Ќазаќстан Республикасыныѕ Білім жјне єылым министірлігі

Қазан төңкерісінен кейінгі оқу – ағарту ісіндегі «Хадимшілер» мен «Жадизмнің мәні»

жүктеу/скачать 1,38 Mb. бет 57/89 Дата 06.02.2022 өлшемі 1,38 Mb. #81616

2.Қазан төңкерісінен кейінгі оқу – ағарту ісіндегі «Хадимшілер» мен «Жадизмнің мәні». Оқытудың жадид ( төте оқу) деп аталатын ағымы отаршылдық орыстандыру саясатына қарсы түркі тектес ұлттардың өзін-өзі сақтап қалу жолындағы қаржылы күресінен туған еді. Төте оқу мектебі жергілікті халықтың өз қаражатымен өмір сүрді. Ол ресми үкімет тарапынан қолдау көрмеді, керісінше, отаршылдар оның өрісін тарылтып бақты. Үкімет орындары мұндай мектептердің жұмысына тыйым салғаны жайында архивтерде көптеген деректер сақталаған. Патша үкіметі ұлт мектептеріндегі екі ағымды ( хадим мен жадидті) бір- біріне қарсы айдап салу арқылы ұлттық сана-сезімнің оянуын тежеуді көздеді. Осының нәтижесінде хадим ағымының өкілдері жадидшілерді елге “кәйпірлікті дәріптейді, құдайға күпірлік жасайды”- деп айыптап, олардың үстінен патша әкімшілігіне арыз жазуға дейін барады. Жадидшілер әйел теңдігін, мәдени-ағарту мекемелер жүйесін кеңейтуді, кітап, газет- журнал шығарып таратуды, ұлттық баспасөз бен өнерді дымытуды, ана тілінде көркем және ғылыми әдебиет шығаруды қолдап отырды. Жадид ағымының назарында жастар тәрбиесін жолғақою, оқу орындарын реформалау, ескі діни жаттамалы хадим оқуының орнына дүнияуи пйндері, ана тілі мен орыс тілін дыбыстап оқыту әдісін енгізу, мектеп пен медресе бітіргендерге емтихан тапсыртып, оларға тиісті құжаттар көмектесу, қаржыландыру, үйлерін салу, шәкірттерді оқу жабдықтарымен қамтамасыз ету, мұғалімдерге тұрақты жалақы төлеу,т.б. мәселелері болды. Олар халық ағарту мәселелерімен бірге ауыл мәдениетін көтеруді, соның ішінде санитарлық- гигиеналық тазалықты, ағаш отырғызу, қала салу, отырықшы болу істерін де қолға алуды қуаттады. Орта ғасырлық мистиканы қуаттайтын хадимшілер мен жаңашыл жадидшілер арасында идеологиялық бітіспес күрес 70-80 жылға созылды ( ХІХғ. 60-жылдары мен 1930 жылдар арасында). Жадид ағымына белсене қарсы шыққандардың бірі белгілі миссионер Н.И.Ильминский болды. 1906 ж. Нижний Новгородба, 1907 ж. Петерборда өткен Ресей мұсылмандары съезінің материалдары Қазанда татар және орыс тілдерінде жарық көрді.Съезде қабылданған жадидшілердің бағытын белгілейтін мәдени бағдарламасы “Тәржіман” газетінен басқа, Орынборда шығатын Фатих Кәрими құрған “Уақыт” газетінде, татар ғалымы Риза Фахрединнің редакторлығымен шыққан “Шора” журналында жарияланды. Жадидизмнің идеологиясы ұлттық сананы ояту еді. Олар І дүниежүзілік империалистік соғыс қарсаңында Еуропа мен Азия құрлығындағы мұсылман елдерінің басын біріктіріп, салт –санасын зерделеуді мақсат етті. “Тарих, тарихи дәстүр халықты алдағы әлеуметтік сілкіністер кезінде қорғап қалатын иммунитет” деп қарады. Бұған қарама-қарсы, 1910 жылдары Ресейдің ішкі ірі қалаларында шыға бастаған “Мир ислама” журналы мен “В мире мусульманства” газетінде жадидизм жөнінде патша үкіметінің саясатын айқындайтын мақалалар жиі жарияланып тұрды. Жадидизмнің жолын қуып, халық ішінде насихат жүргізуші қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов,и М.Дулатов. М.Сералин, С. Торайғыров, С.Дөнентаев, О.Қарашев, т.б. ақын-жазушылар болды.С. Дөнентаев 1913 ж: “Айқап” журналының 22- санында жарияланған “Жадидшілерге” деген өлеңінде: ... Қызмет көрсет халқыңа, Игі ат қалсын артында. Миллатыңды бауыр тұт Қарамай қазақ, сартына ... Ұлт керегі дегеннен Жан қиналып жолында Бас кетсе де тартынба- деп, ұлт қамын ойлайтын қазақ интеллигенциясына насихат айтады. Қазасқстанда жаддиизмнің көшбасшысы белгілі түркітанушы, тіл ғалымы А.Байтұрсынов болды. Ол өзнің көп жылдық мұғалімдік тәжірибесіне сүйене отырып (1896-1909 жылдары оқытушы болып істеген ), қазақ мектептерінің ең зәру ісі – оқулық жазу мәселесімен түбегейлі айналысты. Қазан төңкерісінен кейін дала өңірінде мектеп пен ағарту саласында елеулі өзгерістер туындай бастады. Халықты қажытқан жиһангерлік және азамат соғыстарының қиян-кескі, зобалаң зардаптарына қарамастан, өлкедегі мектеп саны едәуір өсе түсті. Мәселен, елдегі мектеп саны 2011-ден 2410-ға жетті. Оларда оқитын бала саны да біршама артты. Егер 1914 ж. 105239 шәкірт оқыған болса, 1920 ж. олардың саны 144002-ге жетті. Мұндағы қазақ балаларының саны да өсе түсті. Олар 15470-тен 31248-ге жетіп, екі есе артты. 1920 ж. қазанда Қазақ АСР-інің Оқу халық комиссариаты құрылды. Оның төрағасы болып А,Байтұрсынов тағайындалды. 1921 ж. ақпанның 18-інде Бүкіл қазақстандық оқу-ағарту конференциясы шақырылды. Онда балаларды қорғау, біріңғай мектеп жүйесін құру, кәсіптік-техникалық білім беру, саяси тәрбие ісі, т.б. оқу-тәрбие жұмысына байланысты мәселелер қаралды. 1922-1923 оқу жылында Академиялық орталық ұлт мектептерін төл оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде біраз шаралар іске асырылды, төл тілімізде 14 оқулық шығарылды. Олардың ішінде “Физика”, “Граматика”, “Педагогика”, “Алгебра”, “Мектеп гигиенасы”, т.б. бар. Бұл оқулықтарды жазуға қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы өкілдері:- А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, т.б. қатысты. 1920-1930 жылдары республика мектептерінің оқу базасын күшейтуге мемлекет тарапынан орасан мол қаржы жұмсалды. 1929 ж. республика араб алфавитінен латын графикасына көшті. Ежелден ғылым, әдебиет, мәдениет тілі болып келегн араб алфавитінен латыншаға көшу жаңа сауаттанып келе жатқан қазақ халқының мәдени даму ісіне үлкен соққы болып тиді. 1937 ж. қазақ бастауыш мектептерінің саны 527-ден 1190-ға, орта мектептер 11-ден 48-ге , орталау мектептер 143-тен 237-ге жетті. 1940-1941 оқу жылында жалпы білім беретін мектептерге 1 млн. 145 мың 993 оқушы тартылды. Оның 441 мыңы қазақ балалары еді. 1941 ж. 22 маусымда неміс-фашист басқыншалрары халқымыздың бейбіт өмірін кенеттен бұзып, тұтқиылдан басқыншылық шабуыл жасады. Көпшілік ер мұғалімдер майданға, Отанды жаудан қорғруға аттанды, оқушы жастар колхоз, совхоз шаруашылығына көмектесіп, майдан қажетін өтеуге атсалысты. 1945-1960 жылдары мектептердің, оларда оқитындардың саны күрт өсе бастады. 1960 жалпы білім беретін 10363 мектеп жұмыс істеді, онда 1 млн. 814 мыңнан астам оқушы оқып, білім алды. 1960-1970 жылдар арасында оқу мазмұнына ірі өзгерістер енгізілді. Мектептерді 7 жылдықтан 8 жылдыққа көшіру ісі 1962-1963 оқу жылында аяқталды. Оқушыларды емтихандар алу арқылы сыныптан сынпқа көшіру, орта мектепті үздік бағамен бітірушілерді алтын, күміс медальдармен марапаттау, қоғамдық пайдалы еңбекке, 11 жылдық оқу жүйесіне көшу, мектептерді ірілендіру, үлгі жобамен салу, интернаттар мен мектеп-интернаттар санын көбейту сияқты іргелі жұмыстар іске асырылды. 70-жылдар республикада жалпыға бірдей мінбетті сегіз жылдық білім беру жүйесі жасалғанымен, мектеп өміріндегі кемшіліктер де аз емес еді. Оқу бағдармаларын тым күрделі, әрі қажетсіз қосалқы материалдардан арылту проблемасы туды. 1980-1990 жылдары елімізде жаппай халыққа орта білім беру саласында біраз жұмыс жүргізілді. Соның бірі оқуға 6 жастан бастап алу мәселесі еді. жүктеу/скачать 1,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу: