Көркем шығарманы пайдалану арқлы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің сипаттамасы

Енді осы ұлттық ерекшеліктердің бала тәрбиесіне тигізер пайдасына бұл жерде баланы патриоттыққа тәрбиелеу де керек қажетті әдіс – тәсілдердің тиімді пайдалануы ғана бізге қажетті нәтижеге қол жеткізбек, - деген болатын.

Білім ұлттық мәдени дамының тұтастығын, сабақтастығын қамтамасыз етеді. Оның маңызды шарттарының бірі – ана тілініңбасымдылығын тану, соның негізінде ұлттық сана-сезімді дамыту.

Тіл – ұлттық этностың ұлттық мәдени талаптарын қанағаттандыратын, жас ұрпақты ұлттық дәстүрлікке тәрбиелейтін ұлттық игіліктің даусыз көрінісі. Ұлттық тілді игеру – рухани тәуелсіздікке жетудің жолы. Қазасқтан Республикасындағы этникалық мәдени білім тұжырымдамасында: ұлттық білім идеясын жүзеге асырудың негізгі шарттары қарастырылған. Онда: білім беру мен мектептің ұлттық бастауларын дамыту және нығайту; жеке тұлға үшін ана тілі мен төл мәдениеттің сөзсіз басымдығын тану және оны қамтамасыз теу; білім беруді демократияландыру, білім берудің меншіктік түрі жөнінен де, этникалық мәдени мүддерлерді жүзеге асыру арналарының сан алуандығы жағынан да көп түрлілігі мен оңтайлылығы; ұлттық білім беру жүйесінің нысанаға қатысты дүниежүзілік тәжірибесіндегі бүкіл озық атаулығы ашықтығы мен икемділігі, жеке адам мен қоғамның этникалық-мәдени қажеттерін іске асыруға бағытталған білім беру қызметінің үздіксіздігі; сұраныстарды анықтауға және қанағаттандыруға мақсатты түрде бағыттау; мемлкеттік бағдарлама негізінде аталған проблема бойынша халықтың этникалық құрамының ерекшеліктері ескерілген аймақтық бағдарламалардың болуы.

Мектептің ұлттық спат алуы, оның ұлттық құндылықтарды білімнің негізіне айналдыра алуына байланысты. Ұлттық мектептің моделі қалыптасып жатқанда білім беру үрдісінде оқытудың арнаулы технологиясы бар, неғұрлым жаңа, қоғам сұранысына сай әдістемесін дайындап тәжірибеге енгізу, кезек күттірмейтін мәселелердің бірі болып табылады. Осындай өзекті мәселерді жүзеге асыру үшін мемлекеттік деңгейде білім беруге баса көңіл бөлініп, оның инфрақұрылымдық тұрғыдан қамтамасыз етілу мәселелері шешілу үстінде. Оған дәлел Қазақстан Республикасындғы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арнлған мемлекеттік бағдарламасының қабылдануы. Аталған бағдарламаның айқындалған мақсаты мен одан туындайтын міндеттерінің бірінде: қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адамның құқытары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу; мемлекеттік тілді басым дамыту, отандық дәстүрлер, әлемдік тәжірибеге және тұрақты даму қағидаттары негізінде білім берудің мазмұны мен құрылымын жаңарту; 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшу, - деп көрсетілген.

Халқымыздың белгілі ғалымдарынң бірі Х.Досмухамедов тіл, сөйлеу адам психологиясының басты белгілерінің бірі дей келе отырып: «Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт жойылған жұрт. Мектеп пен баспада қолданылудан қалған тіл – шатасқан тіл. Ол ел сорлы ел, мұндай ел бұзылмай қоймайды. Ата тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, ол күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлеу бұл сүйініш... Өз тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беруі зор қате». Бұдан бала тәрбиесін жөргегінен бастауды және оны халық даналығымен байланыстыру қажет деген қорытынды жасауға болады. Ал халық даналығының негізі халық ауыз әдебиеті екенін ескерсек, оның өзі көркем шығарманың бір жанры болып табылады.

Қазақстан Республикасы білім және Ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінің делегаттары мен ғылыми педагогикалыққоғамдастықта үндеуінде: «Адамгершілік құндылықтарды нығайтуға ерекше назар аудару керек. Қазақстандық патриотизм мен интернационализм негізінде білім алушыларды тәрбиелеудің тиімді жүйесін енгізу қажет.

Еліміз мемлекеттік тілді меңгеруге және Қазақстан халықтарының тілдерін дамытуға жағдай жасап отыр. Біз педаггикалық қауымдастқты қазақ тілінің оқыту санасын арттыру үшін нақты қадамдар жаауға шақырамыз және еліміздің барлық азаматтарын мемлекеттік тілді оқып-үйренуге бар күш-жігерін жұмсауды сұраймыз», - делінген. Шындығында тіл өмір өзегі, тіршілік арқауы болып табылады. Мұның ақиқатын бүгінгі күн дәлелдеп отыр. Бізің елімізде Ата заңда көрсетілгендей «Мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Демек тіл – Ұлттың ұлы байлғы жас ұрпақты ұлттық тәрбиемен ұштастырып, ата-бабаларымыздың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, әдеби-мәдени қазынасын санаға сіңіріп отыруға міндетті». Осы міндетті жүзеге асыруда бастауыш сынып мұғалімінің тілінің байлығы, ойды жүелеп жеткізуге қажетті сөздік қорымен, сөйлеу мәдениетімен байланысты екенін байқау қиын емес. Ол жөнінде Шәкәрім:

Кейбір сөз аласалау, көзге сынық,

Көрінер, байқамасаң, мөлдір, тұнық.

Желдік салы, сақтанбай, міне көрме,

Асты арам, үсті жатық, ол бір қылық, - деген [130]

өлең жолдары тілдің тазалығын, ойдың жүйелі болуының, әсіресе, бастауыш сынып мұғалімі үшін аса қажет екенін ескертеді.

Белгілі жазушы, қоғам қайраткері: Ә.Кекілбаев: «Ұрпақ тәрбиесі – ұлт тағдыры» деген еңбегінде: «Өз мүддесін өзі қолдап, өз есесін өзі түгендеп атаның алғысын, ананың ақ сүтін ақтай алған перзенттен қатардың азаматы шыға алмақ [131].

