5. континенттердің ҚҰрылымдық элементтері
жүктеу/скачать 151,5 Kb.
|
8-9 лек
- Бұл бет үшін навигация:
- Синеклизалар
- Бел-белестер
| Антеклизалар (гректің «анти» – «қарсы», «клино» –
«көмпейтемін» деген сөздерінен) көне платформа тақтасының мейлінше ірі (ауданы 60-100 мың км2) бөлігі. Антеклиза ﾘ'浩､㍉#_柊_ауқымындағы кристалдық іргетас қабаты қалыңдығы 1-2 км- ден аспайтын шөгінді тыс қабатымен көмкеріліп жатады. Шөгінді тыстың осыншалықты жұқа болуы антеклиза іргетасының ұдайы жоғары көтерілуі, сөйтіп оның бетінің байырғы көмпимені еске салуының нəтижесі. Екінші сөзбен айтқанда, антеклизаның төмені құрылымдық қабатының (кристалдық іргетастың) жаймен ғана жоғары көтеріліп «көмпие ісінуі», оны көмкерген шөгінді тыстың беткі бөлігінің денудацияға ұшырауы нəтижесінде жұқара түсуімен орайлас өтеді. Антеклизаның кристалдық іргетасы бетін көмкеріп жататын шөгінді тыс негізінен саяз сулы теңіздерде немесе континент жағдайында қалыптасқан шөгінділерден құралады. Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 142 Антеклизалардың кристалдық іргетасы алуан түрлі терең жарылымдармен тілгіленген түрде болады, осы жарылымдар арқылы оқшауланған бөліктердің сол жарылым бойымен тік бағытта (жоғары қарай) қозғалу дəрежесі əртүрлі болғандықтан аталған іргетас беті кедірлі-бұдырлы сипатты иелене отырып, əртүрлі көмпимелер мен күмбездер (поднятия и своды) жиынтығын құрайды. Синеклизалар – аздап сопақшаланған немесе тең өлшемді (дөңгелек) пішінмен сипатталатын, көлденеңі жүздеген км-мен өлшенетін (ауданы 60-100 мың км2) теріс мағыналы (түсіңкі) платформалық құрылым. Бұлар көне платформаның нақтылы аймағының жаймен ғана төмен қарай ойысуы нəтижесінде қалыптасады. Синеклиза ауқымындағы кристалдық іргетас құрылымдық қабатының беті біршама қалың (3-5 км-ден кем емес, кейде 20-23 км-ге дейін) шөгінді тыс құрылымдық қабатымен көмкеріліп жатады. Шөгінді тысты құрайтын таужыныстар қимасы көбінесе тек қана шөгінділерден құралады, кейде бұл қатқабат қимасында вулканогендік (жанартаутекті) таужыныс қабаттары да ұшырасуы мүмкін (əдетте базальт лаваларынан тұратын «трапп формациясы»). Ағылшын тіліндегі геологиялық əдебиетте синеклизаларды көбінесе жай ғана «алаптар» («бассейны») деп атайтындығын ескерген жөн. Негізінен синеклизалар ауқымында ұшырасатын келесі аймақтық құрылымдар – авлокогендер. Авлокоген (гректің «авлок» – «жырынды», яғни «борозда», «генезис» – «жаралу тегі» деген сөздерінен) – ұзынынан-ұзақ созыла сағаланатын ұзын да енсіз ойысымдар жиынтығы. Олар кристалдық іргетасты параллель бағытта «тілгілеген» терең жарылымдар бойымен туындаған қозғалыстар нəтижесінде қалыптасқан жырындыны (борозданы) шөгінді тыс қатқабаттардың «көміп тастауы» нəтижесінде қалыптасады. Авлокогендердің ұзындығы жүздеген км-мен өлшенеді, олардың ені ондаған км, кейде жүздеген км-ге дейін жетуі де мүмкін. Авлокогендерді «көміп тастаған» шөгінділер арасында тұзды жəне көмірлі шөгінді таужыныстар жиі ұшырасады, жиі-жиі вулканогендік Геотектоника жəне геодинамика 143 таужыныстар да көрініс береді. Авлокогендер көне континенттік рифтілердің орны ретінде қаралады. Көне платформалардың тақталарының ауқымында жиі ұшырасатын ең төмен дəрежелі, яғни ең шағын құрылымдар – бел-белестер (валы). Бел-белестер – платформаларға тиесілі тақталардың шөгінді тысына қарасты қимасында ұшырасатын біршама ұзын, бірақ енсіз де аласа қыраттар. Бұлар жергілікті (локальный) құрылымдар, олардың ұзындығы ондаған км-ден жүктеу/скачать 151,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|