Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| й,
не з дыбысы айтылады: айақ-азақ (Ш ығыс тайпалары дз аффрикатын қолданады). 2) Создің абсолют басында дж аффрикат дыбысы бірде айтылып, бірде түсіп қалады: ылыг суб, джинджу (інжу) (шығыс тайпалары й дыбысын айтады). 3) Жіктеу есімдігінің бірінші жағы б дыбысымен бен түрінде айтылады (Ш ығыс тайпалары м дыбысын қолданады: мен). 4) Сөздің абсолют басында д дыбысын айтады: дэвэй (түйе) (шығыс тайпалары т дыбысымен тэвэй дейді). 5) Соз ортасы нда қатаң қ,т ды бы стары н айтады (Ш ығыс тайпалары г,д дыбыстарын қолданады). 6) Ш ығыс тайпалары тілдеріндегі ерін-тіс в дыбысына ерін (билабиал) дыбысы у сәйкес қолданылады: эв — эу. 7) Ш ы ғы с тай п ал ар ы тілдерін дегі аф ф и к стер д ің басы нда айтылатын г,қ дыбыстары батыс тілдерінде түсіп қалады: барган: баран, тамгақ: тамақ. 8) Шығыс тайпалары тілдерінде қимыл есімін (масдар) жасайтын аффикс -қу//-гу, ал батыс тілдерінде -асы: баргу — бара-сы (бару). 9) Істі орындаушыны білдіретін аффикс батыс тілдерінде -дачы // -тачы, шығыс тілдерінде -гучы//-кучы, бардачы: баргучи (барушы). 10) Жедел өткен ш ақ батыс тайпалары тілдерінде -ды жіктік жалғауы тіркесі арқылы жасалса, шығыс тілдерінде жіктелмейтін аффикс -дуқ арқылы жасалған. Махмуд Қ аш қари еңбегінде түркі тілдеріндегі сингармонизм заңдылығы да бірінші рет сол тілдердің ерекшелігі ретінде түсіндіріледі. Септік жалғауларының вариантты болып келуін түбірдің қүрамындағы г,қ (ягни, жуан), к,г (ягни, жіңішке) дыбыстарының алмасып келуімен түсіндіреді. “Диванда”, сонымен қатар, сол замангы түркі тілдері морфологиясының толып жатқан ережелері беріледі. Қ ы сқасы , “Д и ван ” тек қана XI гасырда жазылып, бізге жеткен 16 ескерткіш емес, түркі тілдерінің бірінші жүйелі фонетикасы мен грамматикасы, солар жайлы бірінші филологиялық еңбек. Екінші сондай бір зерттеу “Терджуман түркий уа ғараби” деп аталатын шығарма. Жазылған уақыты 1245 ж., жазылған жері — Египет. Кіріспе болімінде қы пш ақ тілінің негізгі зандылықтары баяндалған. Берілген создіктегі 1260 сөздің басым көпшілігі қы пш ақ сөздері, 70 шамаласының түсына “Түрікменше” деген белгі соғылган. Соған қарағанда, создіктің басым копшілігі қы пш ақ создері деп ойлауға болады. Бірен-саран создерден басқаларында соңғы г,г дыбыстары жоқ, тірі, қапу (қақпа), т.б. Бүл еңбек жайлы Ә.Қүрышжановтың үлкен зерттеуі бар. Коне қыпшақ тілінің біршама толық грамматикасы деп тануга болатын ортагасьфлық зерттеу — Абу Хайианның “Китаб әл-идрак ли-лисан әл- атрак” атты кітабы. Кітап авторы Абу Хайиан Испанияның Андалузия өлкесіндегі Гарнат қаласында туган. Кітап 1312 жылы создік түрінде жазылган (ол заманғы араб филологиясының туындыларынъщ бәрі де осы сипатты), 2400 соз берілген. Олардың бірсыпырасының түсына “қыпшақша”, “оғызша” , “бүлғарша”, “тоқсуба”, “үйғырша” , “түрк- стандық” тэрізді сілтемелер қойылган. Бүл сілтемелер сол замангы Египетте сол аталған тайпалар окіддері омір кешкендігін, кітап түсіндіретін тіл солардьщ барлығына да ортақ екендігін дәлелдейді. Коптеген сөздер мен формалар бірнеше вариантта берілген: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|