Халқының көңілінен шығып, қауымының үмітін ақтап, өткен ұрпақтың есесін түгендеп, келешек ұрпақтың мерейін үстем ете алған перзенттен Отанның азаматы шыға алмақ.

Ендеше, ұрпақ тәрбиесі – ұлттың тағдыры. Өз ұрпағының тәжірибесін өз жолына қоя алған ұлт қана өз тағдырын өзі ойдағыдай қамдай алмақ».

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұрғанұлы мұрат-міндетердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбелеу болып табылады. Ұрпақ тәрбиесін келешек қоғам қамын ойлау тұрғысынан қарастырып, М.Дулатов: «Бастауыш мектепте алған тәрбиенің әсері күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да, оқу кітапшасы ана тілінде өз ұлтының тұрмысынан һәм табиғатынан жазылып, баяндап оқытуды, осылай біліп баяндап оқытқанда, жас баланың оына, қанына сүйегіне, керекті мағлұмат алып шығады.

Мұндай балалар бастауы мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген рухы жасымайды. Қайда болса да тіршлігінде қандай ауырлық көрсе де ұлт болып қалады» [132] деген болатын. Жас ұрпақты ұлттық бірлікке, Отанын, елін, жерін сүюге, ұлттық тәуелсіз мемлекетті нығайтуға өз үлесін қосуға тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Көркем шығармаларда патриоттық сезімді ардақтап, батырлық, ерлікке мадақтаған, ақылдылық, парасаттылық, достық тәрізді адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген.

Д.Исабеков: «Патриотизм өзінен өзі келетін қасиет емес. «Отанды сүю» деп жалаң айғалау жастарды патриотизмге тәрбиелеу боп табыла бермейді, міне, мынадай Отаныңды сүй деп тәрбиелесек, сірә, сол ұғымды болар. Ол үшін ауқымды мемлекеттік бағдарлама, мәдениет жөніндегі жетілген заң керек», - деген өте құнды пікір айтқан. Көркем шығармаларда өзінің жеке басын ғана емес, елдің амандығын ойлаған, отқа күймейтін, суға батпайтын ержүрек қаһармндары, батыр ұлдары мен қыздарының ерлік істерін суреттейді.

Көркем шығармаларда халықтың сүйе тыңдап, сүйсіне жырлағаны – көпшілік үшін жасалған ерлік, батырлық істер, ел қорғау әңгімелері болған. Бұл тақырыпта нешелеген әдемі әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық, ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтғанын білуге болады.

Халықты сүсіндірген бұл әңгімелер, оның мақалаларынан да айрықша орын алып отырған.

Ауыз әдебиетінің басты ерекшелігі оның шынайы патриотзмін, халқына сүйіспеншілігін, халқының бақыты, мүддесі мен болашағы үшін күресуге дайын екендігін жан-жақты көрсете білуі дер едік.

Ел қорғау, батырлық істер жайында туған халық мақалдары халықтың бұл жөніндегі ой-тілегі, арман-үддесі, патриоттық сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екенін көрсетіп отырады. Осы тақырыптағы мақалдар, ең алдымен кімге болса да,туған жер, өсіп өнген ел-отан аса қасиетті, қадірлі қымбат, ыстық деп көрсетеді. Мысалы: «Ел іші – алтын бесік», «Туған жердің тауы да ыстық». Ал сонымен қатар туған елді, жерді басқа ердермен салыстырып, әпкімге өз елінен артық ел жоқ екенін аңғартанын мақалдар да баршылық. Оған дәлел: «Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», «Кісі елі – күміс, Өз елің - алтын» т.б. мақалдар.

Өзінің мақалдарында туған жер, ел-отан аса жоғарыбағалап ардақтаған халық, оларды қорғау әрбір ер-азаматтың борышы деп біледі. Өз елін жаудан қорғау үшін қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшианнан елін-отанын қорғап алу халқын сүйген әрбір азаматтың міндеті болатындығын көрсеткен. Оны мына мақалдан: «Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі», «Елін сүйген ел болар», «Жүкті нар көтерер, қайғыны ер көтерер», т.б. көруге болады. Мұндай мақалдарға ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жеңу жолында ерлік жасаған, қара қылд қақ жарған, қиялдан тартып жол салған, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған батырларды, азаматтарды ардайтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Ерлік, батырлық жасау тек отанын, ел-жұртын, халқын сүйген адамдардың ғана қолынан келеді, осындай адамдар ғана намысын қорғайды деп сипаттайды. Мұнымен бірге халық ісі үшін қажымай күресіп ерлік жасаған, ел сүйген батыр атанған адамдардың мінезідегі жақсы қасиеттерін де көрсетіп отырған. Кіші метеп жасындағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруде осындай мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріп, патриоттық сезімге, ұлттық мақтанышты, Отан, елін, жерін сүюге тәрбиелеудің іргетасын қалауға болады деп түйіндейміз.

Ауыз әдебиетінің тағы бір жанры – жұмбақтар. Жұмбақтар халықтың табиғат құбылыстарының, өзін қоршаған дүниенің сырын танып білуге талпынған ойынан туған. Жұмбақ бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтуге, халықтың қоғамдық тұрмысының, кәсіп тіршілігінің өзгеріп отыруына байлансты мазмұны, тақырыбы жағынан немі жаңарып, байып отырады. Жұмбақтардың тақырыбы сан алуан. Сол тақырыптарына, мазмұнына қарай жұмбақтарың туған кезеңдерін шамалауға болады. Жалпы жұмбақ тапқырлықты, білімділікті керек етеді. Сондықтан оның жастар үшін білімдік, тәрбиелік маңызы зор. Сонымен қатар жұмбақтар бастауыш сынып оқушыларында патриоттық тәрбие қалыптастырып, олардың тілін дамытады. Белгілі ғалым Ж.Д.Адамбаева «Қазақ жұмбақтарының әдеби стилистикалық және тілдік ерекшеліктері» [133] деген зерттеу еңбегінде қазақ халқы жұмбақтарының пайда болуы мен тарихи дамуынан бастап, жұмбақтың тақырыптары мен қалыптасу тәсілдерін, тілдік ерекшелігі мен құрылысын жан-жақты қарастырған.

Оқу-тәрбие үрдісінде жер, Отан, тау, тас, табиғат, жан-жануарлар т.б. туралы жұмбақтар бастауыш сынып оқушыларының еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін арттырып, патриоттық сезімдерін дамытады.

Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көлемді саласының бірі – ертегілер. Ертегілер алқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, нанымын, дүниетанымын білдіреді.

Қай халықтың ауыз әдебиетін алсақ та ертегілер ауызша айтуға лайықты түрде құрылады.

Қазақ ертегілерінің тақырыптарына, суреттелген оқиғаларына қарап белгілі бір дәуірлерге топтауға болады. Кейбір ертегілер қазақтың өте ерте замандағы өмірін елестетеді. Мұндағы негізгі күрес аңшылық, млды қыстан аман алып қалу, әртүрлі стихиялық күштерді жеңуге қарсы жұмсалады. Басты кейіпкерлердің іс-әрекеті де, ұнамдылық жағы да соған орай көрсетіледі. Мысалы, «Ер Төстік», «Құлагер» [134] т.б. ертегілері.

Қазақ халқы, оның ішінен шыққан дана адамдар өзінің замандастарына да, кеінгі ұрпақтарына да жақсы тәрбие беруде. Оларды зұлымдық әрекеттерден сақтандырып, адамгершілікке үндеу мәселелерін ерте кезден-ақ қолға алғаны ертегілерден байқалады. Көп ертегілерде суреттелетін әділдік пен жауыздық арасындағы күрес бастауыш сынп оқушыларының патриоттық сезімдерін оятуға септігін тигізеді.

Жалпы ертегілердің түрлері сан алуан. Ертегінің негізгі бір саласы – қиял-ғажйып ертегілері. Бұларда өмірде болмайтын нәрселер туралы әңгімелер қозғалады. Қиял-ғажайып ертегілердің оқиғасы қиялға құрылады. Мысалы, «Ұшқыш кілем», «Адам жеңбес, Айыртөс батыр», «Аңшы бай», «Керқұла атты Кендебай» т.б. қиял-ғажайып ертегілері бастауыш сынып оқушыларының қиялын арттырады. Қиял-ғажайып ертегілерінің кейбіреуінде әдеттегі өмір мен қиял дүниесі араласып жатады. Ертегінің кейіпкері – қарапайым ғана адамдар.

Ертегінің тағы бір үлкен саласы – тұрмыс салт ертегілері және хайуанаттар туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбіне елдің бақташылық тұрмыс-тірщіліктері суреттеледі. Хайуанаттар, жануарлар жайындағы ертегілерде халық солардың мінездері арқылы адамдардың бойындағы жақсы мінез құлықтары, сол сияқты олардың бойындағы мінін, кемшіліктерін, мінезіндегі ерсілік-оғаштықтарды тұспалдаған.

Бұл ертегілер оқушыларды жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге шақырады.

Қазақ ертегілерінің ең мол түрі шыншыл ертегілер. Халық өзінің дүниетанымындағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-әрекетін, барлық мұң-мүддесін, күрес-тартысын, талап-ілегін осы шыншыл ертегілерге жиып түйген. Мұндай ертегілерде қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, қанау, зорлық, соған қаршы еңбекші халықтың наразылығы, күресі – бәрі айқын көрінеді.

Ауыз әдебиетіндегі әңгіменің бір саласы – аңыз. Аңыз негізінде әңгіме, кейде өлең, жыр түрінде болуы да мүмкін.

Аңыз белгілі бір адамның атына, іс-әрекетіне байланысты туады. Кейде аңыз әңгімеде де шындық оқиға мен қиял-ғажаып ертегі екеуінің арасы жақын. Аңыз әңгімелер бастауыш сынып оқушыларын батырлыққа, елжандылыққа тәрбиелейді.

Ауыз әдебиеті шығармалырының халыққа көп тарағандарының бірі – батырлар жыры. Ол ескі заманнан келе жатқан мұра. Батырлар жырының тәрбиелік мәні зор.

Халық ауыз әдебиетінің келесі жанры – жаңылтпаштар. Жаңылтпаштар бастауыш сынып оқушыларының тілін ширатады. А.Байтұрсынов жаңылтпаштар жайлы: «Жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда, иә тіл келмейтін, иә басқа сөз қылып бұзып кететін сөздердің басын құрап, келістірген шығарма жаңылтпаш деп аталады» - деген анықтама береді.

«Ұлттық мақтаныш сезімі дегеніміз белгілі бір басқа бір ұлт адамының көптеген жеке мақтаныш сезімінің жиынтығы болып табылады, ұлттық мақтаныш сезімі әрбір ұлт адамдары үшін бұзылмас заң» - деп Б.Момышұлы анықтама берген.

Белгілі әдебиет өкілі Ө.Тұрманжанов «Мақал-мәтелдер туралы» атты ғылыми еңбегінде: «Қашан қайда болсын, адамға ең жақын, ең қымбатты туған Отаны, өскен жер, туған елі. Сондықтан да халық «Отансыз адам, ормансыз бұлбұл», «Ел іші алтын бесік», «Жекен жерінде көгерер, ер елінде көгерер!» - деп халық өскен ұрпағын Отаншылдық патриотизмге шақырады [135].

Қазақ балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Ш.Ахметов «Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі» [136] атты еңбегінде: халқымыздың тәрбие ісінде қамтған мәселелеріне жан-жақты тоқталған. Біріншіден, тәрбие басы адам алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған. Екіншіден, мейірімді болуды үйреткен. Үшіншіден, тіл алғыш елгезек болуға тәрбиелеген. Төртіншіден, адалдық пен шындыққа баулуду көздеген. Бесіншіден, білгір бол ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді, ата-анаңды сыйлай білудіүйреткен. Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспа, - дейді халық тәрбиесі. Бұл кемшілікті айтпа деген сөз емес, қаріп-қасерлердің табиғи кемдігін (мұрны пұшық, көзі қисық, аяғы ақсақ деген сияқты) көрсетпе деген сөз. Сегізіншіден ел қорғаны батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған жұмса дегенді үйретеді. Бұдан шығатын қорытынды тәрбие мәселесінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрдің бірі патриоттық тәрбие беру болып табылады.

Көркем шығармаларда халық өміріндегі әр дәуірден құралған батырлықты, ерлікті суреттеу оның басты ерекшелігі болып табылады. Мазмұны батырлық, ерлік, ар-намысқа берік, қайтпас ер, жауына мейлінше қатал, өз еліне мейірімді, оны қорғауға, өнегелі ісі бар адамдарды суреттейтін шығармалар арқылы жас ұрпаққа патриоттық тәрбиені сабақта беруге болады деп тұжырымдаймыз. Мұндай шығармалар оқушыларды батылдыққа, ерлік ісіне, табандылыққа, әділеттілікке, ақылдылыққа тәрбиелейді. Біріншіден, ондай шығармалар балаларды елін, өз жерін сүйетін намысына берік отаншыл етіп үйретсе, екіншіден, отанына, еліне қастандық жасамақшы болған сыртқы жуларға мейлінше қатал болуға баулиды. Бұл жөнінде В.Г.Белинский. «Балаларға жалпы адамзаттық, дүнижүзілік асыл қазыналарды неғұрлым көбірек білдіріңдер, бірақ оларды көбінесе өзінің туған елінің аз ұлтының көріністері арқылы таныстыруға тырысыңыздар», - деген. Осы тұрғыдан алып қарағанда, көркем шығармаларға тән мұралар жас ұрпақты өз елдерінің нағыз патриоты етіп тәрбиелеуге болатын аысл қазына деп бағалаймыз.

Ғалым М.Ғабдуллин «Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес» атты педагогикалық еңбегінде [137] : «Ата-ананың баласына тілейтін «Балам ер жетіп, елінің ер азаматы, халқының мақтанышы, абыройы, зор адамы, қаржы қызметкері» болса екен деген тілегінен, ертең ер жеткен соң, еліне адал ет дегенді түсіну қиын еместігі жайлы ой қозғайды. Одан халқыңды сүй, халқың үшін отқа түс – күймейсің, суға түс – батпайсың, әрқашанда халықпен бірге бол, бәрінен де халық мүддесін жоғары ұста, ел қорғауда және тұрмыс-тіршілікте халықтың ер азаматы, қамқоршы ұлы бол, халық үшін ерінбей еңбек ет» дегенді түсінуге болады. Баланы тәрбиелеудегі жүргізілетін жұмыстар сан түрлі болып келеді. Солардың ішінен біз оқушыларға берілетін патриоттық, ерлік, батылдық туралы сөз қозғамақпыз. Қазақ халқы баланы жастайынан батылдыққа үйретуді жөн көрген. Баланы жастайынан өжет, қорықпайтын қиын жағдайда саспайтын, алған бетінен қайтпайтын, табанды да ержүрек, алдынақойған мақсатына жету жолында тәукел етіп іске кірісуді ұсынады. Ол үшін бала тәртіптілікке үйретілуі қажет. Кіші мектеп жсындағыоқушылар тәртіптілікке үйренсе, олар ұқыпты, тиянақты, жинақы болып келеді. Саналы тәртіп пен тәртіптілікке үйренген бала алға қойған мақсатқа жетуге ұмтылып, қандайда тапсырманы орындап шығуға ынталанып, жігермен орындайтын болады. Бұл қасиет үздіксіз тәрбие арқылы баланың қанына сіңіп, бойына тарайды. Бастауыш сыныптан бастап жүргізілген осындай жұмыстардың нәтижесінде, тәртіптілікке үйренген, соған дағдыланған бала ер жеткенде халықтың мақтаныш ететін нағыз азаматының өзі болады. Ол - өзінің Отан алдындағы азаматтық борышын жақсы түсініп, халық мүддесін жеке бас мүддесінен жоғары санайтын болады.

Халқымыздың ақыны М.Мақатаев туған жердің, Отандысүюге, оны қорғау үшін жанын беру керек деп, қазақтың намысын оятатын, патриоттық сезімін туғызатын Отан туралы мына өлең лолдарын арнаған:

Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем,

Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем.

Мен оның қасиетті тілін сүйем,

Мен оның құдіретті үнін сүйем.

Бар жәндігін сүйемін қыбырлаған,

Бәрі маған «Отан» деп сыбырлаған.

Жаным менің, кеудемді жарып шық та,

Бозторғайы бол оның шырылдаған.

Отан, Отан

Бәрінен биік екен.

Мен оны мәңгілікке сүйіп өтем... [138]

Ақынның өлеңінен Отанды сүюмен бірге, оны қорғауға, жаныңды беруге әзір болу керектігін меңзейді. Отан деген кең ұғымға қоршаған орта яғни табиғат, қоғам, адам барлығы бірлестікте қарастырылатынына түсіністікпен қарау керектігін, оны көздің қарашығындай сақтауды, Отанды ғана сүюге болатынын дәріптейді.

Бүгінгі кезеңде егемен елімізде жалпы орта білім беретін мектептегі тәрбие жұмысын қазіргі заман талабына сай ойдағыдай ұйымдастыру және демократияландыру мәселесі жалпы ұлттық, бүкіл халықтық, мемлекеттік деңгейде жұмыла көтеруді қажет ететін аса маңызды мәселе болып саналатыны белгілі жайт.

«Отан – отбасынан басталады», - дейді халық даналығы. Демек, бала тәрбиесі – Отан мен ел мүддесі. Әрбір бала бір ғана отбасының ғана емес,күллі қоғамның келешегі, көктемі, бүрршік атар гүлі екені жадымыздан есте шықпағаны абзал.

Бір сәт «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» , деген даналық сөздің мәніне үңілсек балауса шағынан–ақ бала тәрбиесіне көңіл бөлу міндеті тұрғанын аңғару қиын емес. «Дала Демосфендері» деп аталған Қаз дауысты Қазыбек бидің «Біз қазақ...» [139] және Ж.Молдағалиевтің «Мен қазақпын» [140] атты жырлары арқылы күрмеуі көп қиын заманда ел тағдырын жырлап өткен қос тұлғаның жыр шумақтары бүгінгі ұрпақты өз жерін, елін сүюге баулиды.

Қазақ елін сыртқы жаудан аман сақтап қалу үшін жанын аямай күрескен, халқымызға бағыт-бағдар беріп отырған Қазыбек бидің:

Біз қазақ деген мал баққан елміз,

Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз, - деп қазақ елінің ешкімге барып соқтықпағаны, «жаным – арымның садағасы» - деп адамгершілік рухты биік ұстағанын жырласа, ал, ХХ ғасырдың өр ақыны Ж.Молдағалиев:

Мен қазақпын мың өліп,мың тірілген,

Жөргегімде таныстым мұң тіліммен, -

Деп еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін, өз ұлтының мәрттігін басқаларға таныта отырып, ел қорғаған батыр бабаларымыздың даналық ерлік істерін асқақтата дәріптейді.

К.Д.Ушинский айтқандай «Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін ол халықтық болуы тиіс» - дейді, яғни әрбір ұлттың өзіндік дәстүрін, салтын сақтап, сол рухани рухта тәрбиелеуге баса назар аудару қажеттігін ескерткен. Сондықтан да біз жас ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде халқымыздың салт-дәстүрін, ерлік үлгілерімен сабақтастыра жүргізуді орынды деп есептейміз.

Қазақтың педагог-ғалымдары: Ж.Б.Қоянбаев пен Р.М.Қоянбаевтың педагогика оқулығында тәрбие, оның әдістері, тәсілдері, құралдары туралы ұғым беріледі. Тәрбиенің құрамды бөліктерін: құлық тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, экономикалық тәрбие, экологиялық тәрбие, эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі, құқықтық тәрбие деп жіктеп, әрқайсысына жеке-жеке тоқталып кетеді. Құлық тәрбиесінің мазмұнын ашып, міндеттерін бірі ретінде Отанына, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке балалардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеу деп көрсетеді.

Ресей ғалымы П.И.Пидкасистый тәрбиені педагогикалық құбылыс ретінде қарастырып, «тәрбие», «өзін-өзі тәрбиелеу», «қайта тәрбиелеу» ұғымдарына жеке-жеке тоқталып, әрқайсысына анықтама береді. Бастауыш сынып оқушыларын отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеуде ана тілінің маңызы зор. Жас ұпақты Отанын сүюге, елін, жерін қорғауға тәрбиелеудің негізгі құралы көркем шығарма. Көркем шығарма жанрларының ішінде ерекше орын алатын ауыз әдебиеті үлгілерін атауға болады.

Ана тілін білмейінше қазақтың баласы ұятын танымайды. Олай дейтініміз жас ұрпақты отаншылдыққа тәрбиелеудің бір ұшы қазақтың ауыз әдебиетінде, мақал-мәтелдерінде, қанатты өздерінде жатыр. Мысалы: қазақтың мақалы «Өзге елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол», «Ер бір өледі, ез мың өледі», - деп оқушыларды елін сүюге, намысты таптатпауға тәрбиелейді. Кейбір мақалдар елдің егемендігін, дербестігін ашып береді. Еркіндік пен отаншыл сезімді ерте ояту, жүрек отын ертерек тұтату парыз деп ұғынған ата-бабамыз осы патриоттық тақырыпқа арналған мақал-мәселдерді жастайынан балалардың құлағына құйып өсірген. Ғасырлар бойы қазақ жерін қорғап келген батырларын халқымыз аузынан тастамай, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп отырған. Соның бір дәлелі батырларға арналған мақал-мәселдер. Ер қуаты – қаруы, ел қуаты – батырлары. Ер намысы – ел намысы. Елді ерінен бөліп қарама, ерді елінен бөліп қарама және басқа да көптеген мақалдарды айтуға болады.

Халық батыры бауыржан Момышұлы былай деген екен: «Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық, ерлік деген ұрпақтан – ұрпаққа ата дәстүрі қала бермекү Өткенін білмеген, одан тәлім-тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы –тұл, келешегі – тұрлаусыз.

Біздің қазақ халқы – батыр халық».

Жаугершілік замандағы аңыз-әңгімелер, жыр-жоқтаулар – үлкен тәрбиелік мәні бар білім мен өнегенің нағыз қайнар көзі, халықтық педагогиканың негізінде ұлт қаһармандарының өмірі мен тарихи қызметі арқылы жеткіншектерді патриоттыққа тәрбиелеуде үлкен рөл атқарады.

Бастауыш сыныптарда патриоттық тәрбие жөніндегі барлық жұмысы тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты. Оқушыларды Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдерінің тату-тәтті, достық қарым-қатынаста, туысқандық, ынтымақтастықты көркем шығарманы оқу барысында оқу барысында, оны өмірмен алыстыра отырып тәрбиелеуге болады.

Белгілі қазақ ақыны М.Жұмабаев бала ертегіні жан тәнімен беріліп тыңдайды, ертегіде баяндалған оқиғаларға шын көңілмен нанады. Балаға құрғақ, жай сөзбен айтсақ ұқпайды, жандандырып суреттеп, көркемдеп айтсақ ұғады [141] , - деп ой түйідейді. Академик М.Әуезов қазақ фольклористерінің алғашқыларының бірі болып, ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң, елдің белгілі салтын білдіретін, арнаул үлгі айатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады [142] – деп анықтама берген.

Ал көрнекті ғалым, ақын лингвист А.Байтұрсынов ертегі жыр деп бұрыңғы өткен батырлар турасында шығарғант өлеңдерді, әңгімелерді айтады. Батырлар әңгімесі өтірік, шыны аралас, қойыртпақ әңгіме болады. Шын жағы бұрын батырлар болуы, батырлар заманында соғыс болуы, батырлар халық үшін қайрат қылуы, жұртын қорғауы. Өтірік жағы олардың мінген атына, тұтынған затына өздеріне бітпеген қасиеттерді тану, болмаған күштерді, болмаған істерді білу, өтірік те емес, шын да емес, дүбара ертегілеу әңгіме болып шығады, деген болатын [143] .

Ертегі қиялмен қисынын келтіріп қызықты ету сияқты мақсатпен шығарған әңгімелер. Ертігінің ішіндегі уақиғалар, уақиғаға қатысқан нәрселердің көбі дүниеде жоқ, қиялдағы уақиғалар мен нәрселер болады. Енртегілер көбінесе астарлы мағынасымен өнегелі келеді. Ертегі мазмұны жақсылық, жамандық, достық, қастық, арамдық, адалодық, батырлық, қорқақтық, ептілік, шорқақтық, қулық, аңқаулық және т.б. құрылады. Осы тұрғыдан алғанда ертегі өнеге беру, тәлім-тәрбие беру мақсатында шығарылғанын көреміз.

Жұмбақ деген аты жұмудан шыққан.

Сонымен қатар жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Бастауыш сыныптарда жаңылтпашты оқушылардың тілін ұстарту үшін пайдаланады. Мысалы,шеше, неше кесе сынды кеше немесе Шағынымпаздық та жаман қылық, Жағынымпаздық та жаман қылық; Қайрақтыда қайратты, қайраттан деп қайрапты. Қайрат біздің қайратты, құрыш қазан қайнатты.

Халық уыз әдебиет үлгілерінің кез-келген жанрын бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану – оқушылардың тілін дамытудың, дүниетанымын қалыптастырудың, оларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір жолы болып табылады.

2. 
   Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің педагогикалық мүмкіндіктері
   

Әр халық ұрпағының қайырымды да адал, әділ де ержүрек, үлкенді құрметтеп, кішіге қамқор, ар-ұяты мол елжанды болып өскенін қалайды. Ол үшін халық өзінің талай ғасырлар бойы жасап, әріден келе жатқан әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне арқа сүйейді.

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан Халқына Жолдауында» жас ұрпақты жауынгерлік, Отансүйгіштік рухта, ата-бабамыздың ерлік өнегесімен тәрбиелеуді мақсат етіп қойды. Бұл мақсатқа жету барысында біздер

Халықтың төл ерекшеліктерін, терең меңгеріп, оларды жас ұрпақ тәрбиесінде алатын ролін айқындап алуымыз керек. Ертеңгі болашағымыз - өскелең ұрпаққа сол тұрғыда білім мен тәрбие беруіміз қажет-ақ.

Енді осы ұлттық ерекшеліктердің бала тәрбиесіне тигізер пайдасына бұл жерде баланы патриоттыққа тәрбиелеу де керек. Қажет әдіс-тәсілдердің тиімді пайдалануы ғана бізге қажетті нәтижеге қол жеткізбек

К.Д.Ушинский айтқандай «Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін ол халықтық болуы тиіс» - дейді, яғни әрбір ұлттың өзіндік дәстүрін, салтын сақтап, сол рухани рухта тәрбиелеуге баса назар аудару қажеттігін ескерткен. Сондықтан да біз жас ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде халқымыздың салт-дәстүрін, ерлік үлгілерімен сабақтастыра жүргізуді орынды деп санаймыз.

Бүгінгі кезеңде егемен елімізде жалпы орта білім беретін мектептегі тәрбие жұмысын қазіргі заман талабына сай ойдағыдай ұйымдастыру және демократияландыру мәселесі жалпы ұлттық, бүкіл халықтық, мемлекеттік деңгейде жұмыла көтерді қажет ететін аса маңызды мәселе болып саналатыны белгілі жайт.

«Отан – отбасынан басталады», - дейді халық даналығы. Демек, бала тәрбиесі – Отан мен ел мүддесі. Әрбір бала бір ғана отбасының ғана емес, сонымен күллі қоғамның келешегі, көктемі, бүршік атар гүлі екені жадымыздан есте шықпағаны абзал.

Бір сәт «Ел боламын десең, бесігіңді түзе», деген даналық сөздің мәніне үңілсек балауса шағынан-ақ бала тәрбиесіне көңіл бөлу міндеті тұрғанын аңғару қиын емес.

Адамның келешегіне оның тегінен дарыған қасиеттердің ерекше рөл атқаратыны мәлім. Демек, патриоттық сезім де – адам бойына туа бітетін сезім. Бірақ, оның даму – дамымауы тәрбиеге тікелей байланысты. Осы арада мектеп оқулықтарының маңызына ерекше тоқталғымыз келеді. Кез келген оқулықұа үш түрлі міндет қойылады. Ол білім беру, дамыту, тәрбиелеу. Тәрбиелеу ерекше маңызды міндет. Патриоттық тәрбие де, осы тәрбиенің ең маңыздысы.

Білім мен тәрбие беру саласында күрделі өзгерістердің нәтижесінде осыған дейінгі пайдаланып келген оқулықтар мазмұны қайта қаралып, жаңаша тұрғыда толықтырылып және жазылу үстінде.

Қазіргі оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқу-әдістемелік кешендерді зерделеп шықсақ, бастауыш сынып оқулықтарында халықтық педагогиканы негізге ала отырып, қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу жағына баса назар аударылып отырғанын аңғартамыз.

Қазіргі таңда бастауыш мектепте білім берге арналған пәндерді кіріктіре оқыту арқылы білім беріп, оқушыларды шығармашылыққа жетелеу, жеке бас дербестігін дамыту мәселесін шешу мақсатын қойып отыр.

Бастауыш сыныпқа арналған оқулықтар мазмұны оқушыларға патриоттық тәрбие беруге мүмкіндік береді.

Пән мазмұнында оқушы бойында қалыптасуға тиісті мына ізгіліктерге көңіл аударылды:

-туған тіліне сүйіспеншілік – туған тілін білу, өз ана тілінде оқу мен сөйлей алу және жаза білу; ана тіліндегі шығармаларды еркін оқи білу – оқырмандық қабілет қалыптастыру аясы;

-туған жерге сүйіспеншілік – туған өлке табиғатын сүю, туған жерінің орман – көлі, тау-тасы, аң-құстарына қамқорлық жасау, оны аялау мен қорғау, күтіп баптау;

-туған елге сүйіспеншілік - өз ұлтын сүю, Отанын сүю, өз ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін қастерлеу, ұлт мәдениетінің өркендеуіне, ел экономикасының гүлденуіне үлес қосу – азаматтық аясы;

-отбасына сүйіспеншілік, ата-анасын, туыс –бауырын сыйлап, құрметтеу, қамқорлық жасау, сыйластық қатынас орната білу – кісілік қасиет қалыптастыру аясы;

-Қазақстанда мекен еткен халықтарға деген құрмет сезімін қалыптастыру – ұлт өкілдеріне, түсініктікпен қарап, сыйластық қатынас орната білу, өзге ұлттардың салт-дәстүрін сыйлау, халықтар мәдениетінен, әлемдік мәдениеттен үлгі алу - қатынас мәдениетінің аясы.

