Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Негізгі шектеу факторлары.
- Жайраның кӛбею ерекшеліктері: Hustricidae
| .
Саны. Барлық жерде саны сирек, анық саны туралы дерек жоқ. Қаратауда 1983 жылы 200 км² жайраның 200 іні кездессе, осы жерде бір шаршы км² шақырымда 1,0-2,5 жайра санаққа алынған. Негізгі шектеу факторлары. Қардың қалың түсіп, топырақтың қатты қатып қалуы. Мекендейтін жерлерде мал санының шектен тыс кӛп болуы мен браконьерлік жолмен аулауы, қойшы иттерінен зардап шегуі. Жайраның кӛбею ерекшеліктері: Hustricidae Жайраның денесінде, басында, арқасында, құйрықта салалы жане жуан инелермен жабылған ал сыртында қатты қылды бӛліктен тұрады. Басының алдыңғы сүйектері ӛте жаксы дамыған. Жайралар теңізді елдерде Африка және оңтүстік Азияда таралған. Жайралар түрлі ландшафтарда, шӛлдерде, ылғалды тропикалық жерлерде кездеседі. Олар үңгірлерде тұрады, бірак ӛздері індерді жиі салады және сонымен қатар сырттағы дайын тұрған індерді ӛздеріне тартып алады. Барлық жайралар кӛбінесе ӛсімдік жем - шӛптермен, шӛптің және жасыл бұтаның шыбықтары мен, тамырларымен, жыңғыл түйнектермен, баданалармен немесе игіліктермен азықтанады. Сонымен қатар жайралар ақырын тұрып, құрт-құмырсқалар және олардың дернәсілдерін қорек етеді. Жайралар бау - бақшаға ӛтіп, сол жерден ӛзіне қажетті дәмді нәрселер жейді. Ӛзінің үздіксіз жүрген жорығында белгілі бір соқпақтарды салады. Барлық жайралар түн хайуанаттары. Жайралар індерін 4-10 метр ұзындықта қазады. Олардың азығы кӛкпен, шӛптермен, баданалармен, түйнектермен, игіліктер, тал - шыбықтың және бұтаның тұқымдарын қорек етеді. Кӛбінесе жүгері егіндерінің бау - бақшасын зақымдайды. Түнде інінен бірнеше километрге асып кетеді. Жайра ӛзіне қауіп тӛнген жағдайда жауына айбат шегеді, ӛзінің құйрығының сылдырмағымен және инесін тосу арқылы қорғанады. Буаздық 110-115 күнге созылады. Бұл жайра жылына бір рет тұқымдайды, кейбір оңтүстік облыстарда екі рет балалайды. Бір ұрықта 2 бала яғни 1 ден 4 ке дейін болады. Жаңа туған балалары кӛздері ашық болады, инелері бірінші уақытта жұмсақ кейін уақыт ӛте келе инелерін түйрей біледі. Ӛмірінің ұзақтығы 20 жасқа дейін жетеді. Кейбір уақыттарда жайраны кірпімен салыстырады. Кірпі сол типті хайуанаттар қатарына жатады. Биологтардың пайымдауынша жаратылысынан ет жемейді. Жайраның аяқтары қысқа және ебедейсіз. Жайра ақырын жүреді. Жайраның сыртқы иістері ӛте нашар. Бұлардың кӛру қабілеті онша емес болсада, есту қабілеті жоғары дамыған. Жайраның отбасы кӛп ӛмір сүреді. Жайраның ұрпақтары ӛздігінен азықтануға алғыр болып келеді, сонымен қатар анасының қасында ұзақ уақыт тұрады. Аналары инелерін айрықша, айбарлы қару ретінде қолданады. Жайраның анасы балаларын сүтімен тамақтандырады. Жайраның ата-анасы басқа хайуанаттардан қалай қорғану керек екендігін үйретеді. Қазіргі заманғы жайралар кездесетін жерлері Солтүстік, Орталық, Оңтүстік Америкаларда. Солтүстік Американдық жайра Erethizon dorsatum, Мексикалық қылды жайра ӛте кішкентай жайра Sphiqqurus mexicanus, және Бразиялық жайраны Coendou prehensilis деп атайды. Жаңа заманғы жайралар