Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі қазақстанның тарихи-мәдени мұрасы

80 
Кеңес Одағы кезеңінде қазақ әдебиетінің дамуы
 

 
Қарағанды мемлекеттік
техникалық университеті
«Қазақстан тарихы» кафедрасының
аға оқытушысы
 
Т.Ж. Мақалақов 
 
 
 
Кеңес Одағы кезеңіндегі Қазақстан әдебиетін қарастыра отырып, тарихи 
көзқарастар тұрғысынан ерекше сипаттары бар бірнеше кезеңдерге бөлуге 
болады. Бірінші кезең ХХ ғасырдың 20-30 жылдары «Алаш» қозғалысы 
өкілдерінің шығармашылығымен бөлінбестей байланысқан. ХХ ғасырдың 
басындағы қазақ зиялылары, таланты мен өмірлік қуаты адам тұрмысының 
барлық салаларына аса белсенді араласуға мүмкіндік беретін адамдар 
кагортасы болып саналды. Билік басына большевиктер келісімен олардың 
көбісі саясатпен айналысуды доғарды және өздерін түгелдей әдеби және 
ғылыми қызметтерге арнады. Екінші кезең ХХ ғасырдың 30 – 50 жылдарының 
аяғы, мұнда әдеби шығармалардың негізгі массасы қалай да Ұлы Отан Соғысы 
тақырыбын қозғады. Үшінші кезең - ХХ ғасырдың 60-80 жылдары «тоқырау» 
кезеңі, кеңестік қазақстандық әдебиетшілердің еліміздегі болып жатқан 
жағдайға сыни тәсілдің алғашқы именшек қадамдары.
ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында Ресей империясының (оның ішінде 
Қазақстан үшін де) езілген халқының әдеби шығармалары үшін басты тақырып 
әділдік пен толық құқықтық үшін күрес тақырыбы, халық ағарту, білімге 
шақыру мәселелері болып табылады. Сондықтан қазақ журналдары мен 
«Айқап», «Қазақстан», «Қазақ» газеттерінің беттерінде сол кездің рухы 
бойлаған шығармалар пайда болады, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкеханов, М.Дулатов 
және басқалары сияқты мәдениет пен өнер қайраткерлері анағұрлым жарқын із 
қалдырды. Олардың шығармаларында құштарлық пен жарқын болашаққа, 
халықтар туыстастығы идеясына, ағарту күштеріне деген мызғымас сенім 
оқырмандардың назарын аудартты.
XX 
ғ. басында талантты қазақ прозашысы және драматург Жүсіпбек 
Аймауытұлының (1889-1931) шығармашылық жолы басталады. Ауыл мектебін 
бітіргеннен кейін ол білімін орыс-қазақ мектебінде жалғастырды, ал 1914 ж. 
Семей мұғалімдер семинариясына түседі. Негізгі шығармаларын олар кеңес 
уақытында шығарған, дегенмен 1917 ж. ол «Абай» журналы ректорларымен 
қызметтес болды, онда оның алғашқы шығармалары басылып шығарылды.
Қазақ әдебиетінде талантты жазушы және журналист Мұхамеджан Сералин 
(1872-1929) 
айтарлықтай із қалдырды. Ол атақты ақын Сералының отбасында 
Қостанай облысы аумағында дүниеге келді, Троицк медресесінде және 
Қостанай екі жылдық орыс-қазақ училищесінде оқыды. 1900 ж. оның бірінші 
кітабы - «Топ жарған», ал 1903 ж. «Гүлғашима» жарияланады. 1914 ж. 

