МҦРАҒАТ КӚЗДЕРІНДЕГІ ОБЛЫС ТАРИХЫ                            ИСТОРИЯ ОБЛАСТИ В АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКАХ

МҦРАҒАТ КӚЗДЕРІНДЕГІ ОБЛЫС ТАРИХЫ                            ИСТОРИЯ ОБЛАСТИ В АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКАХ 

 

60 

 

В 2006 году в архиве был создан Фонд-коллекция документов личного происхождения почетных 

работников  образования  –  заслуженных  учителей,  отличников  народного  просвещения  и  образо-

вания. Среди фондообразователей: Заслуженный  учитель Казахской ССР Акатаева Аманбике Ками-

таевна  (педагогический  стаж  более  30  лет),  отличник  народного  просвещения  Казахской ССР 

Мураева Надежда Александровна (педагогический стаж более 30 лет), ныне председатель районного 

филиала ОО «Организация ветеранов РК»; отличник просвещения СССР, Казахской ССР Полонский 

Андрей  Иппатьевич  (педагогический  стаж  50  лет),  отличники  образования  Республики  Казахстан 

Ильминская  Вера  Яковлевна  (педагогический  стаж  22  года),  Байгабулов  Сатвалды  Кабиевич 

(педагогический стаж более 20 лет). 

Интересна  судьба  Полонского  Андрея  Иппатьевича  –  участника  Великой  Отечественной 

войны. В бою за город Минск в июне 1941 года войска Красной Армии потерпели поражение, отступая 

до  города  Березины.  Оставшиеся  в  живых,  красноармейцы  не  смогли  прорваться  с  оккупированной 

врагами территории. В их числе был Полонский. Остались в деревне Скотровка Минской области для 

участия  в  партизанской  борьбе.  В  марте  1942  года  Полонский  А.И.  был  арестован  и  отправлен  в 

концлагерь по уничтожению военнопленных – Малый Тростинец (Минск), затем переправлен в лагерь 

«Шталаг»  (Пруссия),  затем  «Дахау»,  а  после  –  «Шренкенштейн  (г.  Ауссига,  Германия).  В  июле 

1944 

года Полонский А.И. совершил побег из концлагеря в Чехословакию, где находился в чешском 

партизанском отряде имени Слободы до 9 мая 1945 года. После окончания войны был репатриирован 

на  Родину.  Проходил  проверку  в  фильтрационном  лагере  в  Москве.  В  Казахстан  вернулся  в  1947 

году,  работал  учителем,  завучем,  директором  школы  в  Щучинске,  учителем  истории  и  директором 

Конезаводской  восьмилетней  школы,  Заречной  средней  школы.  Андрей  Иппатьевич  выступил 

инициатором  открытия  Обелисков  Славы  в  память  о  воинах,  не  вернувшихся  с  фронтов  Великой 

Отечественной  войны  в  селах  Котырколь,  Сергеевка  и  Заречное,  которые  были  воздвигнуты  по 

проектам Полонского А.И. силами учителей и учащихся школ. Еще одно детище Андрея Иппатьевича 

–  Зал  «Боевой  Славы»  в  Заречной  средней  школе.  Вместе  с  документами  педагога  на  хранение  в 

архив  была  передана  Книга  памяти  из  Зала  «Боевой  славы»,  созданная  в  1990  году  и  содержащая 

биографические  сведения,  фотографии,  воспоминания  еще  12  жителей  села  Заречное  -  участников 

Великой Отечественной войны. 

В  фонде-коллекции  документов  личного  происхождения  заслуженных  и  известных  людей 

Костанайского района собраны документы 16 фондообразователей. 

Широко  известны  не  только  в  Костанайском  районе,  но  и  в  области  и  в  Республике  имена 

Героев  Социалистического  Труда  Сидоровой  Веры  Васильевны,  Кузьминой  Алевтины  Ивановны  и 

Жансултана Демеева, документы которых находятся на хранении в Костанайском районном архиве. 

Интересны  документы  заслуженного  дорожника  Казахской  ССР  Ахмедова  Маширапжана  Са-

биржановича,  заслуженного  работника  здравоохранения  Республики  Казахстан  Зиборовой  Лидии 

Григорьевны,  заслуженных  работников  сельского  хозяйства  Казахской  ССР  Расуловой  Александры 

Федоровны  и  Черного  Григория  Васильевича,  заслуженного  зоотехника  Казахской  ССР  Баева 

Дмитрия Сергеевича. 

На  государственное  хранение  переданы  подлинники  и  копии  документов  биографического 

характера,  о  трудовой  деятельности  (трудовые  книжки,  партийные,  профсоюзные  и  депутатские 

билеты,  аттестаты  и  дипломы  об  образовании,  личные  дела,  удостоверения  о  повышении  квали-

фикации),  удостоверение  к  наградам  (медалям,  орденам,  знакам  и  значкам,  Почетным  званиям), 

почетные  грамоты,  дипломы,  благодарственные  письма,  правительственные  телеграммы,  статьи  в 

газетах  и журналах,  фотографии, договоры и  условия социалистических соревнований.  В авторской 

статье  Баева  Д.С.,  ветерана  Великой  Отечественной  войны,  «Фальсификация  истории  Великой 

Отечественной  войны»,  написанной  для  районной  газеты  «АРНА»,  автор  вспоминает  о  встрече  с 

генералом Г.К. Жуковым – будущим Маршалом Советского Союза. 

Два  фондообразователя  –  Курманов  Мырзагали  Темирбаевич  и  Ковтун  Николай  Матвеевич  – 

члены  Союза  журналистов  Казахстана.  Курманов  М.Т.  –  автор  книг  «Ӛмір  белестері»,  «Еңбегімен 

дараланған  Құңдызай»,  «Сан  қилы  сауалдар»,  стихов  и  размышлений  «О  целине»,  руководитель 

авторской  группы  книги  «Киелі  жер  –  Благодатная  земля»,  посвященной  70-летию  Костанайского 

района,  газетных  статей.  Ковтун  Н.М.  –  автор  13  сборников  поэзии  и  прозы  (поэтические  сборники 

«Мир  помнит  Вас…»,  «Березовая  тишина»,  «Вектор  удачи»,  поэмы  «Иван  Приступа»,  «Афганец. 

Павшим  и  живым  афганцам  посвящается»,  книга  «Мегаполис»  и  другие),  газетных  и  журнальных 

статей, очерков. Среди документов писателей и журналистов  – рабочие варианты книг и сборников, 

черновики  и рукописи произведений, переписка Ковтуна Н.М. с издательствами  и редакциями газет, 

поэтом В. Гундаревым, военным писателем В. Некрасовым. 

Также  на  государственное  хранение  Костанайским  районным  архивом  приняты  документы 

почетных  граждан  Костанайского  района  Михайличенко  Виктора  Ильича,  много  лет  проработавшего 

главным  врачом  Костанайской  центральной  районной  больницы,  и  Жургумбаева  Жомарта 

Тлеппаевича, руководителя крупных хозяйств Костанайского района с 1992 года; Миронова Василия 

Васильевича  -  почетного  транспортника,  17  лет  проработавшего  председателем  исполкома  Зато-

МҦРАҒАТ КӚЗДЕРІНДЕГІ ОБЛЫС ТАРИХЫ                            ИСТОРИЯ ОБЛАСТИ В АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКАХ 

 

61 

 

больского поселкового Совета народных депутатов, главой Затобольской поселковой администрации 

и  акимом  п. Затобольск;  Гелеклиди  Валентины  Федоровны  –  врача-педиатра,  отличника  здраво-

охранения СССР. 

Архивные  документы  -  свидетельства  исторических  событий,  и  одними  из  самых  ярких  таких 

свидетельств  являются  фотографические  документы.  Особый  трепет  у  архивиста-исследователя  

вызывает фотодокумент, запечатлевший какой-либо определенный момент времени. 

К  самым  ранним  фотографиям  в  фонде  фотодокументов  и  фондах  личного  происхождения 

относятся  фотографические  документы  времен  Великой  Отечественной  войны.  В  фонде-коллекции 

документов  личного  происхождения  участников  Великой  Отечественной  войны  и  фонде  фотодоку-

ментов  в  разделе  «Участники  Великой  Отечественной  войны»  имеются  одиночные  и  коллективные 

фотографии военных лет, современные портреты участников войны, фотографии памятников и обе-

лисков  погибшим  в  годы  Великой  Отечественной  войны  в  поселках  Костанайского  района.  Значи-

тельное количество фотодокументов сделано на различных районных мероприятиях с участием вете-

ранов и тружеников тыла: торжественные шествия в день Победы, встречи с руководителями района, 

учащимися школ и воспитанниками детских садов, почетные караулы, возложение цветов и гирлянд к 

мемориалу «Тыл – фронту» различных лет. 

