Силлабус пән: Психология тарихы Курс

Антикалық Грецияда жан тәннің көлеңкесі ретінде түсіндірілді. Ол дене өлгеннен кейін де өмір сүреді.

Негізгі бағыттарының бірі-анимизм. Ол адам психикасын діни тұрғыда қарастырды. Анимизм құдай мінез-құлқы мен ойлауын қарастырып, олардың өмірін зерттеді.

Анимизм (латын тілінде-жан)-жан туралы алғашқы діни ілім, Анимизм элементі кез-келген дінде бар.

Антикалық философтар жанды көлеңке, көшірмесі ретінде елестетуді жоққа шығарды. Антикалық философия өкілдері Платон, Аристотель қоршаған дүниені философиялық тұрғыда бейнелеуге тырысты. Антикалық мәдениет кезеңнен бастап қана адам психикасын түсінуге, сипаттауға алғашқы қадамдар жасалды.

Антикалық философтар жанды көлеңке сияқты елестетуді жоққа шығарады. Тек антикалық мәдениеттің даму барысында ғана алғаш рет адам психикасын түсінуге және сипаттауға қадам жасалды. Ертедегі Гректер барлық заттардың бастапқы қозғалысын түсінді және оларға-«гилозоизм» (грек тілінен аударғанда-заттық және өмір) –яғни материяның жанды екендігі туралы ілім тән. Жанды және жансыз дүниенің арасына шек қойылмады. Ертедегі грек ойшылы Фалес көзқарасы бойынша магнит металды өзіне тартса, әйел заты ер адамдарды өзіне тартады, себебі магнит әйел сияқты жаны бар дейді. Гилозоизм алғаш рет «жанды» (психикасы) алғаш рет жаратылыс заңына қойды. Гилозоизм негізіне «моноизм» принципі жатты. Бұл философиялық ілім психика табиғатын танудың алғашқы баспалдағы болып саналады. Гилозоизм анамизмнен алшақтады.

Гилозоизм Гераклит есімімен тығыз байланысты Гераклит бойынша жанның дамуы өзі арқылы жүреді. «Өзіңді танып біл». Гераклит «логос» терминін енгізді. «Логос» Гераклит бойынша заңды білдіреді. Гераклит организмде психикалық және психикалық күйге дейін бөлді.

Гераклит арнайы диалектикалық көзқарас, дүние негізі ол алдымен от пайда болып, онан кейін дүниедегі басқа заттар пайда болған. Жан оттан шығады, ол оттың бір қасиеті. Дүниедегі құбылыстар бір орында тұрмайды, өсіп, өліп, пайда болып өзгереді.

Антикалық философия өкілі Демокрит. Адам атомдардан құралған, оның ішінде ең қозғалмалысы-оттың атомдары. Өкілімен бірге дененің, жаны да өледі.

Демокрит пікірінше жан, тән, макрокосмос от атомдарынан тұрады. Демокрит жанды ойлау мен түйсік органы, басы деп санады. Демокрит жанды материалдық деп түсіндірді. Демокриттің ізін жалғастырушы Эпикур демокриттің жан туралы оттың атомдарынан тұрады деген көзқарасын қолдады. Олардың әрқайсының көздейтін бағыты бар. От-жылудың негізі, жылу-қозғалыс, жел-тоңу;

Себептілік принципі Гиппократқа (б.э.д. 370 жыл бұрын) темперамент туралы ғылымды анықтауға себеп болды. Ол 4 сұйықтық пропорциясының қатынасын темперамент деп атады. (сангвиник-қан, холерик-сары, меланхолик-қара от, флигматик-шырын).

Сократтан кейін жан туралы, ақыл-ой әрекеті жаңа түсініктермен толықты. Ол Платон болды. Платон идеолистік бағытты ұстанды. Ол б.э.д. 387 жылдары Афиныда «Академия» деп аталатын «Ғылыми оқу орталығын» құрды. Ол жан мәңгілік деп санады. Ол жанды түрлі бөліктерге және функцияларға бөліп, шектеді.

Аристотель-грек философы.

Демокрит пен Платонда жан туралы арнайы еңбек жоқ. Бұл тек Аристотельде бар. Алғашқы трактаты «Жан туралы». Ол «Жан ойламайды, бірақ жан көмегімен тән ойлайды».

Ол организмді жүйе ретінде көрсеттік, іс-әрекетке деген қабілеттіліктің түрлі деңгейін көрсетеді. Аристотель енгізген қабілет түсінігі үлкен жаңалық боп енді.

Жан функцияларын:

4. 
   Вегетативті (жануар, өсімдікте, адамда бар).
   
5. 
   Сезімдік-қозғалысты (жануар мен адамдарда бар).
   
6. 
   Ақыл-ой (адамға тән).
   

2.Біздің эрамызға дейін мыңдаған жылдар бұрын Шығыста ұлы Египет, Үнді, Қытай т.б. идеялардың қалыптасуы қазіргі ғылыми білімдердің тууына мүмкіндік туғызды. Бұл қозғалысқа өндірістік қызметтің, материалдық мәдениеттің аса жоғары деңгейі әсер етті. Өндірістік күштердің дамуы қоғамның таптарға бөлінуіне, құлиеленуші мемлекеттің тууына себеп болды. Онда діни идеология үстемдік жасады. Оның негізгі бөлшегі болып-жанның өлмейтіндігі, денеден ұшатындығы туралы (миф) ойлар болды.

Бұл білімнің алғы шарты болып, яғни жанды дене сыртқы табиғатқа тәуелді, ал жанның қызметі-организмге тәуелділікті көрсетті.

Шығыстың көптеген елдерінде (Ежелгі Грецияда) қан айналымға аса мән беріп, өмір сүрудің негізі қанның сұйықтығына және ауа деп саналды. Қытай медицинасында дененің негізгі органы болып –жүрек саналады. Яғни ой жүрекпен, сезім-бауырмен келеді дейді. Ежелгі Үнді дәрігерлерінің көзқарастары бойынша психикалық қызметтің басты органы-жүректе орналасқан. Дәрігерлердің темперамент туралы ойлар таралады.

Адам организмі туралы жаратылыстық білімдердің дамуы діни-моральдық тыйымдарға кез болса да, психофизиологиялық құбылыстар түсінік беруге жол тапты.

Жаңа әлеуметтік сұраныстар философиялық мектептердің пайда болуына алғы шарт жасады. Философиялық бағыттар б.э.д. алғашқы мыңдаған жылдар бұрын Үнді, Қытай да қалыптасты.

Жан мәселесі этикалық мінез-құлық ретінде талқыланып, тұлғаны жетілдіру көзқарасын жақтайды. Жанның денеден көшіп, қонуын туралы көзқарас жақталды.

Ежелгі заманнан бастап мәдениеттердің өзара әрекеттесуі жүрді: бір мәдениетте қалыптасқан ойлармен рухани құндылықтар басқаларға әсер етті. Сондықтан ежелгі гірек өркениеттің ерекшеліктерін Шығыс жетістіктерінен бөлек қарастыруға болмайды. Осының бәрі ғылыми көзқарастардың барлығын қамтыған антикалық философияға қатысты. Оның пайда болуы адамдардың материалды өмірлеріндегі тамырлы өзгерістерімен шарытталған, яғни өнеркәсіп саласында қоладан темірге көшуімен байланысты өзіндік «өндірістік төнкеріс».

Радикалды қоғамдық өзгерістер, тауарлы – ақшалы қатынастардың дамуы, экономикалық байланыстардың тез ?????????, теңіз гегемонияның орнығуы – осының барлығы ежелгі гректердің өміріне, саналарына терең жаңалықтарды енгізді «Бұрынғы сенімдер мен аңыздар өзгеріп»,жағымды білім аккумуляциясы тезқарқынмен жүріп жатыр, яғни математикалық, астрономикалық, географиялық, медикалық. Сыни ақыл-ой, көзқарастарды өзіндік логикалық тұрғыдан түсіндіруге талпыну дамып жатыр. Дараның ойы әлемді бір бейнеде қамтитын жоғары жалпылауға тырысады. Алғашқы философиялық жүйелер пайда болып, олардың авторлары әлемнің түпкінегіздерін түрлі материя ретінде белгілейді: суды (Фалес), анықталмаған шенсіз зат «алейрон» (Аниксимандр), ауа (Аниксимен), от (Териклит).

Тек қана әлемнің жаңа суреті пайда болмай, сонымен қатар жаңа адамның суреті пайда болады. Дара олимпте менен ететін мифологиялыќ маѓаналардыњ билігінен шыѓа бастады. Оныњ алдында баќылау жєне логикалыќ аќыл-ой ж±мысыныњ кµмегімен т±рмыс зањдарын білуге перспективасы ашыла бастады. Шешім ќабылдаѓанда дара ясоѓары к‰штерге сене алмады. Оѓан тек µз жоспарѓа с‰йенуге ќалды.

Гераклиттіњ даралыќ жан мен космостыњ тыѓыз байланысы туралы ойлар, психикалыќ ќалыптардыњ процесуалды мінезі алѓашќы психикамен бірлікте болуы туралы, бір-біріне ауысып отыратын єрт‰рлі µмірлік жан дењгейлері туралы, психикалыќ ќ±былыстардыњ барлыѓы материалды єлем зањдылыќтарына баѓынатыны туралы ойлар ѓылыми психологиялыќ білім ±лпаларына енді.

Жања оќулар континентальды трецияда емес, Кіші Азия жаѓалауындаѓы грекиялыќ колонияларда пайда бола бастады: Милетте жєне Эфесте – сол замандаѓы ірі сауда- µндірістік жєне мєдени орталыќтары. Осы орталыќтардыњ саяси µзіндік басќаруыныњ жаѓалауынан ежелгі грек єлемініњ шыѓысы философиялыќ шыѓармашылыќтыњ орталыѓы болуын ќояды. Ол Батыс бола бастайды. Парменидтіњ (Б.д.д VI ѓ соњы) оќулары. Єлемде жєне Элееде жєне Эмпедокл оќулары (490-430 б.з.э). Агригентте Сицилия аралында жарыќ кµрді, Самое аралынан жартылай мификалыќ Пифагор философиясы кењ µріс алды.

Грек-персы соѓысынан кейін (б.д.д V ѓасыр) демократиялыќ институттардыњ дамуы эканомикалыќ µркендеуі философияныњ жєне ѓалымныњ жања жетістіктеріне кµп ‰лес ќосты. Олардыњ ішіндегі ењ ірілері атомикалыќ теорияны шыѓарѓан Демокрит іс єрекетімен байланысты, сонымен ќатар Ќос аралынан Гиппакраттыњ тек медицинаѓа емес, философияѓа да ќосќан ‰лесі аз емес, Клазоменнен Анаксагора Афинаѓа келісімен, табиѓат кішкентай материалды бµлшектерден – «гомеомерий» деп т±ратынын айќын.

Афина (б.д.д V ѓасыр – философиялыќ ойлардыњ интексивті ж±мыстыќ орталыѓы. Осы дєуірде «аќыл оќытушылардыњ» - софисттердіњ іс-єрекеті кењ µріс жасайды. Олардыњ пайда болуы к±лиеленушілік демократияныњ µркендеуімен шартталѓан болатын. Мекемелер пайда болды, оларѓа ќатысу ‰шін талаптар ќойлды: шешендік, жоѓары білім, сендіре алу, дєлелдеу µнері, яѓни азаматтарѓа сыртќы кµндірумен тиянаќты єсер етпей, олардыњ зердесіне жєне сезімдеріне єсер ету жолы. Софисттер осы оќуларды ‰йрету ‰шін аќша алды.

Адамдардыњ пікірлерініњ салыстырмалылыѓын жєне шарттылыѓын дєлелдеген софисттерге ќарсы, пікір жєне ќ±ндылыќтардыњ жалпы мазм±ны болу керек дегенді оќытќызѓан сократ шыќты (б.д.д IV ѓасыр ѓ 2 ¦лы ойшыл – Платон жєне Аристотель кµптеген ѓасырлар бойы адамдардыњ философиялыќ психологиялыќ ойларына терењ єсер еткен ж‰йелерді д‰ниеге єкелді.

Македонияныњ (б.д.д IV ѓ жоѓарлаумен ‰лкен империя ќ±рылды, оныњ ќ±лдырауынан кейін жања дєуір басталды – эллинистикалыќ. Оѓан грек мєдениеті мен Шыѓыс халыќтарыныњ мєдениеті арасындаѓы тыѓыз байланысты тіркеу сєйкес келеді, жєне де кейбір эллинистикалыќ орталыќтарда (єсіресе Александрияда) тєжірибелі жєне наќты білім сєйкес келеді. Осы дєуірдіњ негізгі философиялыќ мектептері перипатетикамен кµрсетілген болатын – Аристотельдіњ жалѓастырушылары, Эпикурейцтармен – Эпикурдыњ жалѓастырушылары (341-240 ѓѓ б.д.д) жєне стоиктармен.

Эллинистикалыќ дєуірдіњ философиялыќ оќуларына этикалыќ мєселелерге кµп назар аудару тєн. Ќоѓамдаѓы жеке адамныњ жаѓдайы тамырлы бейнеде µзгереді. Ерікті грекµзініњ ќала – полисімен байланысын жоѓалтып, басќа жаѓдайларѓа тап болды. Оныњ µзгермелі єлемді жаѓдайы ќалыпсыз бола бастады, одан келіп индивидуализм пайда болды.

Адамныњ танымдыќ ќабілеттеріне сенімсіздік µсті скептицизм пайда болды, оныњ негізін салѓан Пиррон барлыќ ќоршайтыњ ортаѓа толыѓымен немќ±райлыѓынайтќан («атараксия»), іс-єрекетпен айналыспау, бір нєрсе туралы пікір білдірмеу. Идеологиялыќ жоспарда стоиктардыњ, эпикурейцтардыњ, спектиктардыњ оќулары Александр Македонский империясыныњ ќ±лдырауынан кейін пайда болѓан єскери ќ±лиеленушілік монархияѓа дараныњ табынушылыѓын айтты.

Аќыл табиѓат нєрселерін тануда емес, Єлеуметтік – саяси жєне єскери ќаќтыѓыстарда µзіндік ±стау ж‰ріс – т±рысыныњ ережелерін µндіруде шоѓырланѓан .

Сонымен ќатар батыс жєне шыѓыс ойлардыњ єрт‰рлі аѓымдары µзара єрекеттесетін жања мєдениет орталыќтары жарыќ кµрді. Осы орталыќтардыњ ішінде ерекшелінген Александрия (Египедте), онда б.з.д. IIIѓ-да Птолемей заманында кітапхана жєне Мусей ќ±рылды.

Мусейдіњ ішінде лабораториясы бар зерттейтін институт, студенттермен ж±мыс істейтін бµлме, ботаникалыќ жєне зоологиялыќ баќшалар, обсерваторийлер. Осыдан кµптеген мањызды зерттеулер µткізілді, математика аймаѓында (Эвклид), география (Эратосфен), механика (б±нда Сиракузтан Архимед келді) анатомия жєне физиология (Герофил жєнеЭразистрат), грамматика, тарих жєне басќа пєндер. Ѓылыми ењбектіњ мамандануы дамып жатыр, ѓылыми іс-єрекетпен айналысатын адамдар байланысып отыр (ғылыми мектептер). Анатомикалық зерттеулердің техникаларының дамуы бірқатар ашылуларға апарып отыр, олар тек медицинаға емес, психологияға да маңызды.

Ежелгі Рим мәдениетінің дамуы эллинистикалық дәуірдің жетістіктерімен байланысты, бұнда ірі ойшыл Лукреций (I ғ б.з.д.) және Гален (Iiғ б.д.д.) өмір сүрді.

Кейінірек құлдардың көтерілісі және азамат соғыстары. Рим империясымен соғысқанда материализмге және табиғатты тәжірибелі зерттеуге көзқарастарына байланысты.

Анимизм. Қоғамында жан туралы мифологиялық көріністер өріс жайды. Әрбір нақтылы қабылданатын зей жоғары күшке – жанға ие болады. Осындай көзқарас анимизм (латынша «анимажан») деп аталады. Сыртқы әлем сол жандарға тәуелді болып қабылданады. Сондықтан жан туралы алғашқы көзқарастар психологиялық білімнің тарихына емес (психикалық іс-әрекеттің білімі туралы мағанасында), табиғатқа көзқарастың тарихына қатысты. VI ғ б.з.д. болған адамдардың және табиғатты түсінудегі өзгерістер психикалық іс-әрекетті тарихында басқа пунктқа ие болды.

Ежелгі грек даналардың еңбектері сыртқы әлем туралы көріністердің төңкерістік өзгерістерше әкелді, оның басы ежелгі анимизмді жеңумен байланысты болды. Анимизм – адамның соңғы дем алысымен оның адамдық денесін қалдыратын аруақтарға деген сенім (мысалы, философ және матиматик Пифагор пікірінше), сонымен қатар олар өлімсіз болып жануарлар мен өсімдіктердің денелерінде жүрді. Ежелгі гректер жанды «псюхе» сөзімен атаған, ол сөз біздің ғылымызға ат берді. Онда біздің өміріміздің оның физикалық және органикалық негізімен байланысты алғашқы түсініктердің іздері сақталынады. (орысша сөздер: «жан рук» және «демалу», «ауа»).

Ежелгі дәуірден бастап – ақ адамдар жан («псюхе») туралы айтқанда сыртқы табиғатқа (ауа), ағза (тыныс алу) және психикаға тән болыстын құбылыстарды бір – бірімен байланыстырғаны қызықты жағдай, бірақ, әрине тұрмыс тәжірбиесінде олар осы ұғымдарды бір – бірінен жақсы ажыратты.Ежелгі миф бойынша адамдардың психологиясы туралы көріністермен таныса отырып адамдардың құдайлар ие болған ақылын, кепілдігін, көре алмаушылық қасиеттерше деген түсінушілігіне тандауға болады. Денеде жан өмір сүретін, ал өмір құдайлардың көңіл – күйіне. Тәуелді болатын әлемнің мифологиялық суреті қоғамдық санада ғасырлар бойы.

Гилозоизм. Анимизмді әлемнің жалпы жанды екені туралы жаңа оқу – гилизоизм ығыстырды, бұнда табиғат өмірге ие болатын жалпы материалды құндылықтың біртұтастылы туралы айтылды. Алғашында өзгерістер білімнің фактілік құрамындаемес, оның жалпы түсіндірушілік қағидаларында болды. Ежелгі шығыс ойшылдардың оқуларынан үйренген ежелгі грек философиясы мен ғылымын құрағандардың адал, оның денелік құрылымын және психикалық касиеттері туралы мәлеметтер енді әлемді мифологиялық түсінуден босатып, жаңа көк тексте қабылдана бастады.

Гераклит: «жан логос ұшқыны» Ретінде. Гилозоистке Гераклитке (VI ғ-ң басы б.д.д) космос ғасыр бойы сөнбейтін тірі от түрінде көрінді ал жан («психея») оның түрінде. Осыған орай, ғарыш барлығына бірдей болатын, ешқандай құдай мен адамдармен құрылмаған, бірақ әрқашанды «тері кейде жанып, кейде сөніп отыратын от» болды және болады ал жан жалпы табиғи болымыс заңдылықтарына қосылатын ғарыш сияқты жаңға орай дамиды.

Гераклитпен сыртқы әлемді тану процесінде жасалған бірнеше қадамдарға байланысты.Ол сезім мүшелерінен ақыл-ой іс-әрекетін ажыратып, түйсіну «қараңғы аз білім беруі, ал өз кезегінде ақыл – ой іс-әрекеті нақтылы « ашық» білімді береді деп айта отырып адамның танымдық белсенділіктің нәтижесінің көрушісін берген. Бірақ сезімді және ақыл-ойлы таным бір – бірше қарсы қойылмайды, бірақ бірін – бірі үйлесімді топтырып отырады «көпбілім - дейін» және ақыл – ой сияқты. Гераклиттің ойынша «көпбілушілік ақылға үйретпейді», бірақ философ сыртқы әлем туралы дұрыс болжам жасау үшін көп білу керек: осыған орай: Гераклиттің әр түрлі тану жақтары- ол Логостың ішінде кіруге көмектесетін қайшылықтардың үйлесімді байланысы.

Ол сонымен бірге алғашқы болып ересек пен бала жандарының арасында айырмашылықты тапты, өйткені оның көзқарасынша адамның жаны еси отырып «құрған және ыстық» бола бастайды. Жанның ылғалдылық дәрежесі танымдық қабілеттерге әсер етеді: «құрғақ жарық – ең жақсы және даналы жан», - Гераклит,сондықтан баланың жаны ылғалды болғандықтан. Ересек адамға қарағанда нашарлау ойланды. Сол сияқты «мас адам да қайда бара жатқанынбайқалмайды, өйткені оның жаны ылғалды». Сондықтан табиғатта заттарға билен ететін Логос, сонымен бірге жанның және танымдық қабілеттердің дамуына басқарады.

Гераклитпен негізделген термин « Логас» уақыт өткен соң көптеген мағаналарға ие болды, бірақ оның өзіне «барлығына ағатын» бір-біріне ауысып отыратын заңды білдірді жеке жанның Кіші әлемі (микроғарыш) барлық әлем тәртібінің микроғарышқа ұқсас. Соның салдарынан өзінді тану заңға (логос) үңілу деген сөз. Гераклиттан кейін тоқталмайтын дене және жан ағымын және барлығына үстемдік ететін заң кірді «бір өзенге екі рет кіре алмайсың».

Демокрит: жан – отты атомдардың ағымы. Гераклиттің логас заңынан заттардың жолы тәуелді болатын ойын өзінің дамуын Демокритте тапты (400-370 жж б.д.д).

Демокрит Абдеры қаласында, беделді отбасында дүниеге келді. Оның ата-аналары оған ең жақсы білім беруге күш жұмсаған бірақ Демокрит өзіне деген керекті білімді Грецияда ғана емес, сонымен қатар Египте, Персияда, Индияда елдерге бару үшін бірнеше созылмалы саяхат жасады. Осы саяхатқа Демокрит ата-аналары қалдырған барлық дерлік ақшаны жұмсап тастады, сондықтан ол өз еліне қайта келгенде азаматтар оны кінәләп, сол жиналысын тағайындады. Демокрит өз жүріс – тұрысын ақтау керек болған немесе аз жанұясын қалдыруға мәжбүр болған. Өзін ақтау барысында Демокрит алған білімнің пайдасын дәлелдей отырып халық жиналысына өз кітабын «Большой мирострой оқып шықты (сол замандастардың айтуы бойынша орын ең жақсы шығармасы)». Азаматтар оның жұмсаған ақшасын пайдалы нәрсеге кеткенін мойындады. Димокритті тек ақтамай, оған үлкен ақша сыйлығын беріп, оның құрметіне ескерткіш салды.

Өкінішке орай Демокриттің шығармалары бізге тек үзінділерінен жетті. Оның теориясының негізін барлық әлем көзге көрінбейтін кішкентай бөлшектерден – атомдардан тұратын концепция құрайды. Атомдар бір-бірінен формамен, тәртібімен, айналуымен ажыратылмайды. Адам барлық сыртқы табиғат сияқты оның денесін, жаның құрайтын атомдардан тұрады. Жанда материялды болып кішкентай дөңгелек атомдардан тұрады. Осыған орай Демократиттің көзқарасынша, жан денеге энергия белсенділіктің қайнар көзі. Адамның өлімінен кейін жан ауада жоғалауы, сондықтан дене ғана емес жан да өлімге ие.

Демокрит жан бас қанқада (ақыл-ой бөлімі), кеудеде (батылдылық бөлімі), бауырда (үстем ететін бөлім және де сезім мүшелерінде орналасады деп түсінген. Сонымен қатар сезім мүшелеріндегі жан атомдары үстіңгі жаққа жақын бола отырып, микроскопиялық заттармен жанысуы мүмкін. Осы көшірмелер сыртқы әлемнің заттарынан бөлінеді. Жанның Эйдолаларымен атомдары жанасқанда түйсіну пайда болады. Дәл сол жағдайда адам қоршаған заттардың қасиеттерін тартып отырады. Осыған орай, біздің барлық түйсінулер (көз, естумен қоса) контакты болып отырады. Бірнеше сезім мүшелерінің нәтижелерін жартылай отыра адам әлемді ашып отырып, ойлау іс-әрекетінің нәтижесі болатын келесі түсінушілік деңгейіне көшеді. Басқа сөзбен, Демократитте танымдық процесстің 2 қатынасы бар – түйсіну және ойлау. Бұнда оның айтуынша ойлау түйсінуге қарағанда бізге көп білім береді. Түйсіну бізге атомдарды көру мүмкіндігін береді. Бірақ ойлау жолымен біз олардың бар екені туралы нәтиже шығарамыз. «Ағым теориясы» барлық ежелгі Греция материалистермен заттың әлем туралы біздің сезім білімізді қалыптастыратын негіз ретінде мойындалады.

Демокрит сонымен бірге заттардың бірін ретті және екінші ретті түсінігін енгізеді. Бірінші ретті – ол шын мәнінде заттарда бар қасиеттер. (салмақ, форма және т.б). Екінші ретті қасиеттер – түс, иіс, дәм, олар заттарды жоқ, оларды адамдар өздеріне ыңғайлы болу үшін ойлап тапты, өткені тек пікірде ащы және тұшы қызыл және жасыл бар, ал шынында тек атомдар жи бос қалып бар. Осыған орай Демокрит адам топтың түрде қоршаған әлемді адекватты түрде тани алмайтынын бірінші болып айтқан. Осы жағдай осымен бірге адамның әлемі мен тағдырын басқаратын заң түсінігіне де қатысты. Демократиттің айтуынша, әлемде кездейсоқ нәрселер болмайды, барлығы белгілі бір алдын ала берлген себептерден жүреді.Адамдар кездейсоқ идеяны істі білмеуді басшылық ету алмаушылықты көрсетпеу үшін ойлап шығарды. Шын мәнінде кездейсоқтың жоқ, барлығы себепті шартталған.

Осындай тұрғыда детерминизм атқа ие ал өмірдегі болатын барлық жағдайлардың біркелкі қажеттілігі фатолистикалық тенденцияны туғыздырып, адамның ерін бостандығын жоққа шығарады. Демокриттің сыналушылар бұндай түсінуде тек өз жүріс – тұрысын қадағалауғана емес, сонымен қатар адамдардың қылықтарын түсінуге мүмкін емес, өйткені олар адамның тағдырына тәуелді.

Бірақ Демокриттің өзі фатолистикалық тұрғыны жүріс – тұрыс критерийлерін таңдағанда адамның белсенділік көршісімен біріктіруге ұмытылады. Оның жазуынша моральды қадағалар туа салысымен берілмейді, бірақ тәртіптің нәтижесі болады, сондықтан адамдар табиғаттың арасында емес, жаттығулардың арасында жаңсарады. Тәрбие Демокриттің пікірінше 3 сый беру керек: жақсы ойлау жақсы сөйлеу, және жақсы істеу. Білімсіз балалар үстіңгі жақтарымен қойылған семарлер арасында билеп жүргендер сияқты. Егер де олар секіргенде дұрыс жерге тимесе олар өледі. Сондай сияқты білімсіз адамдар дұрыс мысалдан бастартып, өледі.

Демокриттің өзі тәрбиені қиын іс деп санап, саналы түрде неден балалы болуынан бас тартқан, оның ойынша олардан көптеген жаман нәрселер болады деген.

Әлемнің натурфилософиялық таным мен оның адаммен қатынасында көрініс тапқан сананаттар алғашында тек 1 тәрбиелі аймаққа – медицинаға ие болды. Осының салдарынан (V – IV ғ.б.з.д). осы білімдерді қолданудың тағы бір аймақ – педагогика п.б. Медиктардың концепциялары тікелей философиялық теориялардың әсерінен қалыптасты, бірақ концепциялар да өз кезегінде «адам суретіне » цін қалдырады. Маңызды шығармалардың ішінде Гиппократтың еңбектері жоғары мәнге ие болады.

Гиппократ: Темперамент туралы оқулар. Гиппократтың мектебі (460-377 жж б.з.д) «Гиппократ жинағы бойынша бізге тәсілі өмірді өзгермелі процесс ретінде қарастырады. Оның түсіндірмелі қағидалардың ішіндебіз ағза мен әлемнің тығыз байланысты білдіретін ауаны күш ретінде қабылдаймыз, ал мида психикалық функцияларды атқарады. Біртұтас материалды негіз органикалық өмірдің негізі ретінде жоққа шығарады. Егер де адам тұтас болғанда, ол ешқашан ауырмайтын болған, ал егер де ауырса, ем болатын нәрсе бір тұтас болу керек еді. Бірақ ондай нәрсе жоқ. Гиппократтың 4 сұйықтық туралы оқу бар. (қан, өт, қара өт) Осыдан келіп қандай сұйықтық үстем болатына тәуелді – 4 темперамент туралы нұсқа: сангвистикалық (қан үстемдік еткенде), флегматикалық (кілегей), холерикалық (сары өт), неланхоликалық (қара өт).

Болашақ ғылыми психология үшін осы түсіндермелі қағидасы маңызды мағанаға ие болды (қазір де Гиппократың терминалогиясы сақталған). Біріншіден алдынғы жоспарға адамдардың арасындағы көптеген айырмашылықтарды бірнеше жүріс –тұрыстың жалпы нышандарына орай топтастыруға болады деген. Гипотеза шығарылады: осының негізінде қазіргі танда адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтар туралы оқу ғылыми типологияның негізі салынды. Екіншіден қайнар көз бен себеп айырмашылығын Гиппократ ағзаның ішінде іздеді; жанды қасиеттер денелік қасиеттерге тәуелді болады. Осы дәуірде жүйке жүйе рөлін әлі білген жоқ, сондықтан осы типология қазіргі тілмен айтсақ гуморальды болды (латынша «гумор» - сұйықтық).

Софисты: ақыл оқытушылары. Жан құбылыстардың танудың мүлдем жаңа жағын ашқан философ – софисттердің іс -әрекеті (грег тілінен «софист» атауы шынайы емес дәлелдерді шынайыға бере алатын ақиқы емес даналарға қолданыла бастады. Бірақ психологиялық танымның тарихында софистердің іс-әрекеті жаңа объектті ашты: жағдайдын шынайлығына немесе шынайы еместі қарамастан құрал арқылы соны сендіре алатын адамдар арасындағы қатнастар.

Осыған байланысты логикалық ойлардың тәсілдері, сөйлеудің құрылымы, сөз арасындағы мінез сипаты, ой және қабылданыстар заттар бөлшектік талқылауға ие болды. Горгийдің мынадай сұрағы бар: «Қалайша тіл арқылы бір нәрсені беруге болады, егер де ол дыбыстар қарастыратын заттармен ешқандай жалпы байланыс болмаса.» Ол софистермен талқылаған да сұрақтар сияқты жанды түсінудегі жаңа бағытты дамуын дайындаған.

Жанның табиғи «материясын» ізденістері құрылған. Алдыңғы жоспарда адамдарға манипуляция жасау көзқарасында сөйлеу және ойлау іс - әрекетінің оқулықтары болды. Олардың жүріс – тұрысы материялды себептерге тәуелділіккеқоймаған. Жан туралы көріністерде оның себептерге тәуелді болу қатаң заңдарының нышандары жоқ бола бастады. Тіл және ой шартарға толы және адамның қызығушылықтарына тәуелді. Осыған орай жан әрекеттері анықталмағандыққа ие болды.

Ежелгі әлемнің ең көрнекі ойшылдардың бірі Сократ (469-399 жж б.з.д). Жан әрекетіне беретін сенімділікті қайтаруға ұмытылды.

Сократ алғашқы рет жанды ең басты адамның адамгершілі – қайнар көзі ретінде қарастырады бірақ жандігінің дене белсенділіктің қайнар көзі ретінде емес (Гераклит пен Демокрит теорияларында сияқты). Сократтың айтуынша жан – мұраттар арқасында әрекетін, дараның психикалық қасиеті. Осы жан туралы тұрғы оның материалдылық туралы ойдан шыға алған жоқ, сондықтан жан мен арасындағы байланыс көзқарасы пайда болуымен. Сократтың оқушысы Платонмен өндірілетін болды.

Сократтың ұраны бойынша «Өзінді өзін танып ал». Тану мағанасында Сократ өзінің ішкі уайымдарша, саналы қалыптарға үнемі айтқан жоқ, керсінше әр түрлі өмірмен жағдайларда қылықтардың және оларға деген қатынасын талдау. Ол жан мағанасын жаңаша түсінуге бағыттады.

Сократтан кейін, жан туралы түсінік жаңа заттық мазмұнға топтырылды оны физикалық табиғат білмейтін ерекше мағаналар құрды .

Сократ бастаған аділарды одан әрі оның оқушысы Платон өз теорияларында жалғастырды.

Платон: жан және ойлардың патшалығы.

Платон тек қана Сократтың ойларынша сүйенбей пифагорейцтердің кейбір мәлеметтеріне жүгінді. Платон Академиясының төңірегінде былай жазылған болатын «Геометрияны білмейтін адам осында кірмесің». Адам және ғарышты біріктіретін әмбебап концепцияны құра отырып, Платон – қоршаған заттар жан,ойдың жансыз материямен байланыс нәтижесі деп ойлаған.

Платонның айтуынша идеалды әлем бар, бұнда жандар, ойлар, заттар, аяқталған бейнелер ақиқы заттардың алғашқы бейнелері болып табылады. Сонымен жан заттың тек ойы бола қоймай, оның шынайы мақсаты болады.

Басқаша қарасақ Платонның ойы шынайы өмірде жоқ жалпы түсінік. Сондықтан белгілі бір жалпылаған адам жоқ, бірақ адамдардың әрқайсысы «адам» түсінігінің вариациясы болып шығады.

Түсінік өзгермейтіне байланысты, оның ойлары немесе жаны Платонның көзқарасы бойынша тұрақты, өзгермеулі және өлімсіз. Ол адамның парасаттылығын сақтаушы болып келеді. Рационалист бола келе Платон жүріс – тұрыс ақылмен жүргізілуі керек деп санаған және Демокрит пен оның детерминизм теориясына қарсы шыға отырып адамның бостандығынан оның ақыл ойының бостандығын бекітті. Жан – Платон бойынша үш бөлшектен тұрады: билік ететін, құмарлы және ақылды. Билік ететін және құмарлы жандар ақылды жанға тәуелді болу керек және ақылды жан ғана жүріс – тұрысты парасатты қылы алады. Өзінің диологтарында Платон екі атпен жүгенделген ат арбаға өзінің жанын теңестірді. Қара ат – билік ететін жан – бұйрыққа бағынбай және әрқашан да жүргенде тұруын қажет етеді, және ат арбаны аударып және оны шұнқырға тастауға ұмытылды. Ақ ат – құмарсыз жан, әрқашан да өз жолымен жүргісі келеді, бірақ өз қожайынын әрқашанда тындалмағандықтан ылғи да қарау астында жүреді.

Ақылды жанда – Платон қожайыны мен салыстырады аттарды жүргізіп, ат арбаны дұрыс жолмен жүруін қамтамассыз етеді. Платон жанды бейнелей отыра нақты ақ – қара критерийлерді ұстанады және жанның жақсы жақтары мен жаннан жақтарының бар екенің дәлелдейді: Ақылды бөлшегі жақсы жақ болып келіп, ал билік ететін және құмарлы бөлшектері жаман жақтары басып келеді. Жан тұрақты болады және адам оны өзгерте алмайды. Осыған байланысты жанның ішінде сақталған білімді де өзгерте алмаймыз. Адаммен жасалған ашылулар жаңа бірдененің ашылуы болмайды, олар жанда бұрыннан сақталған ақылдар болып келеді. Яғни жан өзінің ғарыштық өмірінде біле тұра, денеге кірер кезде ұмытатыны туралы Платон өз ойлау процессінде түсінген. Ойлаудың өзі ең басты когнитивтік процесс деп санағанымен ал шындығында репродуктивті ойлау болып келеді, шығармашылыққа қатысы жоқ.

Танымдық процессті зерттей келе Платон түйсінулер, ес және ойлау туралы айтқан. Өзіндік психикалық процесс ретінде ес туралы бірінші айта кеткен . Ол еске анықтама берді.

Айнала мен танысу процессінде ең басты кезең деп санайды.

Танысу процессі Платонды : еске түсіру түрінде болған. Яғни ес – барлық білімнің жиынтығы, санадан өткізілетін және санадан өткізілмейтін білімнің қазіргі кездегі жиынтығы.

Бірақ Платон ес пен түйсінуді белгісіз процесс деген және оның ойлаудың белсенді мінезіне көп мән беріп ес пен түйсінуге қарама – қайшы қойды. Сократ айтқандай ойлаудың белсенділігі оның сөзбен байланыстылығын қамтамасыз еткен. Платон Сократтың ойларын дамыта отырып, ойлау бұл жанның өзімен диалогі (яғни ішкі сөйлеу) деп дәлелдеге. Санадан өткен логикалық ойлау процессі білімнің толықтығын бере алмайды. Яғни айналадағы заттарды зерттеуіне айналады және заттардың нақты білімінің көшірмесіне сүйенеді осыған қарамастан адамда заттың мағанасына жетуге мүмкіндігі бар және ол интуитивтік оймен байланысты, жанның ішіне кіру мен байланысты, ол нақты білімнің жиынтығын сақтайды. Олар адамға тез арада және толығымен ашылды.

Платонның жаңа тенденция туралы зерттеулерді философияғана емес психологияға да енгізілген .

Аристотель: жан деген ұғымның тәсілі .

Аристотель (384-322 жж б.д.д). Психологиялық білімнің зат ретінде жанның түсінігі жана эпохада ашты. Оның қайнар көзі болып Аристотельге физикалық денелер емес, денесіз ойлар емес, бірақ денелік пен ойлар қосылып бір организім құрайды. Жан – Аристотель бойынша өзіндік мәні емес, ол форма, яғни тірі денені ұйымдау әдісі болып келеді. Сонымен сеншіл онимистикалық дуализімен Платон дуализімен аяқталды. Аристотельдің ойынша жан тірі дененің ұйым тәсілі ретінде түсінілді. Оның әрекеті мақсатылы мінезге ие. Ол жанды барлық тірі организмдерге ұқсас деп ойлаған және объективтік тәжірибесі зерттеулерге жатқызылды. Ол денесіз өмір сүре алмайды және ол дене болып келмейді. Жанды денесіз бөлуге болмайды. Сондықтан жанның өткен өмірі мен болашағы қазіргі өмірдің материалдық денемен қосылу тәсілдері. Жан - өзін жалғыз емес, бірақ дене соған сәйкес оқимыз, Ойланамыз және әрекет етеміз. Осы қатынастардың бірінші деңгейі – тірі денегематериалдық заттардың қажет, тамақ ішу ассимиляциясы ретінде көрсетілген. Осы қатынас ағзаның спецификалық белсенділігін болжамдайды, оның арқасында тірі дене органикалық емеске қарағанда сыртқыны басқаша сіңеді, яғни мақсаттылы болу жолымен шекара және заң төңірегінде. Осындай спецификациялық сыртқыны сіңу тәсілі Аристотель бойынша оның биологиялық фундаменталды формада жан деп санайды. Өмірдің соңы сыртқыны меңгеру ретінде тамақ ішу болып табылады. Аристотель осындай жалпы түсіндірмелі қағиданы еңалдымен жанның іс-әрекетінің басқа деңгейлеріне, сезім әсерлеріне, түйсіну қабілетіне таратты. Бірақ бұнда материалды зат емес, объектінің формасы меңгерілді.

Жан оның даму сатылары ретінде әр түрлі қабілеттерге ие: өсімдікті, сезгішті және ақыл – ойлы (тек қана адамға тән). Аристотельдің ойынша ақыл-ой дінің жоғары мағанасында денеден ажыратылады. Танымдың іс-әрекеттің иерархия деңгейлері «жоғары ақыл-оймен» бітеді, олар сыртқы заттармен, денемен араласқан жоқ.

Танымның басы – ол сезімге қабілеттілік осындай процессте Аристотель тірі дененің сыртқы объектілерге ұқсас болу процесіндегі Аристотель ерекше орталық «жалпы сезгіштік» деп аталатын мүшеге үлкен мән береді. Сол орталық жалпы барлық мүйсіну қабілеттерін – қозғалысын, көлемін фигурасын және тағы басқа таниды. Соның арқасында субъект түйсіну модальдылықтарын айыруға мүмкіндік бар (түс, дәм, иіс).

Аристотель жанның орталық мүшесін ми емес, сезім мүшелері мен қозғалыспен байланысты қан циркуляциясымен жүретін жүрек деп ойлайды. Сыртқы әсерлерді ағза «қиял» бейнелер ретінде есепке сақтайды. Олар ассоция заңдарының 3 түрімен қосылады егер де әр әсер бірінен соң бірі жүрсе, оның салдарынан бірі екіншісі тұрғызып отырады ұқсас болу және контрастың қиылысуы.

Аристотель қазіргі тілімен айтқанда жүйелі тұрғыны ұстануы, өйткені тірі дене мен оның қабілеттерін мақсаттылы әрекет ететін жүйе ретінде қарастырды. Оның тағы бір маңызды үлесі даму идеясын бекіту, өткені жоғары деңгейдегі қабілет оның алдында болған қарапайым негізде пайда болды. Аристотель жеке ағзаның дамуын барлық жануар әлемінң дамуымен ұқсастырады. Жеке адам өз дамуында органикалық әлемнің тарихының сатыларының қайталайды.Осы жалпылауда алғашқы ретті биологиялық заң идеясы қаланды. Аристотель теоретикалық және практикалық ақыл-ойды ажыратты. Осындай ажыратудың қағидасы ойлау функцияларының ерекшеліктері болды. Оның адамгершілігі дараны потенциялды дағдылармен иеленетін, одан әрі қасиет болыстын табиғат пен білімге тәуелді емес. Олар ақиқи қылықтарды қалыптасады сонымен бірге өз кезегінде өзінің сезімдеріне қалай қарайтына байланысты.

Егер Платон сезімді ыза деп санаса, Аристотель керсінше балалардың сезімдердің тәрбиелуде көп мән бөлді. Сонымен бірге адамның ерігін тәуелді болмайтын аффекттерге көп көңіл бөледі. Сондықтан ол өнерге маңызды роль бөлді. Әсіресе драматикалық өнер, өйткені ол көрермендер мен тындаушыларда белгілі бір эмоцияны туғыздырып, катарсис болды, яғни бір мәнде балалар мен ересектерде сезім мәдениетін үйреніп аффекттерден тазару.

Адамгершілік туралы айтқанда Платон тек дұрыс және іске асырылған жүріс –тұрыс қана абсалютті адамгершілікті болды, ал ережеден кез-келген ауытқу жаман қылық болып табылады.

Оған қарама-қарсы Аристотель адамгершілік жүріс –тұрысына талпынуға ерекше мән берген: Осыған орай ол баланың кез-келген «жақсы қылықтарын» мақтап, қосымша мотивацияны қалыптастырады.

Сонымен Аристотель психологияның жүйкелік уұйымдық, даму, детерминизм түсіндірмелі қағидаларына үлкен мән бөлді.

Аристотель үшін жан – ерекше мән емес, тері дененің ұйым тәсілі. Жан әртүрлі даму кезеңдерімен өтіп, денеге қазір әсер ететін және болашақ мақсатпен үйлесімде болатын құбылыстарды еске қалдыруға қабілетті.

Аристотель көптеген нақтылы психикалық құбылыстарды оқып ашты. Бірақ ғылымда «таза фант

Жоқ. Кез-келген факт зерттеушінің түсіндірмелі санаттары мен сызба нұсқаларға, теоретикалық көзқарасқа тәуелді болып әртүрлі көрінеді.

Түсіндірмелі қағидаларды толықтырып, Аристотель жан даманың, функцияларының суретін көрсетті.

Осыған орай, ежелгі грек ойлаушылардың еңбектерінде қазіргі уақытта да психологиялық идеяны дамытып отыратын көптеген ұлы мәселелер ашылды. Олардың жан генезисі мен құрылымының түсіндірмесінде 3 бағыт табылды. Олардың арқасында адамның даралық жанның микрокосм қалыптасты.

Тапсырма: антикалық психологияда жанды түсінігін түсіндіретін жалпы негізгі нұсқаларды зерттеудің нәтижелері бойынша кестені құрастырындар.

Өзінді тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Әртүрлі материалды және рухани қоғам өмірінде философтардың шешетін міндеттері.
   
2. 
   Жан философиясы мен психологиясының негізгі мәселелері.
   
3. 
   Жан табиғаты мен қасиеттері туралы әр түрлі көріністер психологиясының алғашқы тарихи пәні ретінде.