81 
Мұхамеджан Х ғасырдағы парсы философы Фирдоусидің «Шахнаме» 
шығармасынан «Рүстем – Зораб» поэмасын аударады. Алайда бастысы оның 
әдеби емес, журналистік қызметі болды. Өзі бас редакторы болған “Айқап” 
журналы сол кезеңнің мәдени өмірінде маңызды құбылыс болды.
XX 
ғ. басына Қостанай облысы Меңдіқара ауданында дүниеге келген 
Спандияр Көбеевтің (1878-1956) шығармашылығы жатады. Көбеевтің 
шығармашылық жолы орыс жазушыларының шығармаларын аударудан 
басталды. 1910 ж. олар аударған И.Крыловтың мысалдар жинағы жарық көреді.
1913 ж. басылып шыққан «Қалым» романы қазақ әдебиеті тарихында маңызды 
оқиға болып табылды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғаларының бірі 
Сұлтанмахмұд Торайғыров (1893-1920). Ол Баянауылда туған, мектепте және 
Троицк медресесінде білім алды. 1913-1914 жж. Торайғыров “Айқап” 
журналында қызмет етті, онда көбінесе әлеуметтік теңсіздік тақырыбына 
құмартқан алғашқы өлеңдер мен әңгімелер басылып шықты. Сонда ол «Қамар 
сұлу» романын қолға алады. Өмірінің қысқа мерзімінде осы көрнекті тұлға 
тамаша шығармалардың көп көлемін шығарды.
ХХ ғ. басында көрнекті өкілдері Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұхаммед Сәлім 
Қашымов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы және басқалары болған философиялық-
этикалық әдебиет үлкен даму алады.
Қазақ философиялық ойларын дамытуда ерекше роль Шәкәрім 
Құдайбердіұлына (1858-1931) беріледі. Абай Құнанбайұлының немере інісі 
Шәкәрім 1858 ж. 11 шілдеде Шыңғыс тауларында дүниеге келген. Шәкәрім 
діни философ болды, бірақ схоластикалық мектептен айырмасы тиімді 
(логикалық) әдістің көмегімен негізгі ислам парыздарын негіздеуге тырысты.
“Дубровский” романының өлең түрінде өз аудармасының алғысөзінде 
Шәкәрім өз ұстаздары: Байрон, Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Хафиз, Навой, 
Физули, Кант, Шопенгауэр және басқаларын атайды. Алғашқы философиялық 
шығармасы, 1911 ж. Орынборда шыққан «Мұсылманшылық шарттары» еңбегі 
болды. Осы жылы «Түріктердің, қырғыздардың, қазақтардың және хан 
әулеттерінің шежіресі» - қазақтардың тарихы бойынша алғашқы жұмыстардың 
бірі жарияланды.
Алайда Шәкәрім бізге тек философиялық және тарихи еңбектер ғана емес, 
сондай-ақ өлеңдердің, поэмалардың және прозалық шығармалардың көп санын 
да қалдырды. Шәкәрім Құдайбердіұлы – ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиетінің 
анағұрлым маңызды тұлғаларының бірі деп толық негізде дәлелдеуге болады.
Қазақ әдебиетінің клерикал-философиялық бағытының көрнекті өкілі МәшҺүр 
Жүсіп Көпейұлы (1858-1931 жж.) болды. 1907 ж. Қазанда оның бірден үш 
кітабы шығады: "Көп жасағаннан көрген бір тамашамыз”, "Хал-ахуал”, 
"Сарыарқаның кімдікі екендігі”. Оларда автор Ресейдің отарлық саясатына 
қарсы өктем айтты, қазақтарды еліміздің саяси өміріне белсендірек араласуға 
шақырды.
Өзінің жарияланбаған еңбектерінде Мәшһүр Жүсіп адамгершілік-этикалық 
санаттың тұтастай бір қатарына талқылау берді, оның философиялық еңбектері 
қазақтың философиялық ойларының дамуында белгілі бір роль атқарды. Кеңес 

82 
үкіметі орнасымен, сол кезеңнің көптеген қазақ зиялыларының өкілі сияқты
қуғынға түсті.
Діни философия өкілі Мухаммед Салим Кашимов болды. Өзінің 
«Әдептілік», «Үгіт», «Парасат кітабы», «Қазақтарға өсиет» шығармаларында ол 
педагогикалық өсиеттерімен айтады, өзінің философиялық және әлеуметтік-
саяси көзқарастарын мазмұндайды. Таза философиялық еңбектерінен басқа, 
Кашимов қаламына «Қайғылы Мариям» повесі (1914 ж.) жатады, онда автор 
қызды еріксіз күйеуге беретін некеге тұру салттарын талқылайды.
Қазақ әдебиетінде Мақыш Қалтаев, Тайыр Жомартбаев, Сәбит Дөнентаев 
және осы кезеңнің басқа жазушылары мен ақындары үлкен із қалдырды.
Тұтастай ХХ ғ. басы өзіне қазақ, шығыс және Еуропа мәдениетінің үздік 
сипаттарын сіңірген қазақ жазба әдебиетінің ерекше өркендеген кезеңі болды.
Осы кезде жаңа заманғы қазақ әдебиетінің негіздері салынады, әдебиет тілі 
түкпілікті қаланады. 
ХХ ғасырдың басында «алашордашылардан» басқа, шығармалары 
құқықтары шектелген «бар әлем күштілерінің» озбырлығынан зардап шеккен 
қатардағы көшпенді қазақтар өмірін қозғайтын әдебиетшілердің тағы бір тобы 
пайда болды. Қазақстанда революциялық көтерілу жылдары әдеби 
қайраткерлердің жаңа саңлақтар тобы туады, олар елімізде болып жатқан 
өзгерістерді жанын сала қолдайды, маркстік-Лениндік идеяларды белсенді 
түрде насихаттайды.
Қазан революциясынан кейін ақындар - Жамбыл Жабаев, Нұрпейіс 
Байғанин, Доскей Әлімбаев, Нартай Бекежанов, Омар Шипин, Кенен Әзірбаев, 
жазушылар - Сәбит Мұқанов, Сакен Сейфулиннің шығармашылығында 
әлеуметтік ырғақтар мен социалистік құрылыс тақырыптары қарқынды дамиды.
Кеңес Одағы кезеңінде КСРО-да қазақтың халық ақыны, толғау стилінде 
домбыраның сүйемелдеуімен ән айтқан Жамбыл Жабаевтың (1846–1945) 
шығармашылығы ең үлкен атаққа ие болды. Оның аузынан «Сұраншы батыр», 
«Өтеген батыр» эпостары, «Хан мен ақын», «Еріншек туралы ертегі» және т.б. 
ертегілер жазып алынды. Қазан революциясынан кейін Жамбыл 
шығармашылығында жаңа тақырыптар - «Октябрь гимні», «Менің Отаным», 
«Ленин мавзолейінде», «Ленин мен Сталин» (1936) пайда болды. Оның 
өлеңдеріне кеңестік билік патеонының барлық дерлік кейіпкерлері енген, 
оларға батырлар, алыптар сипаты берілген. Жамбыл өлеңдері орыс тіліне және 
КСРО халықтарының тілдеріне аударылды, бүкіл халық мойындады және 
толық шамада кеңестік насихатта пайдаланылды. Ұлы Отан соғысы жылдары 
Жамбыл, кеңес халқын зұлым жаумен күреске шақыратын патриоттық 
шығармалар – «Ленинградтық өренім!», «Сталин шақырған сәтте» (1941) және 
т.б. жазды.
1941 
ж. Сталин сыйлығының лауреаты болады. Ауызша түрлерін әдеби 
түрлерімен үйлестіре отырып, Жамбыл психологиялық қанықтылықпен, 
қоғамдық өмірді бейнелеу нақтылығымен, сыршылдығымен және әңгімелеу 
қарапайымдылығымен ерекшеленетін жаңа поэтикалық үлгі жасады.
Қазақ кеңес әдебиетінің негізін салушылар ақын-прозашылар Сәкен 
Сейфуллин («Советстан», «Альбатрос», «Социалистан» поэмаларын, «Жер 

