Т. С. СадыћОВ, Ќ. Т. Т леубаев, Ѕ. Халидуллин, Б. СЌрсекеев

§19. ОРТАЛЫЋ ЋАЗАЋСТАН

1. Сарыарћа – џлы дала. Орталыћ Азияда ерте

ден к!шпелiлер жайлаѕан љлкен кеѓiстiк созылып жа

тыр. Егер жоѕарыдан ћараса, т!белi кеѓ жолаћты

к!руге болады. Бџл тарихигеографиялыћ ауданды

ћазаћтар ертеден Сарыарћа деп атаѕан. Сарыарћа де

ген џѕым ћазаћтыѓ сары даласын шыѕыстан батыс

ћа ћарай б!лiп жатћан аласа таулар желiсiн бiлдiредi.

Ћола дќуiрiнен бастап Орталыћ Ћазаћстан жерiнде

кен !ндiру, ал ерте темiр дќуiрiнде мыс, алтын жќне

басћа да металдар !ндiру жаћсы !ркендеген.

Сар ыар ћаны Шыѕыста Тар баѕатай тау сiле мде р i,

Батыста со зылып жатћан То р ѕай о йпаты ћо р шап тџр .

Со лтљстiкке  ћар ай Uле ѓтi, Сiле тi, Есiл, Нџр а, Ћџлан

!тпе с !зе нд е р i аѕып жатыр . Ал о ѓтљстiкке  ћар ай

Аяг!з, Ћар атал, Жќм шi, Мо йынты, Сар ысу, Сар ы

ке ѓгiр , Ћар аке ѓгiр  !зе нде р i аѕады. Олар дыѓ бќр i бiр

саѕад ан бастау алад ы.

Сарыарћа, Арћа –

Ћазаћстанныѓ бљкiл

орталыћ блiгiн

алып жатћан аймаћ.

86

2. Сарыарћаныѓ тџрѕындары. Орталыћ Ћазаћ

стандаѕы ежелгi тџрѕындар туралы жазба мќлiмет

тер аз. Геродот !з шыѕармаларында бџл аймаћты

аргиппейлер мен исседондар жайлаѕанын айтады. Ћа

зiргi ѕалымдардыѓ аныћтауынша, ежелгi заманда Са

рыарћаныѓ солтљстiк батысында аргиппейлер, орта

лыѕында исседондар, шыѕысында аримаспылар тџрѕан.

3. Шаруашылыѕы. Дала тџрѕындары жылћы,

ћой мен тљйе !сiрген. Бџларды таѓдау кездейсоћ

нќрсе емес. Климат жаѕдайлары ћыста ш!птi ћар

астынан тебiндеп тауып жеуге ыѓѕайлы осындай

малдыѓ тљрiн таѓдауѕа мќжбљр еткен.

К!шпелiлер ћай жерде ћандай шљйгiн ш!п

!сетiнiн, оны малдыѓ ћашан жеп тауысып, ћалай

сiѓiретiнiн !те жаћсы бiлген. Малшылар жайлау

ш!бi тыћырланып, шаѓы шыћпас љшiн жайылымын

ауыстырып отырѕан.

Ћыстан арыћтап шыћћан мал оѓалуы љшiн к!к

темде асыћпай к!шкен. Uйткенi аћпан мен наурыз

айларында мал т!лдеп, жылдам жљруге мљмкiндiк

бермейдi. Ал жазда мал жаћсы семiру љшiн ћолай

лы жаѕдай жасау ћажет болды. Бџл жайлаудыѓ

кеѓдiгi мен жемш!птiѓ жеткiлiктiлiгiне байланыс

ты едi. Жайлауѕа тегiс жер, ш!бi ћџнарлы ойпаттар

таѓдалып, кљн ыстыћта ћыраттарѕа жайды. Малшы

лар кљн ысымай тџрып, жазѕы жайылымѕа тезiрек

жетуге асыѕады. Жазѕы тџраћ кљн ыстыѕына бай

ланысты џзаћћа созылады. Жаздаѕы негiзгi мќселе

су болып табылады.

Семiрген мал кљзгi жайылымда –

 кљзеуде жайы

лып, ћоѓдана тљсуi керек. Кљздiѓ соѓына ћарай ћыс

ћы жайылымѕа – 

ћыстауѕа к!шу басталады. Жыл

ћыларды кљзде љйiрге ћосады. Ќр љйiрде 400–600 бас

мал болады. Жылћыны бiрнеше адам бiрiгiп баћћан.

Мал ћырћу, ћџдыћ ћазу, сауын, мал кљзету, т!л

дердi кљту сияћты к!птеген жџмыстар џжымдасып

атћарылды. К!шпелiлер, сондайаћ аѓшылыћпен,

терiмшiлiкпен, ћол!нерiмен де айналысты. Ћыш пен

аѕаш, терi жќне темiрден кљнделiктi !мiрге ћажеттi

ыдысаяћтар жасаѕан.

Ежелгi заманда

Сарыарћаныѓ

солтљстiк батысында

а р г и п п е й л е р

а р г и п п е й л е р

а р г и п п е й л е р

а р г и п п е й л е р

а р г и п п е й л е р

,

орталыѕында

и с с е д о н д а р

и с с е д о н д а р

и с с е д о н д а р

и с с е д о н д а р

и с с е д о н д а р

,

ш ыѕысында

аримаспылар

аримаспылар

аримаспылар

аримаспылар

аримаспылар

  т џрѕан.

87

4. Ерте темiр дќуiрi ескерткiштерi. Орталыћ

Ћазаћстанныѓ жер аумаѕы м!лшермен ћазiргi Ћара

ѕанды, Аћмола, жартылай Павлодар облыстары мен

Торѕай !ѓiрлерiн ћамтиды.

Сарыарћаныѓ ерте темiр дќуiрi ескерткiштерi

Тасмола мќдениетi деген атпен белгiлi. Ол исседон

тайпаларынан ћалѕан. Бџл мќдениеттiѓ алѕашћы

ескерткiштерi Павлодар облысыныѓ Екiбастџз ауда

нындаѕы Тасмола !ѓiрiнен табылды. Сондыћтан да

Орталыћ Ћазаћстанныѓ осы ескерткiшке џћсас жер

леу орындары кейiн 

Тасмола мќдениетi деп аталды.

Орталыћ Ћазаћстанныѓ ерте темiр дќуiрiнiѓ ес

керткiштерi негiзiнен обалы ћорымдар тљрiнде

саћталѕан. Сонымен ћатар Орталыћ Ћазаћстанныѓ

осы дќуiрiне тќн ескерткiштерге «мџртты» обалар

жатады.

Ке йбiр  ѕалымдар дыѓ пiкiр iнше , «мџр тты»  ћо р ѕан

дар баѕдаршам р!лiн атћарѕан. Шынында, «мџртты»  ћо р

ѕанд ар  бе лгiлi бiр  бџр ышпе н салынѕан д а, о ѓтљстiк,

со лтљстiк, шыѕыс, батыс баѕытты к!р се те дi.

К!шпелiлер ћай тџста жайылымныѓ немесе су

к!здерiнiѓ орналасћанын жаћсы бiлген. Белгiлi бiр

кљндерi кљн шыћћан жќне батћан кезде ќрбiр екi тас

тыѓ к!леѓкесiне ћарап ауа райын бiлiп отырѕан.

 Орталыћ Ћазаћстан ескерткiштерiндегi «мџрт

ты» обалар екi жерлеу орнынан тџрады. Арасы бiр

«Мџртты»

ћорѕандардан табылѕан

ћыш ыдыстар.

Орталыћ

Ћазаћстандаѕы

«мџртты» обалар.

88

бiрiнен 2–5 метр ћашыћ жатћан тас пен топыраћтан

љйiлген орташа обалар бiр ћатарда бiрiнен кейiн бiрi

тiзбектеле орналасты. Олардан тура шыѕысћа ћарай

тастан ћаланѕан мџртћа џћсас доѕа тќрiздi екi тас

ћџрылыс тартылѕан. «Мџрт» сияћты ћџрылыстыѓ

џзындыѕы 10 метрден 30–40 метрге дейiн созылады.