Бастауыш сынып оқушыларының бойына осы тектес құндылықтарды қалыптастыру барысында олардың ұлттық рухы, еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі, тұлғалы қалыптасу қуаты арта түседі.

Осы орайда біз зерттеу жұмысымызда бастауыш сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеуде мынай бес бағытты ұсынамыз: болашақ азаматтың бойында сана-сезім орнықтыру үшін ең алдымен, өз таризымызды – Қазақстан халықтарының тарихын білуіміз керек, екінші тілімізді – туған халқымыздың тілін білмек шарт. Үшіншіден, атадан-балаға, баладан немереге, немереден ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды білген жөн. Ол да - тарих, зерделей білсек, ол да бізді патриотизмге тәрбиелейді. Төртіншіден, өткен тарихымыздың жақсылықтары мен игі тағылымдарын сақтау, ерлік дәстүрін үлгі тұту. Бесіншіден, Абай атамыз айтқандай, ұлттық қадыр-қасиетімізді арттыру, оқушылардың ұлттық мақтаныш сезімін ояту.

Көркем шығарма - өмір мектебі. Көркем туындыда халықтың тарихы жүріп өткен тағдыры, өмір белестері, елдік-ерлік дәстүрлері, тұрмыс салты, өзіндік тілі, діні жинақталған, табиғаты кескінделген, адамгершілік ұғым-түсінігі көрініс табады.

Көркем шығарманы оқыту арқылы бастауыш сынып оқушалырының патриоттық сезімін қалыптастырамыз, дүниеге көзқарасын дамытамыз.Көркем шығарма балаларда алуан түрлі сезім, ой туғызады.

Бастауыш сыныптардағы ана тілі – маңызды пән, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің негізі, қарым-қатынас жасау мен дүниетанудың құралы, баланың шығармашылығын дамытудың арнасы. [146]

Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға және тіл арқылы қарым-қатынас жасау қызметінің барлық түрлерін /тыңдау, оқу, сөйлеу, жазу/ меңгеруге үйрету, ойлау қабілетін дамыту, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын етіп тәрбиелеу. Бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылады: сөйлеу тралы қарапайым ұғым беру, тілдік құбылыстарды талдау, баланың өз ана тілін білуіне барынша көмектесу, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес орфографиялық дағдылар қалыптастыру, диалогтық және монологтық сөйлеу дағдыларын, сөйлеу мәдениетін, өз сөзін дұрыс және орынды айтылуын өзі бақылау машығын дамыту, оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру.

Бастауыш сыныптағы ана тілі оқулығы бірнеше бөлімдерге бөлінеді. Мысалы, 2 сынып бойынша: «Туған елім – Қазақстан», «Асыл сөз», «Адам болам десеңіз», «Еңбек түбі - береке», «Өнегелі өмір», «Табиғат – тіршілік бесігі», «Біздің тілегіміз – достық».

Ана тілі оқулығында берілген кейбір тақырыптардың мазмұны бірнеше пәннің мазмұнымен кірігіп кетеді. Мысалы, 2 сынып оқулығында «Туған елім – Қазақстан», «Күз», «Туған жер», «Отан туралы», «Туған өлкем», «Астана», «Ақ бидай», «Ұланымыз ұлы елдің», «Тіл туралы», «Еңбек түбі - береке», «Бидай мен Қаңбақ», «Еңбекпен ел көгерер», «Киіз үй», «Дақылдар әні», «Батырлар туралы», «Тұңғыш қазақ ғарышкері», «Табиғат – тіршілік бесігі», «Алатау», «Ақ жаңбыр», «Жаңбыр жауды», «Нөсер», «Найзағай», «Көктем», «Көктем келді», «Наурыз», «Біздің тілегіміз - достық» [147] сияқты тақырыптар әдістемелік тұрғыдан да, мазмұны жағынан да дүниетану, қазақ тілі, еңбек, тіл дамыту, сурет пәндерімен бірлесіп, жымдасып, кірігіп кетеді. Осының бәрі бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие қалыптастыруға едәуір септігін тигізеді. Көркем әдебиет үлгілерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану және оның табысты болуы белгілі жағдайларға байланысты болмақ. Мұнда сынып жетекшінің қосатыны мол.

Оқушылардың патриоттық тәрбиесін қалыптастыруда оқулық материалдарын пайдаланудың маңызы зор. Патриоттық тәрбие беру әсіресе, бастауыш сынып оқушыларына байланысты бұл мәселені шешуде оқулықтарда берілген материалдардың мазмұнының мәні айрықша. Ана тілі оқулығын саралау барысында патриоттық тәрбиеге қатысты көптеген материалдар Отанға, елге, жерге арналған.

Оқулықта берілген әрбір тараудан кейін тақырыпқа байланысты мақал-мәселдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, түрлі сұрақтар мен тапсырмалар берілген. Осының барлығы бастауыш сынып оқушыларында патриоттық тәрбиені қалыптастыратыны сөзсіз. Дегеменде, жеке тұлғаның бойында елжандылықты қалыптастыру бірнеше жағдайларға байланысты.

Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық тәрбиесін қалыптастыруда мұғалімнің атқарар ролі ерекше. Оның себебі сынып мұғалімнің міндеттерінің көлемі өте ауқымды, әрі қиындықтарға толы. Мұғалім – бұл өз балаларының ортасындағы қарым-қатынас қуанышына кенелу. Мұғалім болу – педагогикалық қарым-қатынасты, ынтымақтастықты жүзеге асыру, өзіңнің әрбір тәрбиеленушіне қажет болуға талпыныс және адам тәрбиелеудегі кішігірім жетістіктер мен үлкен жеңістердің қуанышы [148].

Оқытудың ғылыми деңгейін арттыруда, көркем шығарма әдебиетінің тәрбиелік, педагогикалық құндылығын ерте кезде-ақ түсінген.

Қай заманды алмасақ та, патриоттық тәрбие әрқашанда өзінің көкейтестілігін жойған емес. Міне бүгінгі таңда да еліміз егемендігімізді алып, патриоттық тәрбиеге баса көңіл бөлініп жатқан кезде барлық мұғалімдердің алдында тұрған міндет - өсіп келе жатқан жас ұрпақты елжандылыққа, отаншылдыққа баулу болып табылады.

Жалпы бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма арқылы патриоттық тәрбиелеу үшін сынып жетекшісі төмендегідей мәселелерді жүзеге асыруы қажет:

1. 
   оқушыларды көркем әдебиетке жұмылдыру;
   
2. 
   оқушыларға бар мүмкіндігінше білім алуға көмектесу;
   
3. 
   бастауыш сынып оқушыларының ғылыми біліктерін, дүниеге көзқарастарын, өмірлік ұстанымын қалыптастыру;
   
4. 
   оқушылардың бос уақытын көркем әдебиетке тарту;
   
5. 
   көркем әдебиет арқылы патриоттыққа тәрбиелеу мақсатында алан түрлі топсаяхаттар, интеллектуалдық ойындар, арнайы тәрбие сағаттарын ұйымдастыру;
   
6. 
   ата-аналармен жұмыс (балаларының оқуына көмекті дұрыс ұйымдастыруға үйрету, көркем әдебиет шығармаларына балаларының қызығушылықтарын дамытуға ата-аналарды қатыстыру)
   

Бастауыш сыныптарда көркем әдебиет шығармаларын пайдалануда оқытудың дидактикалық принциптерін (ғылымилық, саналылық пен белсенділік, көрнекілік, жүйелілік пен бірізділік, беріктілік, тиімділік, теория мен тәжірибенің байланыстылығы) басшылыққа ала отырып, гуманистік, табиғатқа сәйкестілік принциптерін жүзеге асырамыз.

Жалпы принцип (латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида дегенді білдіреді. Дидактикалық принциптер – оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін, әдістерін, оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар жүйесі. Оқыту принциптері оқыту заңдарын және заңдылықтарын пайдалану әдістерін сипаттайды. Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты болып келеді. Оқыту процесінде мұғалім дидактикалық принциптерді басшылыққа ала отырып оқытудың мазмұнын, әдістерін, формаларын таңдап, оқушылардың көркем шығарма арқылы патриоттық тәрбиесін қалыптастырады. Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларында патриоттық тәрбиені қалыптастыру нәтижелі болуы үшін мұғалім дидактикалық принциптерді дұрыс таңдай алуы қажет. Мұндағы мұғалімнің басты қызметі: дидактикалық принциптердің негізінде бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру мақсатында көркем шығарма әдебиетін оқу үрдісінде жүйелі, тақырыпқа сай қолдану.

Негізгі дидактикалық принциптерден басқа гуманистік принцип оқу-тәрбие үрдісінде оқушылармен субъект-субъектілі қарым-қатынасты талап етеді. Оқушылардың көзқарасымен санасуды, олардың жеке басын құрметтеуді қажет етеді. Табиғатқа сәйкестілік принципін алған ұсынған чех педагогы Ян Амос Коменский. Оның ілімі бойынша табиғатқа сәйкестілік принципі оқу-тәрбие үрдісін нәтижелі етеді. Табиғатқа сәйкестілік принципі оқу-тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін ескеруді, сондай-ақ, олардың табиғи нышандарына сәйкес жүргізуді талап етеді.

Жалпы айтқанда оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады.

Кез келген педагогикалық оқулықты талдасақ, онда оқыту әдісі ұғымына саналуан анықтама берген. Мәселен, Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярова: «Оқыту әдістері – оқытудың мақсат – міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады» [149] - дейді. Ал, Ресей профессоры П.И.Пидкасистый: «Оқыту әдістері – дидактикалық міндеттерді шешуге бағытталған мұғалім мен оқушының бірлескен іс әрекеті» - деген анықтама береді.

Педагог ғалымдардың оқыту әдістеріне берген анықтамаларын саралай отырып біз оқыту әдістері дегеніміз оқыту процесінде мұғалім мен оқушының белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған бірлескен іс әрекеті деген анықтамаға қосыламыз.

Бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарма арқылы патриоттық тәрбие беруде осы аталған дәстүрлі оқыту әдістерінен басқа проблемалық әдіс, эвристикалық, зерттеу, монологтік әдіс, видео әдісін пайдаланудың маңызы ерекше.

Сонымен қоса, оқу-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруде оқытудың формалары мен түрлерінің әсері айрықша. Көркем шығарма әдебиет үлгілерін пайдалану нәтижелі болу үшін мұғалім оқытудың формаларын (сабақ, үй тапсырмасы, сыныптан тыс жұмыстар, факультативті сабақтар т.б.) түрлендіріп, алмастырып отыру қажет. Көркем шығарма мазмұнын оқушыларға проблемалық оқыту (тақырыпқа сай оқушы алдына проблема туғызу), дәстүрлі оқыту (сыныптық-сабақтық жүйе), бағдарламалық (берілетін оқу материалы бөліктерге бөлініп, оқушыларға олардың жас және дербес ерекшеліктеріне сай беріледі), дамыта оқыту (мүмкіндік деңгейдегі қиын тапсырмаларды беру) арқылы меңгертіледі.

Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруде оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқытуды жүзеге асырудың маңызы ерекше. Дамыта оқыту технологиясын қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің ХVII ғасырда «Ұлы дидактикасында» айтып, талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей ғалымдары: Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны «субъект» ретінде тануға бағытталды.

Дамыта оқытуды жүзеге асырудың бағыттарын С.Рахметова, Б.Қабатай, Ә.Әмірованың жіктеуі бойынша төмендегі кестеден көрсетеміз [150].