83 
қазғандар», «Жемістер» повестерін және т.б.), Баймағамбет Ізтілеуов, Ілияс 
Жансүгіров («Дала», «Музыкант», «Құлагер» поэмалары), жазушылар -
Мұхтар Әуезов («Түнгі сарын» «Абай жолы»), Сәбит Мұқанов (әлеуметтік-
тарихи роман «Ботагөз», «Жұмбақ жалау», «Өмір мектебі»), Бейімбет Майлин 
(
«Раушан коммунист», «Азамат Азаматыч» романы) болды. Бұл шығармалар 
стилі, сюжеті мен мазмұндауы бойынша әр түрлі, оларды ортақ арқау, саяси 
сарын біріктіреді. Белгілі бір жағдайларда адамды таңдау мәселесі, қазақ 
қоғамының дәстүрлі қалпын бұзу және Кеңестік Қазқстанның жаңа «жарқын» 
әлеуметтік болашағын құру.
1926 
жылы, өзінің алғашқы құрылған жылдарынан бастап әдебиеттегі 
«ұлтшылдық» көріністерге қарсы күрескен пролетарлық жазушылардың Қазақ 
қауымдығы құрылды. «Жыл құсы» (1927 ж. бастап) альманахы және «Жаңа 
әдебиет» (1928 ж. бастап) журналы шыға бастады. 1934 жылы Қазақстан 
Жазушылар одағы құрылды, кейіннен оның құрамында орыс, украин және 
ұйғыр жазушыларының секциялары жұмыс істей бастады.
Ұлы Отан соғысы оқиғалары, кеңес халқының батырлығы Кеңестер Одағы 
жазушылары үшін, оның ішінде Қазақстан жазушылары үшін көптеген жылдар 
бойы негізгі тақырып болды.
Отан соғысы оқиғаларына алғаш рет қазақ әдебиетінде азаматтық-
патриоттық поэзия – Қасым Аманжоловтың Мәскеу түбінде қаза тапқан ақын 
Абдулла Жұмағалиевтың ерлігі туралы поэмасы «Ақын өлімі туралы аңыз» 
(1944), А.Тоқмағамбетовтың, Т.Жароковтың, Ғ.Ормановтың және т..б өлеңдері 
үн тастады. Соғыстан кейін Ғ.Мүсіреповтың «Қазақстаннан келген солдат» 
(1949), Ә.Нұрпейісов «Курляндия» (1950), Т.Ахтанов «Қаһарлы күндер»
(1957), 
Б. Момышұлының «Артымызда Москва» (1959) мемуары жарық көрді.
Көптеген қазақстандық жазушылар соғыстың алғашқы күндерінен бастап, 
қолдарына қару алып өз отанын қорғауға майданға өз еркімен кетті.
1954 
жылы Мұхтар Әуезов, көптеген елдерде баға берілген тетралогияны – 
«Абай жолы» роман-эпопеясын аяқтады. Соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті, 
ауқымды әдебиет түрлеріне – романдарға, трилогияларға, поэмалар мен өлең 
түріндегі романдарға (Мұқанов, Мұстафин, Шашкин, Ерғалиев, Қайырбеков, 
Молдағалиев және т.б.) құштарлықпен «үлкен» кеңестік стильдің ірі түрін 
меңгерді. Оның жарқын өкілдері Құсайынов, Әбішев, Тәжібаев және т.б. 
сияқты көрнекті драматургтар болды. Орталық үкіметтің қатаң цензурасына 
қарамастан, кейбір қазақстандық жазушылар өз шығармаларында, тұтастай 
Кеңестер Одағында және жартылай Қазақстанда орын алған әлеуметтік, 
экономикалық және саяси өткір мәселелерді қозғауға жүрексінбеді.
1970 
жылдары «Шапағатты шақ» (1961 ж.), «Ақ өзендер аспанында» (1970 
ж.), «Талма түсте тағы бір қайталап» (1975 г.) жинақтарымен танымал қазақ 
ақыны және жазушысы Олжас Сүлейменовтың (1936 ж.туған) «Аз и Я» (1975 
ж.) кітабы оқырмандар назарын аудартты. Онда ол қазақтар мен ежелгі 
шумерлер туыстығы туралы идеяны дамытты, орыс тіліндегі түрік тілінен 
шыққан сөздердің көптігіне көңіл аударды, оның пікірінше, түрік мәдениетінің 
орыс мәдениетіне қатты әсері туралы айтылды. Баспаға өрістеген қызу айтыста 
О.Сүлейменовты «пантюркизм» және ұлтшыл деп айыптады.

84 

жүктеу/скачать 1,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: