Қадірлі талапкер!
Лексикология – тілдің лексикасын (сөздік қор, сөздік құрам) және оның тарихи дамуының заңдылықтарын, қызметін зерттейтін сала
жүктеу/скачать 405,66 Kb.
|
KAZAK TILI ереже
Лексикология – тілдің лексикасын (сөздік қор, сөздік құрам) және оның тарихи дамуының заңдылықтарын, қызметін зерттейтін сала.Семасиология – тілдегі сөздерге тән мағыналарды зерттейтін сала. Этимология – жеке сөздердің, морфемалардың шығу тегін, бастапқы мағынасын, ол мағынаның өзгеру, даму жайын зерттейтін сала. Фразеология - тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін сала. Диалектология – диалектілер, говорлар, жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттейтін сала. Топонимика – жер, су, қала, ауыл, елді мекен аттарын зерттейтін сала. Антропонимика – кісінің фамилиясын, әкесінің атын, кісінің шын аты мен лақап атын, бүркеншік аттарын (псевдоним) қарастыратын сала. Лексикография – сөздіктер жасау және оларды зерттеу жөніндегі үлкен бір сала. Сондай-ақ лексиканың ономасиология, этнонимика, астронимика сияқты салалары бар. ҚОЛДАНУ АЯСЫ ШЕКТЕУЛІ СӨЗДЕР КӨНЕРГЕН СӨЗ Көнерген сөз – қазіргі уақытта қолданыстан шығып қалған немесе мағынасы көмескеленген сөз. Оның екі түрі бар: архаизм және историзм. Архаизм – әр халықтың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына байланысты әр дәуірде өзгеріп, яғни қазір басқаша аталатын ұғымның бұрынғы атауы болатын сөз.
Историзм – белгілі бір дәуірдегі қоғамдық ұғымға байланысты туып, қазір қолданудан шығып қалған сөз. Мысалы: уез, барымта, ханзада, нөкер, батырақ, қауыл керуен, жүз басы, би, болыс т.б. ЖАҢА СӨЗ Жаңа сөз (неологизм) – ғылым мен техниканың дамуына байланысты қолданысқа енген жаңа сөз. Мысалы:
ДИАЛЕКТ СӨЗ Диалект сөз – белгілі бір аймақта тек ауызекі тілде ғана қолданылатын сөз. Мысалы, «сым» сөзі Оңт. Қазақстанда ғана қолданылады.
Диалект сөз бір жағынан көбіне кәсіби сөз бола береді. Мысалы, "атыз" сөзі - әрі диалект сөз, әрі кәсіби сөз. ТЕРМИН СӨЗ Термин сөз – ғылымның, техниканың, спорттың белгілі бір салаларына жататын сөз. Термин бір ғана тура мағыналы сөз болып келеді. Мысалы: фонетика, грамматика, экология, бизнес т.б. КІРМЕ СӨЗ Кірме сөз – ана тілімізге шет тілінен енген сөз. Мысалы: Араб тілі: қалам, ғылым, отан, мұғалім т.б. Парсы тілі: тақта, дос, нан, апта, т.б. Орыс тілі: парта, кино, цирк т.б. КӘСІБИ СӨЗ Кәсіби сөз – белгілі бір кәсіпке, шаруашылыққа, өнерге байланысты қолданылатын және негізінен сол кәсіппен айналысатындарға ғана түсінікті сөз. Мысалы: көнек, қауға, жылым, күнжара, ау, атыз, шиіт, сүзекі тоспай, торша т.б. ТАБУ СӨЗ Табу сөз (бұрмалау) – қазақ дәстүрі бойынша тура айтуға тыйым салынғандықтан, бұрмалап аталған сөз. Табу – индонезия тіліндегі “тыйым салу” деген мағынадағы сөзден шыққан. Бұл ұғым қазақ салт-дәстүрінде жиі қолданылады. Мәселен, жаңа түскен келіннің күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, оларға лайықтап ат қоюы: шырайлым, айдарлым, төре жігіт, мырза жігіт. ЭВФЕМИЗМ мен ДИСФЕМИЗМ Эвфемизм – мағынасы тұрпайы (дөрекі) сөздің орнына сол ұғымды жұмсартып қолданылатын сыпайы сөз. Мысалы:
ТҰРАҚТЫ ТІРКЕС (фразеологизмдер) Тұрақты тіркес – сөздердің орны әбден қалыптасқан және құрамындағы сөздерден мүлдем басқа мағына беретін тіркес. Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын өзгертуге, басқа сөзбен ауыстыруға келмейді. Мысалы:
