Семинар Рай категориясы

Қазақ тіл білімінің ірге тасын қалаушы, ірі қоғам қайраткері А.Байтұрсынұлы өзінің «Тілқұрал» оқулығында етістіктің рай тұлғасының он бес түрін атап көрсетті: тұйық рай, билік рай, ашық рай, шартты рай, ереуіл рай, реніш рай, қалау рай, сенімді рай, сенімсіз рай, болжал рай, мұң рай, көніс рай, азалы рай, теріс рай, қалау рай.

А.Байтұрсынұлы берілген осы он бес райдың ішінен қазіргі біз айтып жүрген қалау райды қалай түсінген?

«Қалау рай дегеніміз – істі көңіл қалау-қаламауын көрсететін сөз, мәселен, барсам екен, бармасам екен, айтсаң екен, айтпасаң екен, білдірсе екен, білдірмесе екен деген сияқты сөздер қалау рай болады» деп, анықтама беріп са екен тұлғасын ғана қалау райға енгізеді. Ал, -ғай(-гей) тұлғасын (алғаймын, алмағайсың, тұрғайсың, тұрмағайсың, болғай, болмағай) сенімді рай түріне жатқызады.

са игі еді тұлғасын (барса игі едім, бармаса игі едім, алса игі едің, алмаса игі едің, жүрсе игі еді, жүрмесе игі еді) теріс рай түріне жатқызады.

Н.П.Дыренкова хакас, ойрот, шор тілдерінде рай көрсеткіштерінің төрт түрін көрсетсе, [11, 66-83], Е.И.Коркина өз еңбегінде якут тілінде он түрлі: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, мүмкіндік рай, бекіту райы, болған істі білдіру райы, болмаған не істелмеген істі білдіру райы, үндеу райы, болжау райы, мақсат райы бар екенін жазады.

У.Б.Алиев қарашай-балкар тілінде рай категориясының жеті түрін көрсетеді: белгісіздік, бекіту (утвердительное), растау немесе қолдау (подтвердительное), шартты, бұйрық, қалау, салыстырмалы (относительное).

Н.К.Дмитриев башқұрт тілінде бес рай: ашық, бұйрық, шартты, қалау, тұйық райларын атаса, А.А.Юлдашев алты түрін көрсетеді: ашық, бұйрық, шартты, қалау, міндеттілік, ниет райлары. Ал, ұйғыр тілінің грамматикасын жазған В.М.Насилов пен Э.Н.Наджип ұйғыр тілінде үш райды атаса (ашық, шартты, бұйрықты-қалау), қазіргі ұйғыр тілі мамандары алты түрін көрсетеді (ашық, бұйрық, қалау, шартты, күмән, мақсат).

С.А.Джафаров азербайжан тіліндегі «Түркчэ сэрф нәһф» деген еңбекте рай категориясының он екі түрі, У.И.Гасановта сегіз түрі, Т.Демирчизаде мен Д.Гулиевтің грамматикасында он түрі, бұдан кейінгі еңбектерде де рай тұлғаларының саны әр түрлі екенін жазды.