басқа жайраларға қарағанда кішілеу болады. Жаңа заманғы жайралар кӛбіне ӛзінің уақытын жұбымен ӛткізеді. Бұл жайралардың қыстайтын жерлері ағашта, таулы жерлерде, ағаштың тамырларының қуысында. Бұл жайралардың тырнақтары жақсы жетілген, тастарға шығу ретінде арналған. Бұл жайраларда түнгі кеміргіштер отрядына жатады. Жайралардың тамақ жеуі улы шӛптерге қарсы алдыңғы тістері бар. Ал жаңа әлемдік жайралар тамырлар, жапырақтар, майда жеміс-жидектердің ішіндегі дәндерін, пияз гүлдерінің ұрықтарын, ӛзіне қорекетеді. Севере Американский жайралар ӛзінің жаман қылығы ағаштарды кеміріп тастайды, сонымен қатар тұз іздегенде сүйектерді кеміріп тастайды. Сондай-ақ тісін тазалау үшінде сүйектерді пайдаланады. Бұл жайралар насекомдарды және олардың дернәсілдерін пайдаланады. Ұрпақтары анасымен бірге бірнеше ай бірге ӛмір сүреді, сосын бұл жайралар ӛз бетінше ӛмір сүреді. Жаңа туылған сәтінде бұл жайраларға қауіп тӛндіретін жабайы мысықтар, адамдар, ашулы арыстандар. 217 Жайралардың ішіндегі Солтүстік Американдық жайралар қауіпсіз деп саналады. Бұлардың тұмсықты инелері қатты, басқа аңдар бұлардан қорқады. Гарвардского институтының зерттеуі бойынша жайраның инелері терісінде 80% жуық мықты бекітілген. Бұлардың инелері жауларына және адамдарға тигенде жарақаттайды. Ғылыми зерттеуге қарағанда жайралардың инесі медициналық екпеге қарағанда ауырлау. Осы жайралардың сыртқы инелері қатты инелермен қапталған. Инелері сәл бүгіліп орналасқан. Осыған байланысты жауларына инелерін дұрыстап қадай алмайды. Бірақ медициналық инелерге қарағанда жылдам қадалады. Ғылыми техникалық жоғарғы оқу орнынның тексерулерінде инеден кілей және медицинада жарақатты танатын мықты заттар алған. Сонымен қатар бұл жайралардың инелерінен пышақтар алуға болады. Жайралардың инелері жоғары бағаланады. Солтүстік Америка Штаттардың түсінігі бойынша бұл жайралардың инелері тұмсығында ӛткір орналасқан. Жайралардың арқасындағы 30 түрлі ӛзгергіш қылдары бар. Қылдары құбылмалы болады. Жайра ӛзіне қарсы шыққан жауларын жаралайды, осы жараның жазылуы ӛте қиын болады. Осыған қылдарының құбылмалығы қатысады. Гарвардский медицина орталығының биоинженері Джеффери Карптың айтуы бойынша жайралардың инелері қадалған жерінде кейбіреулерінде қалып қояды. Гарвардский ииституты зерттегенде осы жайралар ӛзінің инелерін кӛбінесе қорғану үшін қолданады. Жаралаған жерлері ұзақ уақытқа дейін жазылмай жүреді. Инелері қадалған жерінде біраз тұрады. Солтүстік Американдық жайралар осы инелері арқылы қорғанады. Биологтардың айтуы бойынша жайралардың инелері медициналық инелерге қарағанда әлдеқайда ӛткірлеу болады. Сезімтал, қадалған жері ауырғыш болады. Бұлардың инелері теріге оңай кіреді. Жайралардың инелері медициналық инелерге қарағанда теріге оңай кіреді. Д.Карптың айтуы бойынша Оңтүстік Американдық жайралардың инелері медициналық инеге қарағанда ӛткірлігі 2 есе жоғары теріге кірген жері байқалмай қалады. Жайралардың инелері негізінен ӛткірлігі белгісіз формада беріледі. Ғылыми зерттеулер бойынша Солтүстік Американдық жайралардың инелері басқа теріге кіргенде сондай шамада қалып қояды. Д. Карптың айтуы бойынша бұл инелер ӛзінің қалы болып есептеледі. Инелері қадалған жерінен шығуы ӛте қиын. Шабуыл жасаған жауларына инелері қауіп туғызады. Жаңадан туылған жайралардың жарты жылға дейін жынысы белгісіз болып келеді. Зерттеушілер Американдық запаркте жайраның аналығы екенін 4 аптада байқаған. Бірақ жайралардың жынысын анықтау үшін жарты жыл анық керек. Ол осы уақыт аралығында жынысы белгісіз болады. Запарктегі кейбір зерттеушілердің айтуы бойынша жайраның жынысын анықтау ӛте қиынға түседі. Жайраның жынысын анықтауға асығудың қажеті жоқ. Ең алғаш жайралар туылған сәтінде кӛзін, мұрнын, құлағын және тамағын анықтайды, ал жыныстық процесін анықтауға асықпаған жӛн. Сьюзен Мюррей жайраны зерттеп сыртқы келбетіне қарап тұрып аталығы немесе аналығы екенін ажырата алмаған. Делл Гульельмо зерттеуі бойынша жайраны алты айсыз жынысын анықтау ӛте қиын екенін айтты. Бұл жайралар туылғанынан инелі және қылды болып туылады. Алғашқы бір жылдықта инелері түсіп тұрады. Сол аралықта инелері ӛткір болып ӛседі, сондай-ақ терісі жұмсақ, инелері осы уақытта жайлап - жайлап қатая бастайды. Жайралардың жыныстық мүшесін анықтау қиынға түседі, сыртқы келбетіне қарап тұрып ажырату мүмкін емес. Жайраның жыныстық жағы генетиктердің зерттеуі бойынша анықталған. Доктор Иисус Молдонадо осы жайраның жынысын тексеруін ӛз қолына алған. Кӛптеген ДНК зерттеуі арқылы тексеріп анықтай алмаған. Д. И. Молдонадо бұрын мұндай жайралар мен жұмыс істемегендігін айтады. Кезінде Африкалық пілдерді, қасқырларды түлкілерді зерттеген. Аналық жайраның органын тексеруде Иисустың айтуы бойынша қанша зерттегенменде әлемдегі жыныстық процесін анықтау ӛте қиын. Эндрю Ривара зерттеуі бойынша будда жайралардың денесінде майда қылды инелері болады. Кӛптеген ДНК зерттеуі бойынша ең жақын ұқсастық шошқалар болған. Бұл басқа кӛптеген ғалымдар ДНК арқылы тексергенде кӛрінбеген. Э. Ривара бұны 4 күн ішінде анықтаған. Компьютермен тексергенде анық кӛрінген. Будда жайрасы басқа жайраға ұқсамайды. Бұл жайралар 2 жылдық аналығы туғаннан кейін тағы да 200 күннің аралығында қайта тууы мүмкін. Хирургиялық, нанотехникалық, США, Ұлыбритания зерттеулері бойынша жайралар ӛткір инелі болып келеді. Теріні қаптап жатады. Хирургиялық инелерге қарағанда адамға екі есе жұмсақ әрі тез терісіне оңай кіреді. Кейбір ғалымдар Proceedings of the National Academu журналда жайраның инелерінің ӛткірлігі жазылған және инелері қымбат емес. Бұл инелер тәжірибе жүзінде жоғары кӛрсетілген. Адамның жаралануы аз кӛрсетілген. Тігістеріде байқалмайды. Микрохирургиялық жоғары және басқада кейбір бұл қолдану жүйелері жеңіл әрі ғалымдар тексерген. Электрондық микроскопиялық тексерулер бойынша жайраның денесі ісік доға тәріздес формалы болып келеді. Жайралардың инелері кейбір жағдайда қозғалысына кедергі жасайды. Тексерулердің кӛрсеткен мәліметі бойынша жайралардың инелері жоғарғы жүруіне қарсылық кӛрсетеді. Осы қарсылық ӛзіне күш береді. Бұл жайралардың инелері хирургиялық инелерге ұқсайды. Хирургиялық инелері тігіс сияқты. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|