«Мџртты» обалардыѓ т!рт тљрi кездеседi. Бiрiн

шi тљрi – љлкендеу ћорѕанныѓ шыѕыс жаѕынан са

лынѕан кiшiлеу ћорѕан обалар. Кiшi ћорѕанныѓ шы

ѕыс жаѕынан «мџрт» сияћты тас тiзбек кетедi. Екiншi

тљрi – екi ћорѕан оѓтљстiктен солтљстiкке ћарай ћа

тар салынады жќне екi ћорѕанныѓ оѓтљстiк жќне сол

тљстiк шегiнен шыѕысћа ћарай мџрт (доѕа) сияћты

тас ћџрылыс жљргiзiледi. Љшiншi тљрiнде, алдымен

бiр љлкендеу ћорѕан салынады, соныѓ љстiнен таѕы

бiр кiшi ћорѕан тџрѕызылады. Љлкен ћорѕанныѓ шы

ѕыс жаѕынан тас «мџрт» жасалады. Т!ртiншi тљрi

љшiншiге џћсас, яѕни бiрiнiѓ љстiнен бiрi салынѕан

екi ћорѕаннан тџрады. Бџл обалардаѕы астыѓѕы ћор

ѕан мен љстiѓгi ћорѕанныѓ аражiгiн ћазба барысын

да ѕана аныћтауѕа болады.

Обалардыѓ бiреуiне адамды, ал екiншiсiне мiнiс

атын жерлеген. Uлген адамныѓ аруаѕына арналып

жылћы шалып, оны бiрге к!мген екен. Ћазаћта !лген

адамѕа арналып сойылѕан жылћыныѓ басы оныѓ ћа

«Мџртты»

обалардыѓ тљрлерi.

А

Ќ

Б

В

↑↑↑↑↑

 – Жылћы ћаѓћасы

 – Ћыш ыдыстар

89

1. Сарыарћа атауы ћандай маѕына бе

редi? Орталыћ Ћазаћстанныѓ табиѕа

тын суреттеп бер.

2. Орталыћ Ћазаћстандаѕы ћорѕандар

ды саћ ћорѕандарымен салыстыр.

3. Тасмола мќдениетiнiѓ алѕашћы ескерт

кiштерi ћай жерде ашылды?

4. Темiр дќуiрiнде Орталыћ Ћазаћстанды

ћандай тайпалар мекендеген?

1.

Орталыћ Ћазаћстандаѕы ерте темiр дќуiрi ескерткiштерiнiѓ атауы

а) шаѕын ћорѕандар

ќ) љлкен обалар

б) «мџртты ћорѕандар»

в) патша ћорымы

2. Тасмола мќдениетiнiѓ ерекшелiгi

а) кп адамдар жерленген

ќ) ћыш ыдыстар ћойылмаѕан

б) алтын ќшекейлер кездеспейдi

в) адам мен жылћыны ћатар жерлеген

3. Тасмола мќдениетiн ћалдырѕан тайпа

а) аргиппейлер

ќ) исседондар

б) аримаспылар

в) дайлар

бiрiнiѓ љстiне ћойылѕан. Бџл ќдет шыѕыс аймаћта

рындаѕы ћазаћтарда кљнi бљгiнге дейiн саћталѕан.

«Мџртты» ћорѕандар сќулет !нерiнiѓ !зiндiк

ерекше ескерткiшi болып табылады. Жалпы «мџрт

ты» обалар Орталыћ Ћазаћстанда мол тараѕандыћ

тан, жиi кездесетiн ескерткiш тљрiне жатады. Мџн

дай «мџртты» обалар Солтљстiк, Шыѕыс Ћазаћстан

аймаѕынан, республикамыздыѓ оѓтљстiк !ѓiрлерi

нен де табыла бастады.

?!

?

§20. СОЛТЉСТIК ЋАЗАЋСТАН

Солтљстiк  Ћазаћстан  жерi  оѓтљстiк  шегiнде   Орталыћ

Ћазаћстанмен, солтљстiгiнде  Батыс  Сiбiрдiѓ  орманды

далаларымен  шектесiп  жатыр. Сондыћтан  да  бџл аймаћ-

тыѓ ерте темiр дќуiрi ескерткiштерiнен осы екi ѓiр

мќдениетiнiѓ  ќсерi  байћалады.

1. Солтљстiк Ћазаћстанныѓ табиѕат ерекшелiк-

терi. Солтљстiк Ћазаћстанѕа ћазiргi Ћостанай, Сол

тљстiк Ћазаћстан, Аћмола жќне Павлодар облысы

ныѓ солтљстiк б!лiгi жатады.

90

Солтљстiк Ћазаћстанда !зендер мен тџщы сулы

к!лдер мол. Сондыћтан мџнда ерте кездерден берi

халыћ балыћ аулаумен жќне егiншiлiкпен шџѕыл

данады. Шљйгiн жайылымдар мен суаттардыѓ !зара

жаћындыѕы емiнеркiн к!шiп жљруге ћолайлы жаѕ

дай жасаѕан.

Ћысћы жайылымдар оѓтљстiкте орналасты.

Ќдетте, ћар кеш жауып, ерте ерiп кететiн аймаћ таѓ

далынады. Ћыста жел соћпайтын жерлерге орнала

су к!зделдi. Жаћын маѓда ћамыс болса, тiптi жаћ

сы, !йткенi ол бораннан ћорѕаныш болып ћана ћой

май, отын ретiнде де пайдаланылды. Жаћын жерде

мал суаратын суат болуы да ескерiлдi.

2. Тџрѕындар туралы жазба деректер. Солтљс

тiк Ћазаћстан халћыныѓ тiршiлiгi туралы баяндай

тын жазба деректер !те аз. Ертедегi грек тарихшы

сы Геродоттыѓ айтуынша, савроматтар «биiк тау

лардыѓ бауырында» тџрѕан аргиппейлермен к!ршi

болѕан. Мџнда ќѓгiме Орал таулары туралы болып

отыр. Геродот олардыѓ !мiр салты туралы былай деп

жазѕан: «Олардыѓ ќрћайсысы ћыста аѕашты ћалыѓ

аћ киiзбен жауып, соныѓ астына паналайды. Мџндай

адамдарѕа ешкiм тиiспейдi, !йткенi оларды ќулие

тџтып ћџрметтейдi. Олар !кпелескен к!ршiлерiн та

туластырады, егер бiреу !здерiне ћорѕан iздеп

ћашып келсе, оны ешкiм ренжiтпейдi, бџл халыћты

аргиппей деп атайды». Бџлардан шыѕысћа ћарай 

ис-

седондар орналасћан.

Тiл бiлiмi мамандар ы «ар гиппе й» с!зiн латын тiлiне н

«аћ жалды жљйр iк аттар дыѓ ие ле р i» де п аудар ады.

 Ежелгi грек ѕалымдары Геродот пен Страбон

ныѓ айтћандарын археологтар жоћћа шыѕармайды.

Ѕалымдар Ћазаћстанныѓ солтљстiк жќне басћа ай

маћтарындаѕы тайпалардыѓ !зара к!птеген џћсас

тыћтары барын дќлелдедi.

Б.з.б. 1 мыѓжылдыћта Солтљстiк Ћазаћстан

ныѓ тџрѕындары егiншiлiк пен отырыћшылыћтан

бiртiндеп к!шпелi !мiр салтына ауыса бастаѕан.

Осында табылѕан !нер љлгiлерi «аѓ стилiне» жата

Ћола айна жќне оныѓ

ћырынан ћараѕандаѕы

крiнiсi.

91

ды. Бџлай аталуы аѓдар мен жануарларды бейне

леуге байланысты шыћћан. Ертедегi адамдар тљйе

лердiѓ айћасы, шауып келе жатћан ћасћыр, дала

ћыраны сияћты к!рiнiстi бейнелеген.

Жалпы алѕанда, Солтљстiк Ћазаћстан халћы

ныѓ мќдениетi елiмiздiѓ оѓтљстiгiнде мекендеген

саћтардыѓ мќдениетiне џћсайды.

3. Мал баѕу ерекшелiктерi. Солтљстiктегi ша

руашылыћтыѓ басым тљрi к!шпелi жќне жартылай

к!шпелi мал шаруашылыѕы болды. К!шпелiлердiѓ

ћойлары к!п едi. Шаруашылыћта басты орында

жылћы тљлiгi тџрды.

Жазда мал жайлауда баѕылды. Ћыста мал тебiн

де жайылып, арыћтап ћалатын. Ћар ћалыѓ тљсетiн

дiктен, олар џзап жайыла алмады.

Љскiрiк суыћ, жел, ћардыѓ ћалыѓ тљсуi, ш!птiѓ

таусылуы, ауа райыныѓ кљрт !згеруi – осылардыѓ

бќрi малшылардыѓ тiрлiгiн ћиындата тљстi.

Ћазаћ даласында о ћтате кте  жџт бо лып тџр ды.

Же р дi ћалыѓ мџз басып, мал ш!п тауып же у љшiн тџя

ѕыме н о ны жар а алмайды. Жџт 6–8, ке йде  10–12 жыл

да бiр  ћайталанып тџр ды.

Дала тџрѕындары к!ктайѕаћ кезде мџзды

бџзу љшiн оныѓ љстiмен жылћы табындарын

айдайды. Жџтћа ћарсы кљресудiѓ басћа да

ќдiстерi болды: ћар мен жаѓбыр жауѕан кезде

малды басћа жаћћа айдап ќкетiп, жайылымды

кљреп, тазалайды немесе малды орманѕа апа

рып, ћоршауѕа ћамап ћояды.

4. Ерте темiр дќуiрi ескерткiштерi. Жа

йыћ пен Ертiс !зендерi арасында саћ љлгiсiн

дегi мќдениет ћалыптасуына Орталыћ Ћазаћ

стандаѕы Тасмола мќдениетiнiѓ ќсерi болѕан.

Џлыбай атырабыныѓ ескерткiштерi Тасмола

ѕа џћсас келедi. Тасмолалыћтар сияћты олар

да «мџртты» обаларѕа иесiмен бiрге атын ћоса

к!мдi.

Саћтар заманыныѓ алѕашћы кезеѓiнiѓ бџл

!ѓiрде жаћсы зерттелгендерi мынандай обалар:

Солтљстiк Ћазаћстан

тџрѕындары б.з.б.

1   мыѓжылдыћта

кш пелi мiр

салтына ауыса

бастаѕан.

Ежелгi кшпелiлердiѓ

темiр семсерi мен

ћанжары.

92

Бiрлiк, Алыпћаш, Покровка, Бектеѓiз. Бџл ескерт

кiштерден садаћ жебелерi, жалпаћ пышаћтар, сыр

тында iлмешегi бар д!ѓгелек ћола айналар, ћыш

ыдыстар т.б. заттар табылды.

Саћ дќуiрiнiѓ ерте кезеѓiне жататын љш ћоныс:

Ћарлыѕа, Б!ркi жќне Кеѓ!ткел зерттелдi. Осы ћо

ныстардан ћыш ыдыстар ћалдыѕы, ћола пышаћтар,

ќр тљрлi тљйреуiштер табылѕан. Темiрден жасалѕан

жебе џштары, ћанжарлар, д!ѓгелек жќне жалпаћ

тљптi, бљйiрлi керамикалыћ ыдыстар шыћты.

Археологтар Есiл !зенiнiѓ оѓ жаѕалауында ор

наласћан ерте темiр дќуiрiне жататын 

Аћтау бекiнiс

ћалашыѕын зерттедi. Ол ћалашыћтыѓ бекiнiс ћор

ѕаны болѕан. Бекiнiс ћабырѕасыныѓ биiктiгi 56 метр

етiлiп, љйiлген топыраћ дуалдыѓ љстiне аѕаштан

тџрѕызылѕан. Бекiнiс жекежеке бес ћорѕаныс ћал

ћасынан тџрады.

Дуал ћабырѕаныѓ сырт жаћ бетi еѓкiш болып ке

ледi, етегiнен бекiнiске тiкелей шабуыл жасауды ћи

ындату љшiн тереѓдiгi бiр жарым метр ор ћазылѕан.

5.  Металл џћсату. Ерте темiр дќуiрiнде Ћазаћ

стан жерiнде тљстi металл ћорыту, !ндiру iсi !те жаћ

сы дамыды. Шыѕыс Еуропа жерiнен, Кавказдан

Ћазаћстан жерiнде !ндiрiлген металдан жасалѕан

заттар табылды. Олар б. з. б. 3–1 ѕасыр аралыѕын

к!рсетедi. Солтљстiк Ћазаћстан жерiнен табылѕан

Аћтау бекiнiс-ћалашыѕы.

93

1. Солтљстiк Ћазаћстан деген тарихи

географиялыћ џѕымѕа бљгiнгi ћай

облыстар кiредi?

2. Ћазаћстанныѓ ќр тљрлi аймаћта

рындаѕы табиѕат пен климаттыѓ

ерекшелiктерiн Солтљстiк Ћазаћ

станмен салыстыр.

3. Солтљстiк Ћазаћстанда мал жаю ерек

шелiктерi неде? Жџт дегенiмiз не? Ха

лыћ табиѕаттыѓ бџл ћџбылысына ћарсы

ћалай кљрестi?

4. Солтљстiк Ћазаћстан мен Орталыћ Ћа

заћстанныѓ ерте темiр дќуiрi мќдение

тiндегi џћсастыћтарды ата.

1.

«Аћ жалды жљйрiк аттыѓ иелерi» деп аталатын тайпа

а) аргиппейлер

ќ) исседондар

б) аримаспылар

в) дайлар

2. Солтљстiк Ћазаћстан тџрѕындарыныѓ кшпелi мiр салтына ауыса бастаѕан кезеѓi

а) б.з.б. 1 мыѓжылдыћ

ќ) б.з.б. 3 мыѓжылдыћ

б) б.з.б. 6 мыѓжылдыћ

в) б.з.-дыѓ 4 ѕасыры

темiр бџйымдар к!ршi аймаћтардан (Батыс Сiбiр,

Орал) табылѕан темiр заттардан 2–3 ѕасыр ертерек

уаћытпен мерзiмделедi. Бџл Ћазаћстан аумаѕында

!мiр сљрген тайпалардыѓ темiр !ндiрiсiн !з к!ршiле

рiнен ертерек игергенiн, ћазаћ даласы темiр ћоры

тудыѓ алѕашћы орталыћтарыныѓ бiрi болѕандыѕын

дќлелдейдi. Солтљстiк Ћазаћстан жерi Ћазаћстанныѓ

жќне Сiбiрдiѓ ћуатты металлургиялыћ орталыћта

рын Шыѕыс Еуропамен жалѕастырып жатћан бай

ланыстасымалдыћ аймаѕы болѕан.

Б. з. б. 8–3 ѕасырларда Солтљстiк Ћазаћстан

ды мекендеген тџрѕындар Жетiсу мен Оѓтљстiк

жќне Батыс Ћазаћстанды жайлаѕан тайпалармен

мќдени байланыста болѕан. Оны олардыѓ осы кез

ге жататын ћазба мќдени мџраларындаѕы кейбiр

џћсастыћтар айѕаћтайды.

Маѓѕыстау жерiндегi Дыћылтас жќне Љстiрт

аймаћтарындаѕы Бќйте, Ћарам!ѓке, Тереѓ ћорым

дары да темiр дќуiрiнiѓ ћџнды ескерткiштерi са

налады. Батыс Ћазаћстан !ѓiрiнiѓ ерте темiр дќуiрi

ескерткiштерi сарматтар таћырыбында ћарасты

рылады.

?!

?

94

3. Жайыћ пен Ертiс зендерi арасында саћ љлгiсiндегi мќдениеттiѓ ћалыптасуына ќсер

еткен мќдениет

а) Беѕазы-Дќндiбай мќдениетi

ќ) Андрон мќдениетi

б) Тасмола мќдениетi

в) Шiлiктi мќдениетi

г) Бесшатыр мќдениетi

Ћазаћстанныѓ басћа ѓiрi мќдениетiмен џћсастыѕы жќне айырмашылыћтары жайлы

салыстырмалы схеманы толтыр.

Џлыбай-Тасмола мќдениетi

Џћсастыѕы                                                                                Ерекшелiгi

Жерлеу ќдiсi

Шаруашылыѕы

Ћолнер, тџрмыстыћ бџйымдары

*