
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА БҰЛ ЖАЗУ ТҮРІ БЕНГАЛ, КХМЕР, ГУДЖАРАТИ, ДЕВАНАГАРИ,
ТЕЛУГУ, ЭФИОПИЯ ЖАЗУЛАРЫНДА ҚОЛДАНЫЛАДЫ. СОНЫМЕН ҚАТАР, РИТУАЛДЫҚ
ЖӘНЕ ДІНИ МАҚСАТТАРДА ҚОЛДАНЫЛАТЫНДАРЫ ДА БАР: РАНДЖАНА, СИДДХАМ,
ТАГАЛЬ, ГРАНТХА, БАТАК Т.Б. ЖАЗУЛАРЫ

ЖАЗУДЫҢ БАРЫСЫНДА
БУЫН ЖАЗУЫ
ПАЙДА БОЛДЫ. БІР ТАҢБА БІР БУЫНДЫ
БЕЛГІЛЕЙДІ. БУЫН ЖАЗУЫ 3 ТҮРГЕ БӨЛІНЕДІ: 1-ТҮРІНЕ АССИРО-ВАВИЛОН, 
ЭЛАМ, УРАРТ, СЫНА ЖАЗУЛДАРЫ, МАЙЯ ЖАЗУЫ ЛИГА ТУРАЛЫ ДЫБЫСТЫҚ
КОРЕЙ ЖАЗУЫ ЖАТАДЫ. А.АД/ТЫ +СД/СЫЗ; СД/СЫЗ+АД/ТЫ; СД/СЫЗ+АД/ТЫ+СД/
СЫЗ. 2-ТҮРІНЕ: КРИТ-МЕКЕН БУЫН ЖАЗУЫ, КИПР, ЭФИОПИЯ ЖӘНЕ ЖАПОН
БУЫН ЖАЗУЛАРЫ ЖАТАДЫ. ДАРА ДАУЫСТЫЛАР, ДАУЫССЫЗДАР ТІРКЕСІН
БЕЛГІЛІ БІР ДАУЫСТЫНЫҢ ҚОСЫНДЫСЫН БЕЛГІЛЕЙДІ. 3-ТҮРІНЕ ИНДИЯ БУЫН 
ЖАЗУЫ ЖАТАДЫ. ЕРТЕДЕГІ БУЫН ТАҢБАЛАРЫ /А-ДАУЫСТЫ, С-ДАУЫССЫЗ/ Б.З.Д.3
МЫҢ ЖЫЛДЫҚТЫҢ БАС КЕЗІНДЕ ШУМЕР БУЫН ЖАЗУЫ НЕГІЗІНДЕ ПАЙДА 
БОЛҒАН. МЫСАЛЫ, БІР БУЫН І-« БЕС», Е- «ҮЙ»,LU-«АДАМ», KUR-«ЕЛ» Т. Б. 
МАҒЫНАЛАРДЫ БІЛДІРЕ АЛҒАН. 
ӘРІП /ДЫБЫС/ ЖАЗУЫ.
БҰЛ БУЫН ЖАЗУЫНАН КЕЙІН ПАЙДА БОЛДЫ. ТАЗА 
КҮЙІНДЕ АЛДЫМЕН КОНСОНАНТТЫ ДЫБЫСТЫҚ ЖАЗУ 2 МЫҢ ЖЫЛДЫҚТЫҢ 
ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ПАЙДА БОЛҒАН ДА, КЕЙІН ВОКАЛДАНҒАН ДЫБЫСТЫҚ 
ЖАЗУ ДӘУІРІМІЗДІҢ 1 МЫҢ ЖЫЛДЫҒЫНЫҢ БАСЫНДА ПАЙДА БОЛҒАН. ӘРІП 
ЖАЗУЫ ДҮНИЕ ЖҮЗІ МӘДЕНИЕТІНІҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІН ТИГІЗДІ. БҰЛ ЕҢ 
ҚОЛАЙЛЫ ЖАЗУ БОЛДЫ. БҰЛ ЖАЗУ ҮШІН 20-40-ҚА ДЕЙІНГІ ТАҢБА САНЫ
ЖЕТКІЛІКТІ БОЛДЫ /АЛ БУЫН ЖАЗУЫНДА ТАҢБА САНЫ 40- ТАН 200- ГЕ ДЕЙІН 
ЖЕТКЕН/.

ҚОРЫТЫНДЫ
ҒЫЛЫМ ҮШІН ТІЛ МЕН ЖАЗУ - ҚАЙМАҒЫ
АЛЫНБАҒАН МӘДЕНИ ИГІЛІК