1 – Тақырып. Саясаттану ғылым ретінде «Саясаттану»
ХХ ғасырдағы саяси ғылымның қалыптасуы
жүктеу/скачать 374,55 Kb. Pdf көрінісі
|
Саясаттану дәріс тезистері 2
| 3. ХХ ғасырдағы саяси ғылымның қалыптасуы
ХХ ғасырдағы саяси ойдың қалыптасуы мен дамуы ұлы ойшылдар М.Вебер, Г.Моска, В.Паретто, Р.Михельс, Т.Парсонс, Д.Истон, Т.Алмонд, М.Дюверже және т.б. есімдерімен байланысты. Бұл жерде, ең алдымен саяси құбылыстарды ӛзінің даму логикасы және соған сәйкес ӛзіндік тарихы бар ерекше нақтылық ретінде қарастырған неміс әлеуметтанушысы әрі саясаттанушысы Макс Веберді (1864-1920) бӛліп кӛрсеткен жӛн. Оның негізгі жұмыстары: «Протестанттық этика және капитализм рухы» (1904-1905 жж.); «Саясат бейімділік және кәсіп ретінде» (1919 ж.); «Шаруашылық және қоғам» (1920 ж.). Бүкіл Азияны жаулап алуды қарастырған «ӛзара гүлдену саласы» доктринасы Жапонияның геосаясатының нұсқасы болып табылады. Американдық геосаясат концепциясының негіздерін екінші дүниежүзілік соғыс кезінде әлеуметтанушы, тарихшы, географ Н.Спикмен (1893-1943) ӛзінің «Дүниежүзілік саясаттағы Американың стратегиясы» және «Әлемдік құрылым географиясы» кітаптарында баяндады. ХХ ғасырдың бірінші жартысында қоғамның барлық мүшелерін ынтымақтастығын дәріптеген саяси ынтымақтастық (солидаризм) ілімі кеңінен тарады. Ынтымақтастық ілімінің ірге тасын қалаушылардың бірі Француз әлеуметтанушысы және құқық теоретигі Л.Дюги (1859-1928) болды. Ол қоғамда адамдарды біріктіретін байланыстар ынтымақтастықтың дәнекері болып табылады деп есептеді. «Ынтымақтастық фактісін адамдар мойындайды» – деп, есептеді ол. Қоғамдағы әрбір тап, әлеуметтік жік, оның пікірінше, қоғамда ынтымақтастықты қамтамасыз етуде ӛзіндік орнын алады және ӛзіндік рӛлін атқарады, олардың ынтымақтастығын дамыту капиталистік ақиқаттың жағымсыз жақтарын жоюға мүмкіндік береді. Ынтымақтастықты анықтайтын және дамытатын орган, – Дюгидің пікірінше, – мемлекет болып табылады. Паретомен қатар саяси элита тақырыбын Гаэтано Москаның (1886-1941) зерттегені белгілі. Ол осы тақырыпқа «Саяси ғылымдардың негіздері», «Билеуші тап» кітаптарын – ӛзінің зерттеулерін арнады. Моска барлық, азды-кӛпті ӛркениетті қоғамдарда «билеуші» және «басқарушы» екі тап пайда болады деп есептеді. Билеуші тап (элита) саяси билікке монополия орнатып, басқарылушы таптың есебінен күн кӛреді. Оның пікірінше, «қазіргі ӛкілетті мемлекетте» саяси билік сондай «ұйымдасқан азшылықтың» қолына шоғырланған. Парето мен Москаның идеялары Роберт Михельске (1876-1936) айтарлықтай ықпал жасады. Ӛзінің «Қазіргі демократия жағдайындағы саяси партия әлеуметтануы» деген еңбегінде ол буржуазиялық демократиядағы «олигархиялық тенденциялардың темірдей заңын» ұсынды. Элита теориясы әртүрлі түсіндірулермен қазіргі уақытта да насихатталып келеді. Саясаттануда саясатты талдауда құрылымдық-функционалдық әдіс ерекше орын алды. Құрылымдық-функционализмнің аса ірі ӛкілі американдық әлеуметтанушы Толкотт Парсонс (1902-1979). Оның негізгі еңбектері: «Әлеуметтік әрекет құрылымы» (1937 ж.); «Әлеуметтік жүйе» (1951 ж.); «Әрекет теориясы және адами ӛмір сүру» (1978 ж.). Парсонстың идеялары Д.Истон жасаған саяси ӛмірге жүйелі талдаудың және саяси жүйе теорияларының негізін құрады. Дэвид Истон (1917) – канадалық және американдық саясаттанушылардың ішіндегі кӛрнектілерінің бірі. Оның негізгі еңбектері: «Саяси жүйе» (1953 ж.), «Саяси ӛмірді жүйелік талдау» (1956 ж.), «Саяси құрылымды талдау» (1990 ж.). Истонның саяси ғылымға қосқан негізгі үлесі саяси жүйенің ӛмір сүруін зерттеуге, сонымен қатар саяси әлеуметтену мәселесін зерделеуге жүйелік талдаудың принциптері мен әдістерін бейімдеумен және қолданумен байланысты. Саяси тұжырымдардың қалыптасуы мен дамуына ірі үлес қосқан француз әлеуметтанушысы әрі саясаттанушысы Морис Дюверже (1917) болды. Оның негізгі еңбектері: «Саяси партиялар» (1951 ж.), «Саясат идеялары. Биліктің қоғамда қолданылуы» (1966 ж.), «Саясат әлеуметтануы: саяси ғылымдардың элементтері» (1973 ж.). Қазіргі кезге дейін ӛткен жүзжылдықтың 50-60 жылдарында Батыс елдерінде кеңінен тараған идеологиясыздандару теориясы қайсыбір түсініктемелер алып, сақталып отыр. Теориялық тұрғыдан алғанда бұл тұжырымдама ӛзінің шығуын неміс әлеуметтанушысы Карл Мангеймнің (1893-1947) әлеуметтанулық білімінен алады. Бұл зерттеуші ешқандай идеология ақиқат туралы нақты білім бермеуімен байланысты, идеологияны «жалған білім» деп жариялады. 50-60 жылдары Батыстың ірі философтары, әлеуметтанушылары Т.Парсонс, Э.Шилз, Д.Белл, С.Липсет, Р.Арон және басқалары идеологиясыздандыруға әлеуметтік-саяси тұжырымдамалық сипат берді. Бұл тұжырымдама, бір жағынан, сол кездегі ӛмір сүрген буржуазиялық идеологияны партиясыз «таза ғылым» ретінде кӛрсетуге бағытталса, екінші жағынан, «кез келген идеологияның ғылымсыздығы» туралы пайымдаудың астарында оны ӛзге идеологияға қарсы қою жатыр еді. Батыс әлеуметтануында институционализм айтарлықтай рӛл атқарады. Оның ӛкілдері Сеймур Липсет (1922), Чарльз Милз (1916-1968) және басқалар қоғамдық, соның ішінде саяси ӛмірдің тұрақты ұйымдасуы және реттелуі формаларын зерттейді. «Саяси институт» осы бағытта қолданылатын негізгі ұғым болып табылады, бұл жерде ішкі құрылымы бар және қызметтің бекітілген ережелері мен нормаларына бағынатын, белгілі бір саяси мақсаттар мен функцияларды атқару үшін құрылған мекеме ретінде түсіндіріледі. Саяси ойда технократтық бағыттың пайда болуын кӛптеген зертеушілер америка ғалымы Т.Вебленнің (1857-1929) есімімен байланыстырады, 20-шы жылдары шыққан «Инженерлер және баға жүйесі» кітабында ол саяси билікті техника мамандарына беруді ұсынды. ХХ ғасырдың 40-50 жылдары, жоғарыда әңгіме болған тұжырымдамалар пайда болып, ӛнеркәсібі дамыған елдерде технократияны саяси нақтылыққа айналдыру туралы кӛзқарастар қалыптасты. Бұл тұжырымдамалардың авторлары технократтар басшылық қызметті тек кәсіпорындар мен олардың бірлестіктерінде алып қана қоймай, ӛздерінің қолдарына саяси билікті шоғырландыруы тиіс деп санады. 60-70 жылдары технократиялық идеялар америка әлеуметтанушылары мен саясаттанушылары Г.Саймонның («ғылыми басқарылатын қоғам»), Д.Беллдың («постиндустриалдық қоғам»), З.Бжезинскийдің («технотрондық қоғам») және басқаларының тұжырымдамаларынан кӛрініс тапты. Аталмыш тұжырымдамалармен қатар, ХХ ғасырда «постиндустриалды қоғам», «мемлекеттік шаруашылық теориясы», «әлеуметтік нарықтық шаруашылық», «бәрін жарылқайтын мемлекет» тұжырымдары, «саяси плюрализм теориясы» және т.б. мейлінше кеңінен тараған еді. «Постиндустриалды қоғам» тұжырымдамасы авторларының бірі американдық әлеуметтанушы Алвин Тоффлер (1928) «Болашақпен соқтығысу», «Үшінші толқын» және басқа да еңбектерінде адамзат жаңа технологиялық революцияны басынан кешіріп жатыр, соның барысында компьютерлік дәуір орнайды және ақпараттық қоғамға ӛту жүзеге асады деп сендірді. Қазіргі уақытта саяси плюрализм теориясы саясаттануда маңызды орын алған. Саяси плюрализм теориясын Э.