Интересны  фотодокументы,  запечатлевшие  посещение  нашего  района  видными  деятелями 

культуры  (артисты  Б. Тюлегенова,  Н. Рыбников,  Н. Варлей,  Р. Рымбаева,  М. Глебов,  Н. Крючков, 

поэтесса  М. Хакимжанова)  и  политическими  лидерами,  среди  которых  Д.А. Кунаев,  Н.А. Назарбаев, 

Д.Н. Назарбаева, Горбачев М.С., Хрущев Н.С. 

В фондах личного происхождения ветеранов Великой Отечественной войны, первоцелинников, 

почетных,  заслуженных  и  известных  людей  района  содержатся  уникальные  фотодокументальные 

материалы,  отражающие  социально-экономическую,  политическую  и  культурную  жизнь  района, 

дающие представление о реалиях той исторической эпохи, в которой они были созданы. 

В  последние  годы  в  Костанайском  районном  архиве  активно  ведется  работа  по  приему  на 

государственное  хранение  видеодокументов.  В  2013  году  на  хранение  приняты  видеофильмы 

«Товарищ  секретарь»  и  «Целинный  характер»  о  Сидоровой  Вере  Васильевне.  В  фильме  «Товарищ 

секретарь» 1971 года звучат воспоминания Веры Васильевны о приезде по комсомольской путевке на 

целину, о начале трудовой деятельности агрономом в совхозе «Джамбульский» Карасуского района, 

о  работе  первым  секретарем  Тарановского  райкома  партии.  Видеофильм  1976  года  «Целинный 

характер» рассказывает уже о Сидоровой В.В. –  Герое Социалистического Труда, первом секретаре 

Кустанайского райкома партии. В фильме показаны: испытание нового комбайна «Нил-1500» на полях 

совхоза  «Александровский»,  на  котором  присутствовали  также  первые  секретари  ЦК  Компартии 

Казахстана  Д.А. Кунаев,  Кустанайского  обкома  партии  А.М. Бородин,  руководители  хозяйств 

Кустанайского района; заседание районного комитета партии под председательством Сидоровой В.В. 

по  вопросу  строительства  районного  Дома  культуры.  Показательно,  что  в  фонде  документов 

Сидоровой Веры Васильевны имеется фотография закладки капсулы под фундамент будущего Дома 

культуры в поселке Затобольск в 1977 году. 

Костанайскому району посвящены видеофильмы  «Село - моя жизнь! Моя судьба!» и «Мой край 

родной».  В  видеофильме  2012  года    «Село  -  моя  жизнь!  Моя  судьба!»  показан  рабочий  визит 

Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Костанайский район, встреча главы государства 

с  сельхозтоваропроизводителями,  а  также  важнейшие  культурные  и  спортивные  мероприятия  в 

жизни  района.  Видеофильм  «Мой  край  родной»  был  снят  в  2015  году  к  проведению  областной 

спартакиады  «Тың-2015»,  которая  проходила  в  Костанайском  районе.  В  фильме  показаны  объекты 

социальной  сферы:  стадион  «Затоболец»,  спорткомплекс  «Астана»,  ипподром  в  селе  Заречное, 

спортивный комплекс в селе Озерное, спортивные площадки в сельских округах. 

Два  видеофильма  посвящены  руководителям  сельхозформирований  района  Жургумбаеву 

Жомарту Тлеппаевичу («Жомарт Жургумбаев: уважение людей – главная награда») и Вечтейну Ивану 

Матвеевичу  («Мир  Ивана  Вечтейна»),  в  которых  рассказывается  о  жизненном  пути  двух  почетных 

граждан Костанайского района. 

Кроме того на хранении в Костанайском районном архиве находится три видеозаписи рабочих 

визитов Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Костанайский район (1999-2001 годы), 

когда глава государства посетил опытно-показательное хозяйство «Заречное», ГКП «Қазақ-тұлпары», 

а также видеозапись посещения редакции районной газеты «Қӛзқарас-Взгляд» председателем испол-

кома Конгресса журналистов Казахстана Даригой Назарбаевой в 2003 году. 

