Сонда Садық

Шиц пен Шәріп көрші тұрады. Екеуі де Ұлы Отан соғысына қатысқан, жастары қарайлас адамдар. Бір-бірінің сырын жақсы біледі, реті келсе, қытықтарына тиісіп, қажасып отырғаны.

Бірде екі көрші әңгіме шертісіп,теледидар қарап отырған. Ұлы Отан соғысы тақырыбында кинофильм басталады. Экранда неміс армиясының солдаттары салтанатпен сап түзей қарыштап келеді. Шәріптің жыны құрысып, тырысып отырғанын байқаған Шиц:

• 
  Пах, шііркін, біздің туысқандардың аяқ алысын қарасайшы, бөлек емес пе? – деп жорта масаттанып қойды.
  

• 
  Аузыңа ие болсайшы, қаныңа тартпағыр, Шиц!
  
• 
  Көңіліңе ауыр ап қалдың ба, Шәке. Фильмнің соңына таман райымнан қайтамын ғой.
  

Жол қиылысынан заулап өтіп бара жатқан «Жигули» автомашинасының бөксесі үлкен жолмен зырқырап келіп қалғантрактордың мұртына соғылады. Содан бүйірі жапырылып, артқы доңғалағы ұшып кеткен. Абырой болғанда, кісілері аман. Кінә өздерінен болғандықтан, амал бар ма, амандықтарына салауат қылған жеңіл автомашина иесі жүгіріп келіп, ренішін білдіріп жатқан тракторшыдан кешірім сұрайды. Кабинаның жолаушы бетінен шығып жатқан баласына дүрсе қоя берді.

• 
  Мен сенен «жолаушы жақтан келе жатқан машина жоқ па» деп сұрадым емес пе, зәнталақ!
  

• 
  Келе жатқан машина емес трактор болғасын «жоқ» дедім емеспе?!, -деген екен.
  

Ол кезде бөлімше орталығы – Үшкемпір деген жерде тұрамыз. Әкем бөлімшенің шаруашылық меңгерушісі (завхоз). Көктем де, күзде бөлімше орталығында қой қырқу пункті жұмыс істейді. Пункттің жұмысына басшылық жасайтын мамандар көбінесе тысқары жерлерден жіберіліп, олар науқан кезінде бөлімше мамандарының үйлеріне бөліп орналастырылады. Мұндайда шаруашылық аумағындағы көрісіп, танысып, сырласып-араласып жүрген мамандардың бөлімше орталығында кімнің үйіне орналасатындықтары өз ыңғайларымен шешіліп те жатады. Бір жылы қой қырқу науқанына көрші Мортық ауылында тұратын ежелгі тату көршіміз (кезінде біз Мортықта тұрғанбыз) Сағын Есенғалиев қой қырқу пунктіне меңгеруші болып, артынша шаруашылық орталығы Қисыққамыста тұратын құрдасы орталыққа барғанда үйіне жиі түсетін құрдасы әрі сырласы Өтеген Қанатов та осы пунктке техника, электр жабдықтар жағының іркіліссіз жұмыс жасауына жауап беретін шебер болып келіп, екеуі де біздің үйге орналасады.

Өздері де отбасылы, балалы-шағалы азаматтар отбасы үлкен болғанына қарамастан үзеңгілес серіктерін құшақ жая қарсы алып жатқан әкемнің кеңпейілділігіне разы болып, әрі жағдайын түсініп, үйиесіне салмақтарын салмай жату жағын ойластырады.

Бәрінің бастары қосылған алғашқы дастархан үстінде Сағын:

• 
  Ал, Құбес (әкемді көпшілік жолдастары осылай атайды), сіздің үйге Өтеген құрдасыңыз екеуміз бірдей жайғасып жатырмыз. Үшеумізге ғана мәлім міндеттерімізді бөлісіп алайық. Қой қырқу науқаны біткенше ет мәселесі менің мойнымда болсын. Оған мүмкіндігім де бар. Науқан басталар алдында совхоз директоры мені осында жұмсамақ болғанда шарт қойып, уағдаласып шықтым: “Өндірістік қажеттілік үшін қай отардан, кімге қанша қой берсем де еркімде. Ертең есеп беру кезінде қажеттілікке жұмсаған қойларымда әлдекім есептен шығармай қиғылық салып жүрмесін” деп келістік. Пункт меңгерушісі болғасын, Өтақа, саған да бастықпын. Астыңдағы қоғамның көлігі. Машинаң ертеңгілік мен отырғанда ғана от алатын болсын. Алда-жолда машинаңды менен ертерек тұрып тұтатсаң Құбеске құрдастығың жақынырақ сырласың ғой, ол “үйде ет бітті, ет керек” деген белгі болсын, - дейді әзіл-шыны аралас.
  
• 
  Ендеше, менің міндетім – сені мен малды тасу, сосын күн сайын құдықтан көлікпен екі бетон су әкелу болсын, - деп қосыпты Өтақаң.
  

Арада үш-төрт күн өткесін өтақаңның машинасы тағы ерте тұтынады. Үйде ет бітетіндей уақыт болмағанын шамалаған Сағын бұл жолы елеғ ет қоймаған соң әкем сарайдың алдына құман-шылапшын шығарып, тұсына отырып пышақ қайрайды. Бұлардың тұспалын түсінген Сағын:

• 
  Апырмай, бүгін екеуіңе таң атпай не болып кеткен, біреуің машина қыздырып, екіншің пышақ қайрап, елді көшіріп, - дейді бұлармен сыр аңдысып машинаға бірден беттей қоймай.
  

• 
  Қой келіп жатыр. Пышақтарды қайрап бола келдім, - депті.
  

Араға екі-үш күн салып Өтақаңның машинасына ертемен тағы жан бітеді. Сыртта өз шаруасымен жайбарақат жүрген үй иесін көріп Сәкең:

• 
  Құбес, Өтақаң машинасын қыздырып жатыр, сен пышақ қайрамаушы ма едің, - дейді.
  

• 
  Бұл жолы пышақ қайрау Қисық-Қамыстағы Әсияның (Өтегеннің жолдасы) кезегі. Сен өз міндетіңе мұқым бол. Қой келіп жатыр, - депті.
  

81-82 бет

АЙТЫП ҚОЙДЫ”

• 
  Бұдан бірер ай бұрын, - деп сабақтады әңгімесін Әбекең , - қыстақтан бес-алты шақырым жерге үлкен қоспарашют құлап, ағыл-тегіл капронға қарық болдым да қалдым. Салт атпен бір құшақ капрон әкелуге ғана шамам келді. Көп нәрсе. Бір парашюттың ішінде рация ма бірдеңе самбырлап сөйлеп жатыр екен. Оны қайта айналып келіп алармын дегенше үй тұсынан солай қарай өткен бір машина толы солдаттар әскерилер парашюттердің орнын жым-жылас қылып кетіпті. Бұйырғанының да өзі жетіп жатыр, - деп масайрап қойды. Осы кезде әңгімені тыңдап отырған Ерақаң түсін сұрландырып:
  
• 
  Т-с-с? – деп ишарат білдірді, - Оларың қайда?
  
• 
  Екі-үш арқан естірдім. Қалғаны сандықта.
  
• 
  Парашюттің капрондарын алғаныңды өзіңнен басқа ешкім біле ме?
  
• 
  Жоқ,. Әйелім, мына қызым...
  
• 
  Ендеше, әңгіме осы жерде доғарылсын. Мұны екеумізден басқа ешкім естімесін бөтенге тіс жарушы болма. Қап, маған айтқаның қандай жақсы болды! Әйтпесе, түрменің түбінде шіритін едің.
  

• 
  Сенің қолыңа тап болған анау Капустин-Яр құпия әскери-сынақ полигонынан атылған ракетаны жерге түсірген парашют. Оған ешкімнің қол тигізуге қақысы жоқ. Осындай парашютті аламын деп әшкере болып, бір ағайынның кезінде он жылға сотталып кеткенін білемін. Дымың ішіңде болсын. “Парашютті алдың ба?” деп іздеп келгендер болса, ағыңнан жарылып жүрме. Ана арқанды да, парашют капрондардың да көзін құрт. Жасыр. Әйтеуір, ешкім білмейді ғой. Әйелің де аузына берік болсын, - деп тиянақтады.
  

• 
  Аузы жалпылдап, бір айтса осы айтып қояды, - деп қызының аузын қос қолымен тұншықтыра бастады.
  

• 
  Қас пен көздің арасында не боп қалған?! – деп бәйек болып жатыр.
  

• 
  Ойнағанда, солай ойнанай ма екен. Құрығанда парашют пен капрон құрысын. Қызымды нақақ өлтіріп ала жаздадым ғой, - деп енді есін жиып, өз қылығынан өңітүңіліп отыр.
  

48-50 бет

Қалада туып-өсіп, жоғары оқу орнын бітірген соң, қалалық комсомол ұйымында істеп, номенклатуралық ретпен шалғай ауылға шаруашылықтың партия ұйымының хатшысы болып тағайындалған Сәния Құмарғалиқызы (аты-жөні өзгертіліп алынып отыр. Болған оқиға) алғашқыда ауыл өмірін білмейтін қылықтармен аңызға арқау болды.

Келген бетте мал бордақылау кешенімен танысуға барған партком хатшысы кеңсеге келген соң мәжіліс құрып, оған жаңағы мал бордақылау кешенінің жұмысшыларын шақыртады. Көрген-білгендерін әңгімелей келіп, малшы қауымды сын тоқпағының астына алады:

• 
  Бұл не деген бетімен кетушілік. Тазалық, гигиена дегенді ұмытыпсыңдар. Мана қора-жайларыңды аралағанымызда малдың жапасынан аяғымызды алып жүре алмадық. Масқара емес пе? Өздерің малшысыңдар. Оның артын тазаламайтын болсаңдар не істеп жүрсіңдер?! Мыналарың ұят, жолдастар, ұят?! – депті.
  

• 
  Партком айтса да қоймайды екенсіңдер, әлі жапалатып жатырсыңдар ма?- деп дүрсе қоя беретін көрінеді.
  

50-51 бет

ҚОЙ ЕГУДІҢ ХИКАЯСЫ

Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары Жаңақала ауданындағы еділбай қойын өсіретін “Бірлік” асыл тұқымды мал зауытының әрбір бөлімшесінің өзінде он мыңнан астам қой болды.

Малдәрігерлік шаралар жылдың төрт маусымында да саябырсымайды.т жаз болса қойдан қан алу, тоғыту, жұқпалы ауруларға қарсы егу шаралары басталады. Осы жұмыстардың бәрі малмен арпалысып жүріп жүзеге асырылады. Қойды момын мал дегенмен,зады жануар емес пе, ұстағанда тыпырлап қарсылығын жасап бағады. Оның үстіне асыл тұқымды тайыншадай қойлардың тегеуріні де қуатты. Бір отар қойды осындай шаралармен қаматамасыз етудің өзі бір топ мамандар мен азаматтарды бірнеше күн титықтататын кездері бар. Бірде қой егуге қатысуыма тура келді.

Міндетім – мал дәрігерінің алдына егетін қойды ұстап әкеліп көлденең тарту. Мал дәрігері – үшеу. Тәкең, Хамақаң, Осекең. Денесіне ине сұқтыру оңай ма?! Еккен кезде қой тыпырлап, аспанға шапшиды. Әсіресе жасы алпысты алқамдап тастаған мал маманы – Осекеңнің алдына қой апару қиямет. Бүкшеңдеп, малдың шабын түрткілеп, еккен ғұрлы қойдың да, ұстаушының да берекетін алып бітеді. Орта жастағы Хамақаң – өз ісінің шебері. Алдына апарған мал тыпырлар-тыпырламаста шаруасын бітіріп тынады. Жасы осы кісі шамалас. Тәкеңнің алды, тіпті ғажап.

• 
  Болды ма? – десең,
  
• 
  Болды – дейді ыржиып. Сенерімізді де, сенбейтінімізді де білмей ұстаған қойымызды босатып жібереміз.
  

• 
  Түк қиындығы жоқ, - дейді Тәкең. – үйретейін. Тек дүкен арқылы.
  

• 
  Көріп тұрсың ба? – деді.
  
• 
  Иә, - деп бас изедім. – Бір флакон дәріні бес бірдей қойға жеткізгеніңізге таң қалып тұрмын. Нормадан кем доза беріп тұрсыз ғой, - дедім.
  
• 
  Ендеше мынаған қара, - деп жаңағы бес қой еккен шприцін маған көрсетті. Алғашқы толтырылған күйінде тұр. Шындасам әлі он қойға жеткізе аламын. Бірақ сырт көзден сақ болу керек, - деді де шприцтегі дозаны алдына кезекті келген қойға түгел дарытып жіберіп, қайта толтырды.
  
• 
  Енді бес қой еккенімді қарайсың. Сосын менен асқан маман боласың, деді де шприцті дозаға толтырып алып егетін иненің ұш жағынан жұмырлай ұстап, әлдебір әуенді аспанға қарап ыңылдап тұрып, алдына келген қойды шаптан түртіп қалды. Қалт жібермей бақылап тұрмын. Шприцтің доза жіберетін түпкі тұтқасын қозғаған да жоқ. Келесі қой алдына келгенде артынан қарап тұрған маған мойнын әдейі бұрып, шаптан түртіп қоя берді. Үшінші қойды, тіптен түрткен де жоқ. Қойдың артына қарай қолын сермеп қалып, “болды” деді. Төртінші қойдың құйрығынан шприц ұстаған қолының сыртымен қағып қана жіберді. Бесінші қойды ғана алдындағыдай тулатып, маңыратып екті де маған қарап.
  
• 
  Үйрендің бе? – деді,
  

• 
  Ендеше, мә шприц, бір партия бес қойға. Менің әдісімді қайтала да, жұмысыңа бар, - деді.
  

• 
  Балақай! – деді кетерімде, - Үйренуін үйрендің, бірақ тым асыра сілтеп, масқара болып қалып жүрме. Әлгі әдісті шаршағанда, тым үлгере алмай жатқанда ғана қолданасың. Түсінікті ме?
  
• 
  Түсінікті.