Дюркгейм, М.Дюверже, Р.Даль, Р.Дарендорф жасады. Олардың кӛзқарастарының негізін қазіргі қоғамда таптар жойылды, олардың орнында әртүрлі ӛзара әрекет ететін әлеуметтік жіктер ӛмір сүреді, бұлардың мүдделері антогонистік емес, олар тату тұра алады деген қағида құрады. Мұндай жағдайда мемлекет әртүрлі топтардың мүдделерін үйлестіру функциясын атқарады, бәсекелесуші саяси күштердің арасында қазылық рӛл атқарады, біреулердің екінші біреулерден асып кетуіне жол бермейді. «Саяси плюрализм» теориясы демократиялық қоғамда әлеуметтік топтар ӛздерінің мүдделерін еркін білдіретініне, саяси ӛмірге қатысуға, партиялар, қозғалыстар құруға және т.б. сендірді. Мұндай қоғамда, олардың пікірінше, саяси билік нығаяды, оның шешімі әр түрлі әлеуметтік топтардың ӛзара әрекетінің нәтижесі болып табылады. Идеялық плюрализм немесе пікір плюрализмі әртүрлі индивидтердің санасында объективтік ақиқаттың алуан түрде бейнеленуінің нәтижесі, адами әр түрлі ойдың мәңгілік табиғи формасы, онсыз адамзаттың қарқындап дамуы мүмкін емес. Саяси плюрализмнің мәні таптар мен әлеуметтік топтардың әр түрлі мүдделері мен позицияларының объективті себептеріне саяды, демек саяси салада олардың білінуі кӛп түрлі формалардан байқалады. ХХ ғасырдың 30-50 жылдарында АҚШ-тың саяси ғылымы бихевиоризмге үлкен назар аударды. Бихевиоризмнің классиктері (Ч.Мериэм, Г.Лассауэлл, Дж. Кэтлин және т.б.) саясатты тұлға аралық ӛзара әрекет тұрғысынан қарастырды. Олардың түсінігі бойынша, саясат жекелеген индивидтердің ӛзара әрекеті мен саяси әрекеттердің жиынтығынан құралады, яғни индивидуалдық саяси жүріс-тұрыс векторларының қосындысынан қалыптасады. Индивидтер билік мәселесінде ӛзара қарым- қатынасқа түседі, олардың индивидуалдық мақсаттары саяси ӛмірдің негізін құрайды. Осы жағдайда саяси сала ең алдымен белгілі бір әрекеттер мен ӛзара әрекеттерден қалыптасатын («акций», «интеракций») индивидтердің саяси белсенділігінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Осы методологиялық ұстаным шеңберінде саясаттың ресурстар алмастыруы (П.Блау), «саясаттың ойын теориясы» (О.Брамс), «саяси субъектілерді ұтымды таңдау теориясы» (Ф.Фиорна) іспетті тұжырымдамалар жасалды. Саяси ғылымдардың қазіргі саяси жүйелерді, құбылыстар мен процестерді зерттеу мүмкіндігін барынша кеңейтуде болашағы зор бағыттарының бірі – салыстырмалы саясаттану қалыптасты. Америка саясаттанушысы Габриэль Алмонд (1911) осы бағыттың кӛрнекті ӛкілі болып саналады. Оның негізгі жұмыстары: «Салыстырмалы саясат: даму тұжырымдамасы» (1966 ж.), «Дамушы аймақтардың саясаты» (1968 ж.), «Бүгінгі салыстырмалы саясат» (1988 ж.). Алмондты саяси жүйе және саяси мәдениет жӛніндегі теориялық зерттеулері танымал етті. Алмонд дайындаған саяси жүйе моделдерінде негізінен «кіру» және «шығу» функцияларына кӛңіл аударылды. Алмонд саяси мәдениеттің мазмұнын құрайтын саяси бағыт-бағдарлардың және саяси жүйенің ӛмір сүру сипатының арасындағы ӛзара байланысты кӛрсетті. Алмонд пен С.Вербаның бірігіп шығарған «Азаматтық мәдениет. Бес мемлекеттегі саяси қатынастар және демократия» (1963 ж.) атты еңбегінде салыстырмалы саяси талдаудың әдістерін, мысалға АҚШ, Мексика, Италия, Ұлыбритания және Германия сияқты бес ел халықтарының саяси мәдениеттерін салыстыру арқылы паш еткен. жүктеу/скачать 374,55 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|