Тұрақты тіркес сөйлемде бір сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болады. Мысалы, Оқу инемен құдық қазғандай. ("Инемен құдық қазғандай" тұрақты тіркесі қандай? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің баяндауышы болып тұр.) ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР (күнделікті өмірде жиі қолданылатындары) Ағама жеңгем сай, апама жездем сай – мінез-қылығы үйлес Ағынан жарылды – ештеңені жасырмады, бар сырын ақтарды Ажал оғы атылды – өлді, мерт болды Ажары кірді – көріктенді Азуы алты қарыс – қаһарлы Азуын айға біледі – мейлінше батыл қайрат көрсетті Айдар тақты – әйгілі қылды Айдарынан жел еседі – асқақтап дәурен сүру Айды аспанға бір шығарды – аты шықты, таң қалдырды Айдың күні аманда – аман-есенде, тыныштықта Аймандай қылды – әшкереленді, ұятты болды Айна қатесі жоқ (айна қатесіз) – дәл, тұп-тура Айтаққа ерді – өсек-аяңға ерді Айтқан сөз құлағынан ағып кетеді – түсінбейді Айы оңынан туды – жолы болды Айызы қанды – көңілі жай тапты, құмары тарқады. Айылын жимау – жасқанбау, сескенбеу Ақ ауыз қылды – алдап кетті Ақ жарқын – ашық көңілді Ақ иық – айрықша асыл қыран Ақ киізге көтерді – хан сайлады Ақ саусақ – жалқау Ақ тамақ – қыздың сұлу тамағы Ақыл (ой) таразысына салды – ойланды Ақыл қосты – кеңес берді Ақылға салды – ойланды Ақысын жеу – еңбегінің ақысын бермеу Ала ауыз(алты бақан) – бірлігі жоқ Ала болды – араздасты Ала көзімен атты – жек көріп, тіктесе қарады Алақанға қарады – дәмеленді Алақанның аясындай – тар жер Алақанына түкірді – іске дайын тұрды Ал-дал болды – әуре-сарсаң күйге түсті Алқам – салқамы шықты – тозығы жетті Алқымынан алды – қинады Алмасын қанға суарды – кектенді Алпыс екі тамыры босады – елжіреп мейірімі түсті Амал қылды – амал жасады Араны ашылды – аш көзденді Арасынан қыл өтпейді – өте тату Арқа сүйеу – сүйеніш ету Арқаны кеңге салу – асықпау, саспау Арқасы мұздап қоя берді – сескенді Арнасына (сабасына) түсті – ашуы тарқады Артына сөз қалдырды – кейінгіге өнегелі сөз қалдырды Ас аш өзегіне түсті – ішкен тамағы кеселге соқтырды Ас қайырды – бата берді Асығы алшысынан түсті – жолы болды Ат арылту – әуре болу Ат ойнатты – басынды Ат салысу – көмектесу Ат ізін салмау – хабарласпау Ат ізін суытпау – жиі келіп тұру Атарға оғы жоқ – ашуланған адам Ат-тонын ала қашу – басын алып қашу Аузы алты қарыс – қаһарлы Аузын буған өгіздей - үндемейтін Аузына құм құйылды – жағы қарысты Аузынан бір елі тастамайды – үнемі айтады Аузынан салбырап түскендей – айнымай ұқсаған Аузының салымы бар – несібелі кісі Ауыз жаласу – жақтау, болысу Аш көз – қомағай адам Аяғы аспаннан келді – тас талқаны шықты Аяқтандыру – үйлендіру Әй дейтін әже қой дейтін қожа жоқ – бассыздық, тәртіпсіздік Әңгімесі жарасу – ортақ тіл табысу Әпер бақан – шаш ал десе, бас алатын адам Базары тарқады – дәурені өтті Балақтағы бит басқа шапты – болмашы жұрт қорлады Бармағын тістеді – өкінді Бас білдіру – үйрету Бас изеді – келісу Бас имеу – келіспеу, берілмеу Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ – салттан аттау жоқ Басынан сөз асырмау – басындырмау Бауыр басу – үйрену Бес аспап – өнерлі Бес саусақтай білу – жетік білу Бет бақтырмау – бой бермеу Бетке айту – шындықты көзіне айту Бетке шіркеу болды – ұятқа қалдырды Бит қабығынан биялай тоқыған – өте шебер Биті торғайдай, мойыны ырғайдай – арық Бұйым көрмеу – менсінбеу Бүйректен сирақ шығару – болмашы нәрседен шатақ шығару Бүйідей тиді – әлек салды Ғайып ерен қырық шілтен – мұсылмандарды жебеп жүретін киелі бейнелер Далаға кетті – босқа кетті Дәм-тұзы жараспады – тату-тәтті тұра алмады. Деміне(кеудесіне) нан пісірді – мақтанып ісіп кетті Дымын шығармау – үндемеу Ділгір болу – өте мұқтаж болу Екі аяғын (өкпесін) қолына алу – аяғы-аяғына жұқпау Екі аяғын бір етікке тығу – қысымға алу Екі езуі екі құлағына жету – қуану Екі көзі төрт болды – қорықты Екі көзі шарасынан шығу – қорқу Екі қолынан демін алу – болып, жетісіп отыру Еңбегін сауды – адал күн кешті Еңсесі құру – сағыну Ер қаруы – бес қару – қылыш найза, садақ, шоқпар, сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар. Ереуіл атқа ер салу – елін қорғауға аттану Ернін шығарды – мазақтады Ернінің емеурінін білу – көңілін табу Есек құрты мұрнына түсу – баю Етек-жеңін жиды – есін жиды Етектен алу – кедергі жасау Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау Жағадан алу – қылғындыру Жағасын ұстау – таңдану Жағы сембеді(тынбады) – көп сөйлеу Жағына пышақ жанығандай – арық Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті, мықты Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру Жанары кетті – көзінің нұры кетті Жанды жегідей жеу – қиналу, іші құса, уайым болу Жаны зәр түбіне жету – қорқу Жаны сіреден жаралған екен – мықты Жанын қоярға жер таппау - әлек болу Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыным таппау Жауырынан жел өту – азап шегу Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру. Желкесін қасу – қысылу, сасу Жеме-жамге келгенде – шешуші сәтте Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты – табан астынан бәле шықты Жер аяғы қиянда(ит өлген жер, ит арқасы қиянда, жер түбі) – алыс Жер болу – ұялу Жер жұту – жоқ болу Жер қабу – өлу Жер қаптыру – алдау Жетім қыздың тойындай – елеусіз Жұлдызы оңынан туу – жолы болу Жұмған аузын ашпау – сөйлемеу Жұмыртқадан жүн қырыққан – қу Жүз тайысу – ұрысу Жүзі қайту – тайсалу Жүзі солу – жүдеу Жүзіктің көзінен өткендей – сұлу Жүн терісін сыпыру – өлімші етіп сабау, азаптау Жүндей түтті – әбден сабады Жүрегі алып ұшты(жүрегі аузына тығылды, жүрегі аттай тулады) – қатты толқыды Жүрегінің түгі бар – батыр Жүрісі сұйық – ісі мардымсыз Жыл көрдің бе, ай көрдің бе? – көп ұйықтағанға айтады. Жылан жалағандай – түк қалдырмау Жыланның басы қайту – аштығы басылу Жынынан айрылған бақсыдай – не істерін білмей, абдырып қалғанда айтылады. Жыртысын жыртты – намысына шапты, сойылын соқты, жоғын жоқтады, шашбауын көтерді. Жібі түзу – дұрыс адам Жігері құм болу – шаршау, тауы шағылу, жасып қалу Жілігі шағылу – беті қайту Зәрезап болу – жүрегі шайлығу, үрейі ұшу Зәрі қайту – уы тарқау Зәріне міну – қаһарлану Зығыры қайнау – ашулану Иегі қышу – дәмелену Ине шаншар жер жоқ – толық, тығыз Инемен құдық қазғандай – қиын, ауыр Инені жіпке тізу – бәле қуу Иненің жасуындай – азғантай Иненің көзінен өткендей – пысық Ит арқасы құрысты – қайратқа мінді Ит байласа тұрғысыз – адам тұрғысыз Ит басына іркіт төгілу (ақ түйенің қарны жарылу) – молшылық орнау Ит болу – қор болу Ит пен құстың арқасында – кім көрінгеннің арқасында Ит терісін басына қаптау – ұрысу, балағаттау Иттің қара тұмсығындай көру – жек көру Иттің құлы итақай – кім көрінген, кез келген Иығына су кету(йығы салбырау, ұнжырғасы түсу, салысуға кету) – қажу шаршау Иығынан дем алу – мақтану Иін тірескен - өте көп Иісі мұрнына кірмейді – ештеңе сезбеу Кәдеге асу – іске жарау Кәріне міну – ашулану Кебін кию – аяғын құшу Кежегесі кейін тарту – жалқаулану Кендірі кесілді – көтерем болу Кең балақ, жалпы етек – қолынан іс келмейтін, олақ Кең дүние тар болу –дүниеден түңілу Кердең басу – талқандау Кескен жерінен қан шықпас – қатал, ұятсыз адам Кеудесіне шайтан кіру – азу Көз байлау – алдау Көз болу – ие болу Көз жазып қалу – адасу Көз қиығын салу – көздің ұшымен қарау Көз салу – қару Көз сүзу – телміру Көз шалу – көрініп қалу Көзге сүйел болу – жек көрінішті көріну Көзге түртсе көргісіз – қараңғы Көзден ғайып болу – жоқ болу Көзді ашып-жұмғанша – тез Көздің жауын алу – қызықтыру Көздің шырымын алу – аздап ұйықтау Көзі (қарасы) батты – бір жола жоқ болды, құрыды Көзі алақандай болу – қорқу Көзі ашылу – санасы ояну Көзі жету – кәміл сену Көзі тою – көңілі тою Көзіне топырақ шашу – жамандық жасау Көзіне шөп салу – алдау Көк айыл(долы) – ашушаң Көк ала қойдай ету – сабау, ұру Көк өрім – бала кез Көкейін тесу – көп құмарту Көкесін таныту – ұрып-соғу Көкірегі қарс айырылу – қайғыру, өкіну Көлденең сөз – жағымсыз қауесет Көрпеңе қарай көсіл – әліңе қара Күлге аунаған түйедей – шаң-шаң Кірерге тесік таппау – ұялу Кірпігінен қырау тамған – қаһарлы Кірпідей жиырылу – жақтырмау Кірпік қаққанша – тез Кірпік қақпау – ұйықтамау Кіршік шалу – ойына ақау түсу Қабағы кірбің тартты – ренжіді Қабағын қырау шалу – қартаю Қабақ қақпау – тез Қабақ шытысты – ұрысты Қабырғамен кеңесті – жақын кісілерімен келісті, өз-өзімен ойласты Қабырғасы қайысу – қатты қиналу Қадалған жерінен қан алу – дегенін істету Қаймағы бұзылмау – бірлігі бұзылмау Қайрауы жеткен – бабына келген Қақпанның қанды аузын басу – қолға мықтап түсу Қалпақтай ұшу – құлап түсу Қалтасына сену – байлығына сену Қан жалау – таяқ жеу Қанат біту – қарқын алу Қанатын жазу – белгілі болу Қанатын қию – сорлату Қанды балақ – озбыр Қаны қайнау – ашулану Қанына сіңу – әдеттену Қанына тарту – туысына ұқсау Қара есекке теріс мінгізу – артына кір келтіру Қара жаяу емес – құр алақан емес Қармаққа түсу – ұсталу Қас бен көздің арасында – тез Қас қарайғанда – кешқұрым Қауқары кету – шаршау Қиқу салды – дабыл қақты Қой аузынан шөп алмас – момын Қой үстіне бозторғай жұмыртқалау – тыныштық заман орнау Қойға шапқан қасқырдай – тас-талқан ету Қол арту – ниет ету Қол байлау болу – кедергі жасау Қол беру – келісу Қол жалғау(қол ұшын беру) – көмектесу Қол қусыру – бағыну, көну Қолтыққа су бүрікті – желіктірді Қолы ашық – жомарт Қолы жүру – сәті келу Қу маңдай – сорлы Қу мойын – арық Қу сирақ – қыдырымпаз Қу тамақ – аш өзек, нәпсі Қу таңдай – сөзуар адам туралы мысқыл Құлағы тесік - әр нәрседен хабардар адам Құлағын бұрау – үгіттеу Құлағын түру – назар салу Құлағына кірмеу – ұқпау Құлағыңның тесігі бар ма, жоқ па? – кереңбісің? Құлақ қағыс ету – айтар ойдың ұшын шығару Құлаққа ұрған танадай – тып-тыныш Құлаш сермеу – ұмтылу Құнт қылмау – ескермеу Құралайды көзге атқан – мерген Құрғақ уәдемен қуырдақ қуыру – алдау Құрығы ұзын – билігі күшті Қызыл өңеш – даукес, сөзуар Қызыл сирақ – кедей Қызыл сөз – бос сөз Қызыл сөзден бал жағу – мадақтау Қызыл тіл – шешен Қылышынан қан таму – қатыгез Қырық құрау – тозған Қырық пышақ – араздасқан Қысқа жіп күрмеуге келмейді – кедейлік Қысқа кол – жетіспеушілік Қысыр әңгіме – бос сөз Қытығына тию – ашуландыру Маңдай алды – үлгілі, озат Маңдай тер – адал еңбек Маңдай тер – адал еңбекпен тапқан табыс. Маңдайға тию – қиыншылықты көру Маңдайы ашық – бақытты Маңдайы ашылу –жолы болу Маңдайы күнге күю – қиналу Маңдайы тасқа тию – беті қайту Маңдайына біту – бар-жоғы Маңдайына сыймау – бұйырмау Маңдайынан сипау – мүсіркеу Маңдайынан шертпеу – тиіспеу Маңдайының арылмаған соры бар – бақытсыз Маса(шыбын) шаққан құрлы көрмеу – елемеу Масыл болу – кісі еңбегімен күнелту Мәмпи ауыз – ашық ауыз Мезі болу – ығыр болу Меңдуана жегеннен саумысың? – жындандың ба? Мойны астынан келу – жеңілу Мойны ырғайдай – азып-тозған Мойнын бұрау – дегенін істету Мойнын бұру – көңіл бұру Мойнына жар бермеу – жалқаулану Мойнына мініп алу – басыну Мойнынан жалы кету – арықтау Мұз арқалап күл төгу – азап шегу Мұзға отырғызу – алдау Мұрны қанамау – уайымдамау Мұрнын көкке көтеру – паңдану Мұрнынан шаншылып жүр – қолы тимеу Мұрнының астын көрмеу – сезбеу Мұрты сынбады(шағылмады) – кемімеді Мұртын балта шаппау – дүниесі түгел Мүйіз шығу – қарық болу Мүйізі қарағайдай – мықты, зор Мысы құру – амалы біту Міз бақпау – шыдап бағу Мінезі ауыр – салмақты Мірдің оғындай – өткір(сөз) Місе тұту – қанағат ету Намыс жырту – арын қорғау Нобайы түзу – жарамды Ноқтаға көну – жуасу Ой тоқтату – ер жету Ой түбіне жетпеу – көп ойлану Ойы бұзылу – айну Ойы онға, санасы санға бөліну – не істерін білмеу Оқалы киім кию – шен алу Омырау жасқа малыну – еңіреу Он екі де бір гүлі ашылмаған – қыршын жас Он саусағындай білу – жақсы білу Оң көзбен қарау – мақұлдау Оң мен солын айыру – ер жету Оң мен солына қарау – өмірге, төңірегіне қарау Опық жеу – өкіну Орақ ауыз – өткір тілді Орға жығу – құлату Отқа май құю – өршіту Өкпесі қара қазандай – реніші таудай Өлген жері осы – қатты ұялу Өң алдырмау – сыр бермеу Өң мен түстей – әп-сәтте Өңменнен өту – айтылған сөз қатты тию Өрісі кең – білімді Өрісі тар – ақылы аз Пейілі тар – сараң Пейілін кеңге салу – жомарт болу Рай бермеу – ыңғай бермеу Райынан қайту – ашуы қайту Сабақ алу – үйрену Сабасына келу – ашуы тарқау Сағы сыну – беті қайту Сай сүйегі сырқырау – бүкіл денесі ауыру Сайтаны ұстау – жыны қозу Сақал сипап қалу – алдану Сақинасы бар – ұстамалы ауруы бар Салқын қанды – байсалды Санын соғу - өкіну Сау басына сақина тілеп алу - өзіне ауру тілеу Саудасы біту – ісі біту Сәлемі түзу – ниеті дұрыс Сегіз кессе, сіркедей қан шықпас – бір беткей Сең соққан балықтай болу – есеңгіреу Соқыр тиынға арзымау – түкке тұрмау Соқырға таяқ ұстатқандай – анық Соры қайнау – бақытсыз болу Сөз байлау – уәделесу Сөз есту – сөгіс алу Сөз қайыру – жауап беру Сөз қонбады – түсінбеді Сөзге қалу – өсекке іліну Сөздің майын тамызу – әдемі сөйлеу Сөздің тігісін жатқызу – жуып-шайып айту Сөзі мірдің оғындай – өткір сөз Сөзі түйеден түскендей – дөрекі сөз Сөзін жерге тастамады – дегенін істеді Сөзінің жаны бар – айтқаны дұрыс Су жұқпас – алаяқ Су татиды – дәмі жоқ Суқаны қашу – қорқу Сүтке тиген күшіктей болу – сүмірейіп қалу Сүттей ұйыды – кәміл сенді Сыбағасын алу – жазасын тарту Сыр шерту – көңіл құпиясын айту Сырдың суы сирағынан келмеу – елемеу Сідік шаптырым жер – жақын жер Сілесі қату – әбден шаршау Сілтідей тыну – тым-тырыс болу Сіңбіруге қол тимеу – уақыты аз Сіркесі су көтермейді – ештеңені көңілі жақтырмайды Таба болу – мазақ болу Табалдырығын тоздыру – қайта-қайта бару Табан тіреу – тоқтамға келу Табанын жалау – жалыну Табанын жалтырату – жоқ болу Табанынан сарсылу – титығу Тақияда тамтығы қалмады – барынан айрылды Тақымға алу – қысымға алу Талағы тарс айрылу – қатты ашулану Талшық ету – аздап қорек ету Тамағы істі – дәмеленді Тамақ асырау – күнелту Тамыр жаю – кең таралу Тамырына балта шабу – жою Тас жүрек – қатыгез Тасы өрге домалау – бағы жану Тәубесіне келтіру – есін жиғызу Тәуекелге бел байлау – көну Тепсе темір үзеді – мықты Терісіне сыймау – ашулану Тойған қозыдай – жуас Толас таппады – бәсеңсімеді Тон пішу – сырттай болжау Тонның ішкі бауындай - өте жақын, өз адамындай Тонына сыймау – мақтаншақ Төбеге жай түскендей – кенеттен Төрт аяғынан тік тұрғызу – қалпына келтірту Төсек тарту – сырқаттану Түбіне жету – құрту Түйдей жасты – жасы бір құрбы Түйенің танитыны жапырақ – білетіні бір-ақ нәрсе Түйенің тұяғы түсетін жер – өте алыс жер Түн жамылды (қатты) – түнде жүрді Түс шайысу – ұрысу Түтін түтету – өз алдына үй болу Түтіп жеу – қысымға алу Тырнақ астынан кір іздеу – бәле іздеу Тышқақ лақ жоқ – малдан жұрдай Тізе батыру – күш көрсету Тізе жазбау – жұбы ажырамау Тілге келмеу – бір ауыз сөз айтпау Тілі байлану – сөйлей алмай қалу Тілі қышыды – сөйлегісі келді Тірідей жерге кірді – қатты ұялды Тіс жармау – айтпау Тіс қаққан – ысылған Тісі шыққан – есейген Тісін қайрау – ыза болу Уысынан шығу – билігінен кету Ұзын құлақ – лақап сөз, өсек Ұрты солу – жүдеу Ұстараның жүзінде отыр – өте қиын Үйірге қосылды – адам қатарына қосылды Үлде мен бүлдеге бөленді – ырысқа кенелді Үнжорғасы (ұнжырғасы) түсті – еңсесі түсті Үріп ауызға салғандай – сүп-сүйкімді Шайнап берген – анық Шаң жуытпау – қорғаштау Шаңырағы ортасына түсу – отауы бұзылу Шаңырағына ат ойнатты – астан-кестен етті Шаңырақ көтерді – үйленді Шашасына шаң жұқпайды – жүйрік Шашбауын көтеру – жағымпаздану Шекесіне тиді – беті қайтты Шерменде болды – масқара болды Шие жегендей қылды – тұмсығын бұзды Шиыршық атты – қатуланды Шошқа тағаладың ба? – көзге көрінер ісің жоқ Шүйдесін көрсетті – теріс бұрылды Шығынға батты – зиян шекті Шыр бітпеді – жүдеді Шырағы сөнді – үміті үзілді Шытынай қалды – ашуланды Ығай мен сығай – бетке ұстарлар Ындыны ашылды – араны ашылды Ізі суымады – көп уақыт өтпеді Ілуде біреу – бірлі жарым Ініне су құйды – жойды Ірге тепті – орнықты Іргесін аулақ салу – жоламау Ісі өрге баспады – жолы болмады Іш тарту – жақын тұту Іші ауыру – өкіну Іші бұру – жақтыру Іші жарылу – зерігу Іші пысу – зерігу Іші тар – сараң, қызғаншақ Іші түтін, сырты бүтін – уайымды Ішін тарту – таңырқау Ішіңді жылан жайлап отыр ма? – тоймадың ба? МАҚАЛ мен МӘТЕЛ Мақал – өмір құбылысын жинақтай отырып, түйінді пікір айтатын ықшам сөз өрнегі. Оның мәтелден ерекшелігі: Құрылысы жағынан екі, үш бөлімді болады. Ой нақты айтылады. Ақыл-кеңес, үлгі-өнеге түрінде айтылады. Жақсы бала ата-анасын төрге сүйрейді, жаман бала ата-анасын көрге сүйрейді. Жері байдың елі бай. Ата-ананың қадірін балалы болғанда білерсің. Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан болған артық. Еменнің иілгені – сынғаны, ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені. Мәтел – белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайтын, астарлап, жұмбақтап айту мәні басымдау болатын халық мұрасы. Оның мақалдан ерекшелігі: Көбіне бір бөлімді болады. Ой ишара, тұспал түрінде айтылады. Көбіне эмоциялық мағына басым болады. Көппен көрген - ұл той. Әлін білмеген әлек. Кемедегінің жаны бір. Ел құлағы - елу. Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарар. НАҚЫЛ СӨЗ Нақыл сөз (афоризм) – мағынасы терең, ойды қысқаша бейнелейтін, мақал-мәтелге ұқсас, айтуға оңай көркем сөз тіркесі. Яғни қысқа әрі ойлы, авторы белгілі, тұжырымды ереже – қағидалар. Мысалы: Еккенің тікен болса, орғаның балауса болмас. (М. Әуезов). Білімнен қымбат нәрсе жоқ, көңілде жатса баспай тот. (Н. Байғ.) ИДИОМА Идиома(лық тіркес) дегеніміз: бөліп-жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер; құрамындағы сөздердің мағынасында метафоралық, пародиялық ерекшеліктер болатын мәтелге және тұрақты тіркеске бейім келетін тіркестер; өзге тілге тура аударуға келмейді; Мысалы:
СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫ Сөздің лексикалық мағынасына қарай мынадай түрлері бар: Сөздің тура мағынасы – сөздің бастапқы мағынасы. Сөздің ауыспалы мағынасы – сөз мағынасының ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы. Сөздің ауыспалы мағынасы екінші сөзбен тіркескенде ғана пайда болады. Мысалы:
Сөздің көп мағыналығы (полисемия) – бір сөздің басқа сөздермен тіркескен кездегі әр түрлі мағынаға ие болуы. Мысалы: Адамның басы Судың басы (бұлақ) Сөздің басы (сәлем) Таудың басы (шың) Омоним – дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары әр түрлі сөздер. Мысалы: «Жақ» омоним сөзінің мағыналары: Адамның жағы / От жақ / Оң жақ / Маған жақ бол / Қара бояу жақ Омонимдердің жасалу жолдары: Жұрнақ арқылы: шығыс (шық+ыс), жастық (жас+тық); Кірме сөз арқылы: бақ (парсы. "бақт»), сап (араб. "саф"); Сөздің дыбыстық өзгеріске ұшырауы: біз (бігіз); Көп мағыналы сөз бен омоним сөздің айырмашылығы: Омоним сөз жеке тұрып, бірнеше мағынаны білдіреді, ал көп мағыналы сөз екінші сөзбен тіркескенде ғана бірнеше мағынаны білдіре алады. Омоним сөздің мағыналарының арасында ешқандай мағыналық ұқсастық болмайды. Мысалы, адамның жағы, отты жақ дегендегі «жақ» сөзі бірінде есім сөз болып, дене мүшені білдіріп тұр, бірінде етістік ретінде қимылды білдіріп тұр. Ал көп мағыналы сөздің мағыналарының арасында ұқсастық болады. Мысалы, судың басы (бұлақ), таудың басы (шың), сөздің басы (сәлем) дегендегі «бас» сөзі бірінде «бұлақ», бірінде «шың», бірінде «сәлем» деген мағыналарды білдірсе де, бәрінде де бір нәрсенің басталу орны, басталар жері деген мағынаны білдіріп тұр. Антоним – мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. Мысалы: Аласа – биік, Ұзын – қысқа, Ақ – қара, Жақын – алыс, Су жүрек – жүрек жұтқан Синоним – айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: сабырлы, байсалды, төзімді, ұстамды, салмақты. Синонимдерді қолданудың мынадай тәсілдері бар: Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған тексте бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін оны басқасымен алмастырады. Мысалы: Ерегісте ер өлер, екі батыр егессе, екеуінің бірі өлер (Мақал). Айнала шабытты еңбек, қызу жұмыс. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайласып та тұра береді. Мысалы: Бет көрсе, жүз ұялады (Мақал). Қауіп бар жерде қатер бар (Мақал). Ақтамақ жымиса, ол ыржияды. Ақтамақ мырс етсе, ол жарқылдап күледі (Ғ.Мұстафин). Ата дұшпан сен едің, ата жауың мен едім (Махамбет). Белгілі бір ұғымды әр жақтан толық сипаттап беру үшін 2 немесе 3-4 синоним сөз қатарынан қолданылады. Мысалы: Балташ жолдасқа опашыл, уәдешіл болатын (Ж.Аймауытов). Майлыбайдың уысындағы күміске өзді-өзі таласып, қырылысып, төбелесіп, өліп қала жаздады (Ж.Аймауытов). Жылатушы көп болса, уатушысы, жұбатушысы да мол болған ел сорлы бола ма? (М.Әуезов). Дәл қасымызда үш бастау, қайнар, бұлақ бар. (Ә.Тәжібаев). Жақып езіліп, еріп, балқып кеткен сияқты болады (Ғ.Мұстафин). Ибалы, инабатты, ізетті жандар қазақта баршылық («Жас алаш»). Тілдегі синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та қолданғанымыз сияқты бұларды қосарлап та пайдалануға болады. Мысалы: күш-қуат, кұрбы-құрдас, ар-ұят, аман-сау, үлгі-өнеге, азып-тозу, қорқытып-үркіту, қажымай-талмай, өткен-кеткен, даусыз-талассыз, мұңды-зарлы, өніп-өсу т.б. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың бұрынғы жеке мағыналары абстракцияланып (яғни жалпыға айналып), білдіретін ұғымның көлемі кеңейеді. Мұндағы күрделі ұғым екі сөздің дара мағыналарының жиынтығынан шығады. Қазақ тілінде мағыналас екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтеді. Мысалы: кең байтақ ел, айдын шалқар көл, қырмызы қызыл жібек, заңғар биік тау, зәулім биік үй, қызыл жоса қан, нән семіз жылқы, жайдары жарқын мінез, орасан зор жұмыс, құр бекер жүріс т.б. Синонимдер тек жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де кездеседі. Көңілдегі көрікті ойды сөзбен кестелеп айтып беру үшін фразалық тіркестер де тілде орасан зор қызмет атқарады. Мәселен, Кеңес армиясы 1945 жылы неміс басқыншыларын талқандады деген сөйлемдегі талқандады деген сөздің орнына жермен-жексен етті, күлін көкке ұшырды десек, сөзіміз әлдеқайда күшті шыққан болар еді. Сондай-ақ екі синоним сөздің қатар қолданылғаны тәрізді мағына жағынан өте жақын екі фразалық тіркестер де қаз-қатар жұмсала береді. Мысалы: Қатерлі қауіп төнген күндер де өтті, итжығыс, бірде олай, бірде бұлай (Қ.Айнабекұлы). Бармақ шайнап, сан соғып, құсамен өткен өмір ғой – бұл да бір (Қ.Жұмаділов). Бұл салада да жетістіктермен қатар әттеген-ай дегізіп, сан соқтырарлық олқылықтар да бар («Жетісу»). Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады. Мысалы: Ақсақал абдырды, састы, қысылды, жан терге түсті (Ж.Аймауытов). Гүлнаш апай ақтарылмады, шешіліп сыр жармады (Т.Әлімкұлов). Жолыққан жанның бәрі де оған ат үсті, асығыс жауап берді (Ж.Жұмақанов). Ойдың да шикісі бар күлді-көмеш, Сүйкімсіз арам астай адам жемес. Дүмбілез, дүбарасы бар оның да, Әрі-сәрі, не ол емес, не бұл емес (Ә.Оңалбаев). Ел-жұрт, халқы мен ата-анасын көреді (Батырлар жыры). Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі – парафраза. Бұл сөздің мәнісі жеке сөздің орнында оның түсінігін сипаттап беру болып шығады. Мәселен, Алматы дегеннің орнына Қазақстанның астанасы, М.Әуезов деудің орнына «Абай жолы» романының авторы, Күләш деудің орнына қазақтың бұлбұл әншісі деп қолдануға болады. Парафраза бір заттың белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде, немесе соған ерекше назар аудартып, ден қойғызу мақсатында қолданылады. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп баяндау үшін де жұмсалады. Мағынасы жағымсыз сөздердің мәнін тыңдаушыларға жеңілдетіп, жұмсартып айту тәсілін тіл білімінде эвфемизм деп атайды. Бұл да тіл мәдениетінің бір тәсілі болып саналады. Мәселен, өсек-аяң дегеннің орнына жаяу почта, ұзын құлақ, сымсыз телефон деп, өтірік сөз дегеннің орнына қоспа деп, өсекші дегеннің орнына жеңіл ауыз деп, пара дегеннің орнына ауыз бастырық деп, ұрлық дегеннің орнына жиендік деп, қартаю дегеннің орнына жасы ұлғаю деп жұмсартып қолдана беруге болады. М.Әуезов «Абай жолы» атты романында Абайдың өлімін мынадай эвфемизмдер арқылы бейнелеген: «Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай және қаза тапты. Ұлы кеуденің демі тоқталды. Шел даланы жарып аққан дариядай игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шығып, зәулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті». Мұнда жазушы Абай деудің орнына бірде ұлы жан, бірде ұлы кеуде, бірде игілік өмір, бірде зәулім өскен алып шынар деп парафраза тәсілімен ерекше назар аудартқызып отырған болса, өлді деген жағымсыз сөздің орнына дүниеден көшті, қаза тапты, демі тоқталды, үзілді, кұлады, кетті сияқтанған эвфемизмдер қолданған.1 Сөздің ауыспалы мағынасының көркем әдебиетте қолданылатын түрлері Метафора (грек. «ауысу, ауыстыру») – бір-біріне ұқсас екі не одан да көп зат немесе құбылыстың балама аталуы. Мысалы, Хан емессің, қасқырсың... Хан емессің, шаянсың... өлеңіндегі «қасқыр», «шаян» сөздері жауыз, қатыгез сөздерінің орнына қолданылған. Метонимия (грек. «атын өзгертіп атау») – ойда сақталып тұрған бірер сөзді айтпай-ақ, ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жіберу. Мысалы, Сәкеннің шығармаларын оқыдым деудің орнына Сәкенді оқыдым деу. Синекдоха (грек. «бірге жобалап, шамалап түсіну») – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні, немесе керісінше, бөлшектің орнына бүтінді, жалқының орнына жалпыны қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы. Мысалы, Төрт-бес қой-ешкіміз бар деудің орнына төрт-бес тұяғымыз бар деу. МОРФОЛОГИЯ Морфология сөз құрамы, қосымша және сөз таптарын зерттейді. Сөз құрамының 2 түрі бар: дара сөз және күрделі сөз.
Қосымшаның 2 түрі бар: жалғау және жұрнақ.
Сөз табының 9 түрі бар: 1. зат есім 4. есімдік 7. шылау 2. сын есім 5. етістік 8. еліктеу сөз 3. сан есім 6. үстеу 9. одағай Сөз таптарының сызбасы2 
жүктеу/скачать 405,66 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|