Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті
Пәннің оқу-әдістемелік кешені
Басылым:
Бесінші
ЕҰУ Ф 703-08-15 Пәннің оқу-әдістемелік кешен. Бесінші басылым
9
1. Сөз мағыналары және сөзжасамдық мағына.
2. Сөзжасамдық мағына түрлері.
3. Сөзжасамдағы мотивация, уәжділік мәселесі.
4. Дара және күрделі сөздердегі уәждеме түрлері.
Дәріс мәтіні
Сөз мағынасы жайындағы түсінікті сөзжасамға
тікелей қатыстылық
деңгейінде қарастыру шартына лайықты сөз қозғауды мақсат етеміз, болмаса,
мағына туралы сөздердің түсініктері кең: лексикалық, сөздің тура мағынасы,
ауыспалы мағынасы (денотат, коннотат мағыналар), грамматикалық,
сигнификаттық т.б. мағына түрлері мен типтері тіл деңгейлеріне қатысты орын
алған. Сөзжасамдық мағына атаулының бәрі
туынды лексикалық мағына
түсінігімен байланысты. Мағына – сөзжасам саласындағы негізгі мәселе. Бірақ
туынды сөздің қандай тәсілмен жасалғандығына байланысты сөзжасамдық
мағынаның да өзіндік ерекшеліктері болады. Оны түп негіз бен туындыларды
салыстыра отырып тануға болады:
Мысалы: 1) етікші, қойшы/ күрек,
болма
(аяқ киім (мал бағатын (күреу (кеңістік, мекенде)
тігетін маман) адам) қимылының жоқ қимыл
құралы) мағынасы)
Пайда болған мағыналардың жаңа сөзге негіз
болған сөздерге қатысты
мағынадан алшақтығы жоқ.
2) сұра-сұрау, жүр-жүріс, қимыл арқылы жақындайтын зат атауы.
3) етей, дөңки, байы дегенде түп негізге қосылған мағына етке айналу,
дөңге, байға айналу, сонда ет пен етей, дөң мен дөңки мағыналары тым жақын
емес.
4)
бай-батша, он алты кіріп шық, алып
кел дегенде сөзжасамдық
атаулардың жасалуы мүлде бөлек лексикалық,
синтаксистік амалдар іске
қосылған.
Лексикалық деривацияда сөз таптары ауыспайды, екеуі де синтетикалық,
қосымшаны іске қосу арқылы пайда болады (егінші, малшы, дәрігер).
Синтаксистік деривацияда сөз таптары ауысқан: күл-күлкі, қаз-қазық, сүз-
сүзгі.
Сөзжасам тәсілдерінің қатысуына қарай пайда болатын туынды
лексикалық мағына да бірдей емес. Сондықтан сөзжасамдық мағына түрлерін
проф. Н.Оралбаева былай бөледі:
1. Өзгерген туынды мағына. Негізден туындаған және оның мағынасымен
тікелей байланысты мағынаны айтамыз:
іс-іскер, жас-ар, көк-ер. Лексика-
семантикалық тәсіл арқылы туындаған мағына да енеді. М.: буын-да.