 

 

 

 

 

МҦРАҒАТ КӚЗДЕРІНДЕГІ ОБЛЫС ТАРИХЫ                            ИСТОРИЯ ОБЛАСТИ В АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКАХ 

 

62 

 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ  ТӘУЕЛСІЗДІК  ЖОЛЫНДАҒЫ КҤРЕСІНДЕГІ  ӘЛІБИ  

ЖАНГЕЛДИННІҢ  РӚЛІ 

 

Мұратұлы  Д.  –  Тарих  мамандығы  бойынша  педагогика  ғылымының  магистрі,  «Қостанай 

қаласы әкімдігінің білім беру бӛлімінің № 115 Орта мектебі» ММ-ң тарих мұғалімі 

Қалиев  Д.Д.  –  Тарих  мамандығы  бойынша    педагогика    ғылымының  магистрі,  Қостанай 

мемлекеттік педагогикалық институты 

 

Бұл мақалада ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуалдың кейбір тұстары сипатталған. Ӛткен 

ғасырдың  басындаға  қазақ  қайраткерлерінің  әртүрлі  саяси  топтарға  бӛлінгендігі  мұрағат  құжат-

тарымен  дәлелденген.  Сонымен  қатар,  Қазақстанның  тәуелсіздік  жолындағы  күресте  Әліби 

Жангелдиннің роліне тарихи баға берілген. 

Кілт сӛздері: ұлтшылдық, Алаш, автономия, тоталитарлық жүйе, коммунистік партия 

 

Қазіргі  таңда  қазақ  елінің  арғы-бергі  тарихи  жолын  ой  елегінен  ӛткізіп,  әрбір  азамат  тарихтың 

ӛткеніне үңіле қарау арқылы ӛзінің ата-бабалары қалдырған кең байтақ жердің лайықты мұрагері бо-

луға  ұмтылсын  деп,  қоғамдық  ғылым  салаларына,  соның  ішінде  тарихшыларға  зор  міндет  жүктеліп 

отыр.  Кеңес  үкіметінің  тұсында  қалыптасқан  саяси-әлеуметтік  жағдай,  қоғамда  шектен  тыс  шыққан 

үгіт-насихаттың  арқасында  зерттеушілерімізді  қате  пайымдаулар  мен  сыңаржақ  тұжырым  жасаула-

рына итермеледі. Қазақстан тарихының кейбір күрделі кезеңдерін ӛзгерту де заңды құбылыс болмаққа 

айналған еді. 

Кӛрнекті  алаштанушы,  тарихшы  ғалым  Қойгелдиев  Мәмбет  Құлжабайұлының  пікірінше,  «ХХ 

ғасыр  басындағы  қазақ  қоғамы  жағдайында  білімді  және  саналы  азаматқа  ұлтшылдық  ұстанымында 

болмау мүмкін емес-тін» [1, 210-б.]. Сол себепті, ХХ ғасырдың басындағы қазақтың ұлттық дербестігі 

мен рухани азаттық үшін күресі ағартушылық идеяларға толы болуымен ерекшеленеді. 

Сонымен  қатар,  М.Қ.  Қойгелдиев  «Алаш  қоғалысы»  деп  аталатын  монографиясында:  «...  ХХ 

ғасырдың  басында  терең  дағдарыс  жағдайындағы  қазақ  қоғамын  ӛсіп-ӛну  жолына  алып  шығуға 

қабілетті  әлеуметтік  күш  те  қалыптаса  бастаған  еді.  Ол  күш  ұлттық  зиялылар  болатын»  [1,  102-б.],  - 

деп  пайымдайды.  Ал,  ұлт  зиялыларының  толғандырған  мәселелері  –  елдің  елдігін,  ұлттың  бірлігін, 

жердің тұтастығын сақтау, қазақ халқын ӛркениетті елдердің қатарына қосу. Ол үшін қазақ елін қалың 

ұйқыдан оятып, оқу, ӛнер-білім, іскерлік жолына салу, ең бастысы дербес мемлекет құру қажет еді.  

Бұл мақсатта қазақ халқының ұлттық тәуелсіздігі мен теңдігі жолында жеке басын құрбан еткен 

Әлихан Бӛкейханов 1929 жылы ОГПУ тергеушілеріне: «Мен ұлттық мәселелер турасында ашылып тек 

Байтұрсынов және Дулатовпен ғана сӛлесуім ықтимал, бірақ солардың ӛзімен сырласқан күннің ӛзінде 

біз  қандай  да  бір  тактикалық  мәселелер  тӛңірегінде  пікір  алысқан  емеспіз,  ал  егер  «ұлтшылдық» 

тақырыбына  сӛйлесе  қалған  күнде,  біз  тағдырға  налып  «егілумен»  болдық»  [2],  -  деген  жауабынан 

оның  ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  зиялыларының  ӛз  халқын  ұйқыдан  оятуына,  саяси  белсенділіктерін 

арттыруына негізгі себепкер болғандығын еріксіз байқамыз. 

Әлихан  Бӛкейханов  1917  жылдың  жазында  «Қазақ»  газетінде  жарияланған  мақаласында: 

«кейінгі  үрім-бұтақ  не  алғыс,  не  қарғыс  бере-бере  жүретін  алдымызда  зор  шарттар  бар»  [3],  -  деп 

жазды.  Сондықтын,  қазіргі  таңда  кәсіби  тарихшыларға  мағызды  міндет  жүктелген:  қазақтың  ұлттық 

мемлекеттілігі  үшін  күресіп,  бізге,  яғни  кемел  жас  ұрпаққа  халқының  жанашырлары  болып  танылған 

ұлт  зиялыларының  ӛмірін,  қоғамдық  және  саяси  қызметін,  сонымен  қатар  қалдырған  ұлы  мұрасын, 

шығармашылығын зерттеу болап табылады. 

Қоғамда ұлттық зиялы қауым ӛкілдерінің, саяси қоғам қайраткерлерінің, тіпті ел ішінде танымал 

болған  белгілі  мемлекет  қайраткерлері  мен  саясаткерлердің  есімдері  XX  ғасырдың  20-жылдарының 

соңынан  басталған  кеңестік  жүйенің  арнайы  жүргізген  саяси  іс-шараларының  құрбаны  болып  кете 

берді. Тоталитарлық жүйе ӛзінің «қанды шеңгеліне» түсіріп, есімдерін халық жадынан шығарып, тарих 

кӛшінен біржола аластатуға тырысқанына қарамастан алаш кӛсемдерінің қазақ елінің түпкілікті қоғам-

дық  мәселелері  жӛнінде  айтқан  негізгі  ой-пікірлерінің  бүгінгі  таңда  қайта  жаңғыруының  куәсі  болып 

отырмыз. 

Кеңестік  дәуірде  қалыптасқан  әлеуметтік-саяси  ахуалдың  қоғамды  шектен  тыс  идеологиялан-

дыруы зерттеушілерді қате пайымдау мен сыңаржақ тұжырым жасауына әкелуі, тарих ғылымының бір 

саласы болып табылатын тұлғатану беттерін қайта қаралуын талап етеді. 

 

«1917 жылы Ақпан революцисы жеңіп, патша билігі құлағаннан кейінгі уақытта қазақ зиялылары 

қызметінде  мүлдем  жаңа  кезең  басталады.  Басқаша  айтқанда,  ендігі  уақытта  тарих  оның  иығына 

ұлттық  мемлекеттік  тәуелсіздік  үшін  күрес  жүгін  артқан  еді»  [1,  282-б.].  Сондықтан,  ХХ  ғасырдың 

алғашқы  ширегіндегі  қазақ  халқының  ұлт-азаттық  қозғалысын  зерттеп,  саралау  ісінде  ондағы  жеке 

тұлғалардың идеялары мен позицияларын айқындап кӛрсету аса маңызды. 

Қазақ зиялылары ӛкілдерінің тарихи кӛзқарастарында ӛзіндік ерекшеліктер  баршылық. Оларда 

кейбір мәселелерде тіптен қайшы, қарама-қарсы пікірлер де ұшырасады. «Алаш қозғалысы. Құжаттар 

мен материалдар жинағы. Сәуір 1920 – 1928 жж.» [4] атты құжаттар жинағында 1922 жылғы тӛтенше 

МҦРАҒАТ КӚЗДЕРІНДЕГІ ОБЛЫС ТАРИХЫ                            ИСТОРИЯ ОБЛАСТИ В АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКАХ 

 

63 

 

құпиялы «Доклад сотрудников ГПУ в Кироблокк РКП (б) «О групповой и персональной характеристике, 

сущности и деятельности Алаш-Орды и националистов киргиз, а также и вообще кирработников» [4, 

108-

б] атты құжат жарық кӛрді. Егер де, бұл мұрағат мәліметтеріне сенетін болсақ, 1922 жылдың қыр-

күйек жағдайы бойынша қазақ жерінде үш саяси топ қалыптасты [4, 109-111-бб]. Ол, тӛмендегі топтар: 

- 1-

топ Алаш Орданың негізін қалаушы қартайған белсенді алашордашылардан тұрады. Бұл топ 

кеңес  билігі  мен  Ресей  Коммунистік  Партиясына  елеулі  түрде  мүлдем  қарсы  болды.  Алаш  Орданың 

басшысы  Әлихан  Бӛкейханов  арқылы  орыс  генерал-лейтенанты,  Қиыр  Шығыстағы  Ақ  қозғалыстың 

кӛрнекті қайраткері Унгермен байланыста болып, Ұлттар Лигасында Мұстафа Шоқай тарапында ӛзінің 

ӛкіліне  ие  болды.  Топтың  орталығы  Семей  губерниясындағы  Қарқаралы  уездінде  орналасқан. 

Сондықтан,  Әлихан  Бӛкейханов,  Райымжан  Марсеков,  Халел  Ғаббасов,  Міржақып  Дулатұлы,  Жақып 

Ақпаев және Ахметжан Қозбағаров құрамында басқарушы ӛзегі осы жерде табылып отырды. 

-  2-

топтың  құрамына  Ахмет  Байтұрсыновтың  басшылығымен  ҚОАК-нің  мүшелері  –  Аспандияр 

Кенжин, Смағұл Садуақасов, Мұхтар Әуезов, ҚОАК-нің мүшесі, Кирпромбюро-ның тӛрағасы А. Нахим-

жан,  Кеңес  халкомының  тӛрағасы  Мұхамед-Кафи  Мырзағалиев,  Жоғарғы  трибуналдың  тӛрағасы  С. 

Араганчеев және т.б. кірді. Бұл топ айрықша мықты болды. Ол Түркістандағы бірқатар алашордашы-

лармен,  атап  айтсақ,  Сұлтанбек  Ходжановпен,  Тұрар  Рысқұловпен,  Досмұхамедовпен,  сонымен  қа-

тар, ҚОАК-нің мүшесі, алашордашы, Итихат-Тарраки мұсылман пантюркистік ұйымның мүшесі болып 

табылатын Шакир Дивеевпен байланысты болды. 

-  3-

топ  қазақ  қызметкерлерінің  анағұрлым  интернационалдық  тобына  құралған.  Бұл  топ  ӛкіл-

дерінің ӛмірі мен қызметіндегі жағымсыз қыры – мансапқорлық пен одан туындайтын зардаптар болып 

табылады. Топ басшылығында Қырғыз (Қазақ) ОАК-нің тӛрағасы Сейтқали Меңдешев, Қырғыз (Қазақ) 

облыстық  комитетінің  уақытша  хатшысы  Асылбеков,  ішкі  істердің  халық  комиссары  Әбдірахман 

Әйтиев,  азық-түлік  халық  комиссары  Мұхтар  Саматов  және  әлеуметтік  қамсыздандырудың  халық 

комиссары Әліби Жангелдин тұрды. 

Осы  тұлғалардың  ӛмірі  мен  қызметін  зерттей  отырып  қана,  олар  ӛмір  сүрген  тарихи  кезеңге 

жан-жақты талдау жасап, объективті баға бере аламыз. 

Сондықтан, басқа зерттелген ғылыми  мәселелер  тұсында, әсіресе ХІХ ғасырдың соңы мен XX 

ғасырдың  І  жартысында  ӛмір  сүріп,  халқына  қызмет  еткен  жеке  тұлғалардың  ӛмірі  мен  мемлекеттік-

саяси,  қоғамдық  қызметін  қарастыра  отырып,  әлі  де  болса  ғылыми  айналымға  енгізілмей  келген  мұ-

рағат  мәліметтері  арқылы  жаңа  демократиялық  кӛзқараспен  сынай  отырып,  ұлт  қайраткерлеріміздің 

ӛмірі мен қызметін зерттеуде объективтілікті басшылыққа алу бүгінгі отандық тарих ғылымының ӛзекті 

міндеті. 

Тарихшы,  саясаттанушы  ғалым  Бүркітбай  Аяғанның  [5]  айтуы  бойынша,  Орталық  губерния-

ларды  1917  жылғы  орыс  бүлігі,  анархия  мен  зорлық-зомбылық  толқындарын  кӛтерген  ми  ашулары 

қамтыды.  Әрине,  бұл  жағдай  ұлттық  шет  аймақтар  халықтарына,  соның  ішінде  қазақ  халқына  да 

әсерін тигізбей қоймады. Ресейлік қоғамның жікке бӛлінуі қазақ интеллектуалдарының бӛлінуіне әкеп 

соқтырды: Уақытша Үкіметке адал болып қалғандарға және бӛлшевиктерге ергендерге («К. Тогусов, А. 

Джангильдин  и  др.»  [5,  130-б.]).  Бұндай  ахуал  жағдайында  ұлттық  азат  ету  партиясының  кӛшбасы-

ларына асығыс түрде оқиғаның болуын тездетуге тура келді. 

Б.Г.  Аяған «Красные  и черные» [5] атты  монографиясында  алашордашылар үшін автономияға 

қол жеткізу мәселесі «ӛмір мен ӛлім» мәселесіне айналғандығы туралы атап ӛтіп, олардың талаптары 

табанды әрі жүйелі болғандығына тоқталып ӛтті. Ұлттар істері бойынша халық комиссары И.В. Сталин 

1918  жылдың  7-сәуірінде  Әліби  Жангелдиннің  атына  жолдаған  жеделхатында:  «Буржуазно-

националистические группы требуют автономии для того, чтобы превратить ее в оружие закабаления 

своих  собственных  масс»[5]  («Буржуазиялық-ұлттық  топтардың  автономияны  талап  етуінің  себебі  – 

оны  (яғни,  автономияны  –  М.Д.)  ӛздерінің  бұқара  халқын  қанау  құралына  айналдыру»  –  М.Д.),  -  деп 

жауап береді.  

Сонымен,  Ахмет  Байтұрсынұлының  басшылығымен  Алаш  Орда  кӛшбасшыларының  бір  бӛлігі 

большевиктермен келіссӛз жалғастыруға шешім қабылдайды. Осы жылдың сәуір айында олар Әліби 

Жангелдинмен кездеседі. Ол ӛз кезегінде А. Байтұрсынұлы бастаған Алаш Орда кӛшбасшыларының 

бір бӛлігіне 1919 жылдың қазан айында В. Ленинмен кездесу ұйымдастырды. 

С.С. Пестовский мен А. Байтұрсынұлы қазақ автономиясын құру мәселесі бойынша В.И. Ленин-

мен кездеседі [6]. Біршама уақыттан соң Ахмет Байтұрсынұлы (ішкі басқарма бӛлімі) және А. Ерлико-

ваны Қазақ ӛлкесін басқару бойынша революциялық комитет құрамына енгізілді. Осында олар авто-

номия құруға тікелей қатысады. Яғни, Кеңес үкіметі біршама уақыт бойы алашордашыларды кеңес би-

лігі  органдарында  жұмысқа  тартады.  Ал,  Әлихан  Бӛкейханов,  дәл  осы  уақытта,  келіссӛз  үрдісіне 

қатысудан жасанды түрде шеттетілді. 

Жоғарыда  келтірілген  фактілерді  саралай  келе,  Әліби  Жангелдин  мен  алашордашылар  бір-

біріне  қарама-қарсы  саси  кӛзқарастағы  қайраткерлер  болғанына  қарамастан,  қазақ  елінің  болашағы 

үшін бірігіп, келіссӛз жүргізгендерін байқаймыз. Ә. Жангелдин Ахмет Байтұрсынұлы мен В.И. Ленинді 

байланыстыратын делдал қызметін атқарды. Нәтижесінде, қазақ халқы автономисына қол жеткізді. 

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: