Қылышты сабынан, жыланды басынан ұстау керек. Қазақтың аталы сөзі

Қытайды зерттеп жүрген ғалымдардың пайымдауларына қарағанда, елдiң жалпы табиғи ресурстары 2 миллиард адамды қамтамасыз етуге ғана жетiп, одан кейiн өз мүмкiндiгiн сарқа беретiн көрiнедi. Дегенмен, осындай бiр тықырдың таяп келе жатқанын Қытайдың өзi де жоққа шығармайды. Су көздерi тартылып, орман сиреп, жайылымдар азып, егiстiк алқаптар уланып, экологиялық апат төне бастағаны хақында өздерi де дабыл қағып жатыр. Қазiр Қытай елi – қақпағы жабық өз iшiне сыймай бұрқылдап қайнап жатқан қара қазан тәрiздес. Түбiнде ол бәрiбiр тасиды. Сонда, ол қалай қарай құйылады? Қазақстанмен бiрге әлемдi де мазасыздандырып отырған осы мәселе. Бұл жерде Қазақстан үшiн өте үлкен қауiптiң басын ашып айтқан жөн. Қытайдың территориясымен шектесiп жатқан жерлерге назар аударып қарасақ, айналасының барлығы халықтың тығыз орналасуы нәтижесiнде тығындалып тұр. Қаруына сенген Ресейдi есептемегенде, қытайлар үшiн тек Қазақстанға (Орталық Азия) қарай ғана ағылуларына мүмкіндік қалады.

Егер де 2002 жылдың 31 желтоқсанынан бастап тек ұлты қытайлар үшін Қытай үкіметі жеке куәлігі мен тіркелген мекен жайы туралы анықтамасы болса болды паспорт жасатып беру арқылы сыртқа кететін азаматтарының құжат рәсімдерін барынша жеңілдеткенін және қаржыландыратынын ескерсек, азаматтарының шетелге кетуіне мүдделі екеніндігін білдіреді. Оған қоса 2004 жылдан бастап қытай азаматтарының Қазақстанда бір күн визасыз болуына және жиырма адамнан тұратын туристік топтарға виза беруге үкіметіміз келісті. Осы сәттен бастап Қазақстанға қарай халық ағынының тығынын алып тастады деп есептеуге болады. Сондай-ақ бұған Қытайдағы ерлер мен әйелдер арасындағы табиғи тепе-теңдiктiң бұзылу процесiн қосыңыз. «Бiр отбасыға – бiр бала» саясатына 25 жылдай уақыт болды.

Ендi қазiр сол кездегi реформа перзенттерi отбасы құратын уақыт келгенде үйленетін әйел таппай әлек. Сондықтан әйел затын сырттан іздеуге мәжбүр. Және кейбір шарттар негізінде енді екі балалы болуға рұқсат етілді. Мұны Қытай үкіметі халқының қартайып кеткендігімен, жастарының қарттарды асырай алмайтын жағдайға жеткендігімен түсіндіруде. Бұл енді демографиялық тасқын басталады деген сөз. Бұдан кейін шетелдік зерттеушілер Қазақстанды жақын уақыттары қытай мигранттары жаулап алатындығына еш күмәндары қалмағандығын жарыса жазды. Қазақстан жөнінде барлық шетелдік зерттеушілердің пікірлері шамалас, 20 жылдан кейін Қазақстанда 20 миллион қытай өмір сүреді дейді. Қазіргі күні 500 мыңға жуықтаған қытайлар 20 жылдан кейін 20 миллион болуы еш күмән тудырмайды. Сондай-ақ Батысты игеру саясаты шеңберінде Шыңжаңға ішкі Қытайдан 20 жылда 250 миллион адамды көшіру жоспарын бастап кеткенін ескерсек, Қазақстанда 20 миллион қытайдың пайда болуы ертегі емес сияқты. Егер де Қытайдың 150 млн.нан аса жұмыссыздары бар екенін ескерсек Шыңжаңда жұмыс орындарын ашса, әп-сәтте-ақ сонша халықтың көшіп келуі түк емес. Қазір қалашықтар салып көшіру үдерісі басталып та кетті.

Бір қызығы осындай алаңдаулы кезде Қазақстанға қытайлардың дендеп келе жатқанын бізден гөрі Ресей сезініп, дабыл қағып бізді оятуға тырысуда. Әрине бізге жаны ашығандықтан емес. Бұл жерде бірінші кезекте өз мүддесі бар. Себебін де айтайын, Ресейге келетін қытайлардың басым бөлігі Қазақстан арқылы өтіп жатқанын анықтаған. Қазақстанның қытайлану қаупінің алдын алмаса Қытайдың шекарасы Волгадан бір-ақ шығатынынан үрейленуде.

Жалпы Қазақстан бойынша Қытайдың 20 ірі компаниясы және орта-ұсағы бар 2000нан аса бірлескен компаниялар жұмыс істеуде. Олардың басым бөлігі әрине энергетика саласында. Атап айтқанда Қытайдың иелігіне өтіп кеткен компаниялар:

Сондай-ақ қытайдың 4 компаниясы қазіргі таңда мұнай бар жерлерге барлау жұмыстарын жүргізіп жатыр. 2004 жылы сәуір айында Қытайдың Sinopec Group мұнай химиялық компаниясы Каспийдің солтүстігіндегі бірқанша кеніштерге иелік ететін американдық Fioc (First International Oil Сompany) компаниясын сатып алды. 2009 жылы маңызды компанияларымыздың бірі «Қазмұнайгаз» Барлау өндіру» АҚның 11 пайызын сатып алды. Жақында «Қазақмыс» Қытайдан 2,7 млрд. доллар қарыз алғанын және жақын арада үлесіне кіретінін білдік. Қазақстанның көп аймағын электрқуатымен қамтамасыз етіп отырған Екібастұз электр станциясын сатып алды. Әлі де көптеген компанияларды сатып алу жөнінде келіссөздер жүргізіліп жатыр. Арал теңізі аймағында бiр қатар мұнай-газ кеніштерін ашу үшін барлау жұмыстарын жүргізуде. Ең қауіптісі 939 миллион долларға «ҚазМұнайГаздың» 14,5 пайыз акциясын сатып алуы. Таңқаларлығы еліміздің «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниямыздың үлесінен қытайдың CNPC компаниясының үлесі асып кетіпті. Жалпы Қазақстандағы энергетика саласындағы үлестің жартысына жуықтады. Сонда бұл елдің мұнай-газ саласындағы монополист компаниясы ҚМГ емес CNPC болғаны ғой. Егер де мұны түсіне білгенге елдің қауіпсіздігіне үлкен қауіп төндіріп тұр. Бұл жөнінде ҚР Бәсекелестікті қорғау агенттігі төрағасының орынбасары Б. Парсегов «Бәсекелестік туралы» заңның 12-бабына сәйкес егер нарықтағы үлесі 35 пайыздан асып кетсе нарық субъектісінің жағдайы үстем деп табылады. Ал қытайлық компаниялардың мұнай нарығында аталған өлшемдерге (критерий) сәйкес келмейді» деді. Осы кезге дейін Қытайға қарай тек мұнай құбырының салынып жатқанын естуші едік, сөйтсек оған қоса PetroChina компаниясы Қазақстанның батысынан Қытай шекарасына дейін бір газ құбырын салып жатқаны анықталды.

Қытай енді мұнай мен газды қойып уран кеніштерін сатып алуды бастады. Білетініміз Шиелі, Иіркөл, Семізбай кеніштеріне иелік етуде. Қытайдың ұлттық ядролық корпорациясы мен Гуандун ядролық корпорациясының Қазақстанның уран кеніштерінде үлестері бар, әрі «Қазатомпром» компаниясынан уран сатып алу келісімі жасалған. Алдағы уақытта Қапшағайдағы ойын-сауық қалашығын, Мойнақ су электр станциясын, Балхаш және Екібастұздағы жылу электр станциясын салуды жоспарлап жатыр. Жалпы Қытай Қазақстанның барлық энергетикалық ресурстарын, яғни мемлекетіміздің күш қуатын толықтай бақылауға алу үшін барынша инвестиция құйып жатыр. Не үшін екенін анықтай алмадық China Development Bank Қазақстанның Даму банкіне 100 млн. доллар берген екен. Қытай тек қана энергетикалық ресурстар қорын сатып алу үшін 3 трлн. қаржы бөлгенін әлемге жариялады. Бірақ бұған алданбаңыздар, бұл Қытайдың кезекті қақпаны. Атам қазақ бұндай әрекетке «не деген батқан құйрық, айдалада жатқан құйрық» деп керемет жауап айтқан. Сіздер ойлайтын шығарсыздар қытайлар бізге миллиондап доллар инвестициялар құйып жатыр деп. Ол салған ақшалары өндіріске, экономикамызды дамытуға емес, мұнай, газ, уранды өндіріп Қытайға алып кету үшін ғана. Ал оның шығынын өтейтін біз боламыз, өйткені несие ретінде мойнымызға ілініп жатыр ғой. Бір елдің экономикалық қауіпсіздігін тәуелділіктен қорғау үшін тұтыну тауарларының жартысынан астамын өздері өндіруі керек екен. Бұл жағдай бізде қызыл сызықтан әрі асып кетті. Алманың атасы атанған Алматы өңірі алманы Қытайдан тасығаннан кейін не сұрауға болады.

Әрине экономикалық жағынан Қытай тек Қазақстанға емес әлемге ықпалын күшейтіп келеді. Әсіресе әлемдік дағдарыс кезінде Қытайдың экономикалық қуаты керісінше артып кетті. Қытай банкісінің (Bank of China) вице-президент Жу Минь «Бұл дағдарыс бізге АҚШтың әлем экономикасына бақылау жасай алмайтынын айқын дәлелдеп берді» деп ашық түрде сынға алды. Бұл дегеніміз Қытай бірте бірте АҚШтың экономикасына, долларға деген тәуелділігін азайтты деген сөз. Қытай юанінің әлемдік валютаға қарай жол алғанынан болар 2009 жылғы 15 сәуірде Пекинде қаржы министріміз Б. Жәмішев: «Қазақстан юаньді резервтік валюта ретінде пайдалануы мүмкін» деп салды. Юаннің тұрақты болып тұрғандығынан қазір саудагерлеріміз тауардың құнын юанмен өлшейтін болыпты. Бұл үдеріс түптеп келгенде доллар құнсызданатын болса Қазақстан юаньға көшуге дайын деген сөз. Байқасаңыздар Халық банкінің банкоматтары қытай тілінде де қызмет көрсете бастады. Мұның барлығына дабыл қағып жатқан жан баласы жоқ сияқты көрінеді.

Қысқасы қытай тауарларының осындай ауыр хәлге душар ететін зияндылығын ескере отырып кең түрде насихаттау керек. Махатма Ганди айтқандай «ағылшындарға қарсы күресудің бір жолы – ағылшын тауарларын еш сатып алмау» депті. Содан кейін ағылшын компаниялары бірінен кейін бірі банкротқа ұшырап, артынша үнді жерін тастап кете барыпты.

Жоғарыда айтылған тауар алмасу байланыстарының күшейгені сондай көліктердің мүмкіншілігі жетпей жатқан көрінеді. Осыны ескерген Қытайдың HPGI компаниясы Қазақстан мен Қытай арасында жаңадан 21 жол байланысын құруды жоспарлап, оның сегізі тек мұнай мен сұйытылған табиғи газ тасымалдауға арналатындығын жариялады.

Осылардың барлығын жариялаудағы мақсатымыз екі елдің осындай тығыз қарым қатынасына сына қағу емес. Қарым қатынаста да тереземіз тең әрі әділетті болуын қалаймыз. Әйтпесе бізге тек дайын тауарларын тасып өзіміздің өндірісті тұншықтырып экономикалық жағынан тәуелді ету, барлық шикізатымызды тасып әкету осының бәрі достық немесе мүдделестік, әділеттілік пе? Бұның нақ жауабын өзіміз-ақ айтайық, бұл әлем тарихындағы тәжірибеден білетініміздей шикізат өндіруші әрі дайын тауар тұтынушы дамымай артта қалған елдердің қатарына қосу.

Қазақ аң-құспен табиғатпен жақыннан сырласа білген халық. Солардың сезімталғымен алдағы күнді болжап отырған. Егер қазақ-қытай шекарасының арғы бетіне назар аударсаңыздар құстар жоқ та бергі бетте құстар көп екен. Құс екеш құстың өзі шекараның арғы бетіне бір қадам жоламайды екен. Өйткені бір тажалдың келе жатқанын сездіртеді. Сөйтсе мәдени төңкеріс кезіндегі қырғын гендік жадында сақталғандығынан арғы бетке өтпейді екен. Сондықтан тарихтан жоңғарларды түп тамырымен қалай қырғанын, ал қазір автономды ел болып отырған ұйғырларды қалай қырып жатқанып біліп, көріп отырып қалай сақтанбай отырмыз деген заңды сауал әрдайым әрбір қазақты ұйықтатпауы керек.

Шетелге кеткің келсе ағылшын тілін үйрен, осы жерде қалғың келсе қытайша үйрен деген әзіл де болса әңгімелер айтылып жүр. Қазірдің өзінде өз елімізде отырып қытайға жалданып жүргенде ертең құл болмаймыз деп кімді сендіре аламыз.

Өте тереңінен жүргізілген қытай саясатының бір тармағы тарихи, мәдени құндылықтарымызды қытайландыру. Мысалыға Зсан деген қытайдың классик жазушысының түбі түрік тектес Сәрсен екен, Елдібай ақынды да Ли бай деп қытай ғып шығарғаны сияқты. Осы тұста бізге қиын соғып тұрған жері тарихи құжаттарымыздың болмауы. Ал Қытайда біз туралы томдаған зерттеулер саны ұзақсонар. Бір Су Бэйхайдың төрт томдық «Қазақтың жалпы тарихы», Уаң Жылайдың төрт томдық «Орта Азияның жалпы тарихы» сияқты еңбектердің өзі неге тұрады. Жалпы осы тектес томдаған еңбектердің барлығы қытай мүддесіне қарай жазылған. Осындай еңбектердің әсерінен бізде қытайлық пікірді қалай жақтап кеткендерін білмей қалғандар көбеюде. Аталған еңбектерде Қазақстанның оңтүстік бөлігі қытайдың атақонысы екен. Тіпті жергілікті халық «біз Таң патшалығынанбыз» деп мақтанышпен айтқан көрінеді. Қытайдың жалпы орта мектебінің 9-сыныбына арналған тарих оқулығында Қазақстанның оңтүстік бөлігін Қытайдың территориясы деп көрсеткен. Қысқасы солардың жерін біз хақсыз жаулап алған екенбіз. Егер де бізде оқулықтарымызда Қытай қорғанынан бастап айтпай-ақ қояйын кешегі Орынбор қаласын картамызға қосып алайықшы Ресейің өре түрегеледі.

ҚЫТАЙДЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЯСАТЫ

Қытайды зерттеп жүрген ғалымдардың пайымдауларына қарағанда, елдiң жалпы табиғи ресурстары 2 миллиард адамды қамтамасыз етуге ғана жетiп, одан кейiн өз мүмкiндiгiн сарқа беретiн көрiнедi. Дегенмен, осындай бiр тықырдың таяп келе жатқанын Қытайдың өзi де жоққа шығармайды. Су көздерi тартылып, орман сиреп, жайылымдар азып, егiстiк алқаптар уланып, экологиялық апат төне бастағаны хақында өздерi де дабыл қағып жатыр. Қазiр Қытай елi – қақпағы жабық өз iшiне сыймай бұрқылдап қайнап жатқан қара қазан тәрiздес. Түбiнде ол бәрiбiр тасиды. Сонда, ол қалай қарай құйылады? Қазақстанмен бiрге әлемдi де мазасыздандырып отырған осы мәселе. Бұл жерде Қазақстан үшiн өте үлкен қауiптiң басын ашып айтқан жөн. Қытайдың территориясымен шектесiп жатқан жерлерге назар аударып қарасақ, айналасының барлығы халықтың тығыз орналасуы нәтижесiнде тығындалып тұр. Қаруына сенген Ресейдi есептемегенде, қытайлар үшiн тек Қазақстанға (Орталық Азия) қарай ғана ағылуларына мүмкіндік қалады.

Егер де 2002 жылдың 31 желтоқсанынан бастап тек ұлты қытайлар үшін Қытай үкіметі жеке куәлігі мен тіркелген мекен жайы туралы анықтамасы болса болды паспорт жасатып беру арқылы сыртқа кететін азаматтарының құжат рәсімдерін барынша жеңілдеткенін және қаржыландыратынын ескерсек, азаматтарының шетелге кетуіне мүдделі екеніндігін білдіреді. Оған қоса 2004 жылдан бастап қытай азаматтарының Қазақстанда бір күн визасыз болуына және жиырма адамнан тұратын туристік топтарға виза беруге үкіметіміз келісті. Осы сәттен бастап Қазақстанға қарай халық ағынының тығынын алып тастады деп есептеуге болады. Сондай-ақ бұған Қытайдағы ерлер мен әйелдер арасындағы табиғи тепе-теңдiктiң бұзылу процесiн қосыңыз. «Бiр отбасыға – бiр бала» саясатына 25 жылдай уақыт болды.

Ендi қазiр сол кездегi реформа перзенттерi отбасы құратын уақыт келгенде үйленетін әйел таппай әлек. Сондықтан әйел затын сырттан іздеуге мәжбүр. Және кейбір шарттар негізінде енді екі балалы болуға рұқсат етілді. Мұны Қытай үкіметі халқының қартайып кеткендігімен, жастарының қарттарды асырай алмайтын жағдайға жеткендігімен түсіндіруде. Бұл енді демографиялық тасқын басталады деген сөз. Бұдан кейін шетелдік зерттеушілер Қазақстанды жақын уақыттары қытай мигранттары жаулап алатындығына еш күмәндары қалмағандығын жарыса жазды. Қазақстан жөнінде барлық шетелдік зерттеушілердің пікірлері шамалас, 20 жылдан кейін Қазақстанда 20 миллион қытай өмір сүреді дейді. Қазіргі күні 500 мыңға жуықтаған қытайлар 20 жылдан кейін 20 миллион болуы еш күмән тудырмайды. Сондай-ақ Батысты игеру саясаты шеңберінде Шыңжаңға ішкі Қытайдан 20 жылда 250 миллион адамды көшіру жоспарын бастап кеткенін ескерсек, Қазақстанда 20 миллион қытайдың пайда болуы ертегі емес сияқты. Егер де Қытайдың 150 млн.нан аса жұмыссыздары бар екенін ескерсек Шыңжаңда жұмыс орындарын ашса, әп-сәтте-ақ сонша халықтың көшіп келуі түк емес. Қазір қалашықтар салып көшіру үдерісі басталып та кетті.

Бір қызығы осындай алаңдаулы кезде Қазақстанға қытайлардың дендеп келе жатқанын бізден гөрі Ресей сезініп, дабыл қағып бізді оятуға тырысуда. Әрине бізге жаны ашығандықтан емес. Бұл жерде бірінші кезекте өз мүддесі бар. Себебін де айтайын, Ресейге келетін қытайлардың басым бөлігі Қазақстан арқылы өтіп жатқанын анықтаған. Қазақстанның қытайлану қаупінің алдын алмаса Қытайдың шекарасы Волгадан бір-ақ шығатынынан үрейленуде.

Жалпы Қазақстан бойынша Қытайдың 20 ірі компаниясы және орта-ұсағы бар 2000нан аса бірлескен компаниялар жұмыс істеуде. Олардың басым бөлігі әрине энергетика саласында. Атап айтқанда Қытайдың иелігіне өтіп кеткен компаниялар:

Сондай-ақ қытайдың 4 компаниясы қазіргі таңда мұнай бар жерлерге барлау жұмыстарын жүргізіп жатыр. 2004 жылы сәуір айында Қытайдың Sinopec Group мұнай химиялық компаниясы Каспийдің солтүстігіндегі бірқанша кеніштерге иелік ететін американдық Fioc (First International Oil Сompany) компаниясын сатып алды. 2009 жылы маңызды компанияларымыздың бірі «Қазмұнайгаз» Барлау өндіру» АҚның 11 пайызын сатып алды. Жақында «Қазақмыс» Қытайдан 2,7 млрд. доллар қарыз алғанын және жақын арада үлесіне кіретінін білдік. Қазақстанның көп аймағын электрқуатымен қамтамасыз етіп отырған Екібастұз электр станциясын сатып алды. Әлі де көптеген компанияларды сатып алу жөнінде келіссөздер жүргізіліп жатыр. Арал теңізі аймағында бiр қатар мұнай-газ кеніштерін ашу үшін барлау жұмыстарын жүргізуде. Ең қауіптісі 939 миллион долларға «ҚазМұнайГаздың» 14,5 пайыз акциясын сатып алуы. Таңқаларлығы еліміздің «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниямыздың үлесінен қытайдың CNPC компаниясының үлесі асып кетіпті. Жалпы Қазақстандағы энергетика саласындағы үлестің жартысына жуықтады. Сонда бұл елдің мұнай-газ саласындағы монополист компаниясы ҚМГ емес CNPC болғаны ғой. Егер де мұны түсіне білгенге елдің қауіпсіздігіне үлкен қауіп төндіріп тұр. Бұл жөнінде ҚР Бәсекелестікті қорғау агенттігі төрағасының орынбасары Б. Парсегов «Бәсекелестік туралы» заңның 12-бабына сәйкес егер нарықтағы үлесі 35 пайыздан асып кетсе нарық субъектісінің жағдайы үстем деп табылады. Ал қытайлық компаниялардың мұнай нарығында аталған өлшемдерге (критерий) сәйкес келмейді» деді. Осы кезге дейін Қытайға қарай тек мұнай құбырының салынып жатқанын естуші едік, сөйтсек оған қоса PetroChina компаниясы Қазақстанның батысынан Қытай шекарасына дейін бір газ құбырын салып жатқаны анықталды.

Қытай енді мұнай мен газды қойып уран кеніштерін сатып алуды бастады. Білетініміз Шиелі, Иіркөл, Семізбай кеніштеріне иелік етуде. Қытайдың ұлттық ядролық корпорациясы мен Гуандун ядролық корпорациясының Қазақстанның уран кеніштерінде үлестері бар, әрі «Қазатомпром» компаниясынан уран сатып алу келісімі жасалған. Алдағы уақытта Қапшағайдағы ойын-сауық қалашығын, Мойнақ су электр станциясын, Балхаш және Екібастұздағы жылу электр станциясын салуды жоспарлап жатыр. Жалпы Қытай Қазақстанның барлық энергетикалық ресурстарын, яғни мемлекетіміздің күш қуатын толықтай бақылауға алу үшін барынша инвестиция құйып жатыр. Не үшін екенін анықтай алмадық China Development Bank Қазақстанның Даму банкіне 100 млн. доллар берген екен. Қытай тек қана энергетикалық ресурстар қорын сатып алу үшін 3 трлн. қаржы бөлгенін әлемге жариялады. Бірақ бұған алданбаңыздар, бұл Қытайдың кезекті қақпаны. Атам қазақ бұндай әрекетке «не деген батқан құйрық, айдалада жатқан құйрық» деп керемет жауап айтқан. Сіздер ойлайтын шығарсыздар қытайлар бізге миллиондап доллар инвестициялар құйып жатыр деп. Ол салған ақшалары өндіріске, экономикамызды дамытуға емес, мұнай, газ, уранды өндіріп Қытайға алып кету үшін ғана. Ал оның шығынын өтейтін біз боламыз, өйткені несие ретінде мойнымызға ілініп жатыр ғой. Бір елдің экономикалық қауіпсіздігін тәуелділіктен қорғау үшін тұтыну тауарларының жартысынан астамын өздері өндіруі керек екен. Бұл жағдай бізде қызыл сызықтан әрі асып кетті. Алманың атасы атанған Алматы өңірі алманы Қытайдан тасығаннан кейін не сұрауға болады.

Әрине экономикалық жағынан Қытай тек Қазақстанға емес әлемге ықпалын күшейтіп келеді. Әсіресе әлемдік дағдарыс кезінде Қытайдың экономикалық қуаты керісінше артып кетті. Қытай банкісінің (Bank of China) вице-президент Жу Минь «Бұл дағдарыс бізге АҚШтың әлем экономикасына бақылау жасай алмайтынын айқын дәлелдеп берді» деп ашық түрде сынға алды. Бұл дегеніміз Қытай бірте бірте АҚШтың экономикасына, долларға деген тәуелділігін азайтты деген сөз. Қытай юанінің әлемдік валютаға қарай жол алғанынан болар 2009 жылғы 15 сәуірде Пекинде қаржы министріміз Б. Жәмішев: «Қазақстан юаньді резервтік валюта ретінде пайдалануы мүмкін» деп салды. Юаннің тұрақты болып тұрғандығынан қазір саудагерлеріміз тауардың құнын юанмен өлшейтін болыпты. Бұл үдеріс түптеп келгенде доллар құнсызданатын болса Қазақстан юаньға көшуге дайын деген сөз. Байқасаңыздар Халық банкінің банкоматтары қытай тілінде де қызмет көрсете бастады. Мұның барлығына дабыл қағып жатқан жан баласы жоқ сияқты көрінеді.

Қысқасы қытай тауарларының осындай ауыр хәлге душар ететін зияндылығын ескере отырып кең түрде насихаттау керек. Махатма Ганди айтқандай «ағылшындарға қарсы күресудің бір жолы – ағылшын тауарларын еш сатып алмау» депті. Содан кейін ағылшын компаниялары бірінен кейін бірі банкротқа ұшырап, артынша үнді жерін тастап кете барыпты.

Жоғарыда айтылған тауар алмасу байланыстарының күшейгені сондай көліктердің мүмкіншілігі жетпей жатқан көрінеді. Осыны ескерген Қытайдың HPGI компаниясы Қазақстан мен Қытай арасында жаңадан 21 жол байланысын құруды жоспарлап, оның сегізі тек мұнай мен сұйытылған табиғи газ тасымалдауға арналатындығын жариялады.

Осылардың барлығын жариялаудағы мақсатымыз екі елдің осындай тығыз қарым қатынасына сына қағу емес. Қарым қатынаста да тереземіз тең әрі әділетті болуын қалаймыз. Әйтпесе бізге тек дайын тауарларын тасып өзіміздің өндірісті тұншықтырып экономикалық жағынан тәуелді ету, барлық шикізатымызды тасып әкету осының бәрі достық немесе мүдделестік, әділеттілік пе? Бұның нақ жауабын өзіміз-ақ айтайық, бұл әлем тарихындағы тәжірибеден білетініміздей шикізат өндіруші әрі дайын тауар тұтынушы дамымай артта қалған елдердің қатарына қосу.

Қазақ аң-құспен табиғатпен жақыннан сырласа білген халық. Солардың сезімталғымен алдағы күнді болжап отырған. Егер қазақ-қытай шекарасының арғы бетіне назар аударсаңыздар құстар жоқ та бергі бетте құстар көп екен. Құс екеш құстың өзі шекараның арғы бетіне бір қадам жоламайды екен. Өйткені бір тажалдың келе жатқанын сездіртеді. Сөйтсе мәдени төңкеріс кезіндегі қырғын гендік жадында сақталғандығынан арғы бетке өтпейді екен. Сондықтан тарихтан жоңғарларды түп тамырымен қалай қырғанын, ал қазір автономды ел болып отырған ұйғырларды қалай қырып жатқанып біліп, көріп отырып қалай сақтанбай отырмыз деген заңды сауал әрдайым әрбір қазақты ұйықтатпауы керек.

Шетелге кеткің келсе ағылшын тілін үйрен, осы жерде қалғың келсе қытайша үйрен деген әзіл де болса әңгімелер айтылып жүр. Қазірдің өзінде өз елімізде отырып қытайға жалданып жүргенде ертең құл болмаймыз деп кімді сендіре аламыз.

Өте тереңінен жүргізілген қытай саясатының бір тармағы тарихи, мәдени құндылықтарымызды қытайландыру. Мысалыға Зсан деген қытайдың классик жазушысының түбі түрік тектес Сәрсен екен, Елдібай ақынды да Ли бай деп қытай ғып шығарғаны сияқты. Осы тұста бізге қиын соғып тұрған жері тарихи құжаттарымыздың болмауы. Ал Қытайда біз туралы томдаған зерттеулер саны ұзақсонар. Бір Су Бэйхайдың төрт томдық «Қазақтың жалпы тарихы», Уаң Жылайдың төрт томдық «Орта Азияның жалпы тарихы» сияқты еңбектердің өзі неге тұрады. Жалпы осы тектес томдаған еңбектердің барлығы қытай мүддесіне қарай жазылған. Осындай еңбектердің әсерінен бізде қытайлық пікірді қалай жақтап кеткендерін білмей қалғандар көбеюде. Аталған еңбектерде Қазақстанның оңтүстік бөлігі қытайдың атақонысы екен. Тіпті жергілікті халық «біз Таң патшалығынанбыз» деп мақтанышпен айтқан көрінеді. Қытайдың жалпы орта мектебінің 9-сыныбына арналған тарих оқулығында Қазақстанның оңтүстік бөлігін Қытайдың территориясы деп көрсеткен. Қысқасы солардың жерін біз хақсыз жаулап алған екенбіз. Егер де бізде оқулықтарымызда Қытай қорғанынан бастап айтпай-ақ қояйын кешегі Орынбор қаласын картамызға қосып алайықшы Ресейің өре түрегеледі.

Қытайда Орталық Азияны зерттейтін 10нан аса ғылыми зерттеу орталығының жұмысы Қазақстанды зерттеуге бағытталған екен. Қытай Қазақстанды зерттеу жағынан бізді он орап кетеді. Егер сенсеңіздер әрбір қытай азаматы еліне барғанда қазақтар не істеп жатыр, ой-пікірі қалай екені жөнінде қауіпсіздік органдарына түсініктеме беріп отырады. Ал басшыларымыздың барлық іс-әрекеттері жөніндегі ақпараттарды бақылауда ұстап отыр. Шыңжаңның экономика газеті күн сайынғы нөмірлерінде Қазақстанның күнделікті экономикалық жағдайынан былайша айтқанда базардағы көкөніс бағасынан бастап мұнайының әр барелінің бағасына дейін жариялап отырады. Сондай-ақ, Қазақстан экономикасының болашағына болжамдар да жасап, тіпті күзгі жиын терімде қанша тонна астық алатынына дейін есептеп жариялайды екен.

Спорт саласында да қытайдың мерейі үстем болып тұр. Қазір өзіміздің қазақша күрес сияқты ұлттық спортымыздың орталығынан гөрі ушу, айкидо, кунфу сияқты қытайдың жекпе жек өнерлерін насихаттайтын орталықтарын көптеп ашылып жатыр. Бұл түбінде өзіміздің генімізге тән әскери рухты жоғалтуымызға жол ашпай ма?

Қытай ешқашан басқа елдің территориясына қол сұқпайды деген адамды қателестіретін пікірге сенуге болмайды. Қытай қауіпсіздігінің доктринасына сәйкес Қытайдың стратегиялық шекарасы әлсіз елдердің территориясы есебінен ұлғая береді. Арысы Қытай қорғанынан бастап айтпай-ақ берісі 1992-95 жж. аралығында Ресейдің Приморье, Уссури, Амурдағы біраз жерлерін, 1997 жылы Гонконгты, 1998 жылы Аомынды өзіне қосып алып тек территориясын ұлғайтып келеді. Егер де қытайдың әскери тәсілдерін зерттесеңіздер, соңғы уақыттары қорғаныс саласынан гөрі қарсы шабуылға көп қаржы бөлуде. Біз шабуылына төтеп бермек түгіл оғымыздың (патрон) саны қытайдың санына жетпейді екен. Осы тектес мысалдарға сүйеніп Қазақстан Қытайға қарсы 30 минут, 40 минут қана төтеп бере алады дегендер көп даурыға бермесін. Осы тектес пікірлерді Ресей әдейі шығарып «Сендер өз беттеріңмен Қытайға қарсы 1 сағат та қарсы тұра алмайсыңдар» деп Қазақстанды Қытайдан қорқытып өз қолтықтарының астына басқысы келеді. Жоғарыда аталған экономика, идеология, спорт, миграция, т.б. салаларындағы үстемдігімен қоса Қытай енді әскери байланыстарын күшейтуге кірісті. Себебі де түсінікті, Қазақстандағы экономикалық мүддесін қарумен қорғау. Сондай-ақ Қазақстанның батысынан бастап Қытайға қарай тартылған мұнай құбырының қауіпсіздігін қорғау мақсатында кез-келген уақытта әскер кіргізуге дайындық жұмыстарын жүргізуде. Бұл аталған мәселені Қытайдың Қазақстанмен әскери жаттығуларын көбейтіп жатқандығымен дәлелдеуге болады. Мысалыға соңғы 4-5 жылда жыл сайын әскери жаттығу өткізуді дәстүрге айналдырды. Биыл 2010 жылы Қазақстандағы Мәтібұлақ полигонында тағы бір әскери оқу-жаттығу өткізу жоспарланып отыр. Кеңес Одағы заманынан қалған әскери техниканың ескіріп, қолданыстан шығуына байланысты Қытай өзінің әскери құрал-жабдықтарын беріп, оқу-жаттығулар өткізу арқылы иемденгісі келетін ниетін іс-әрекетімен байқатып жүр. Оған қоса қытайдың әскери оқу орындары қазақ әскерлеріне оқуға бөлінетін грантты жыл өткен сайын көбейтіп келеді. Қытай енді мұнай құбыр желілерімен қатар Қазақстандағы компаниялары мен азаматтарының мүдделерін қорғаудың стратегиясын жасап жатқанына күмәніңіз болмасын. Әрине біздің ресми билік ұлттық қауіпсіздігімізге тікелей қатер төндіретін болғандықтан еліміздегі Қытайдың энергетикалық мүдделерін қытай әскерилерінің қорғауына рұқсат бергісі келмейді. Ал бірақ оған қарап отырған қытай жоқ. Қазір экономикалық тәуелділікке түсіруге, қытай диаспорасын көбейтуге бар күшін салып жатыр. Одан арғысы белгілі ғой.

Жоғарыда аталған Қытайдың осыншалықты қауіпсіздігімізге де, экономикамызға да дендеп кіріп бара жатқаны даңғыл жол ашып отырған ол елімізде тамырын тереңге жіберген ЖЕМҚОРЛЫҚ. Бұл жемқорлық деген жоңғар шапқыншылығы мен ашаршылықтан да жаман болайын деп тұр.

Бір қауіп төндіріп отырғаны қазірдің өзінде қытайлар көбейіп кеткен Ақтөбе, Маңғыстау сияқты Қазақстанның кейбір қалаларындағы жергілікті атқарушы органдар арасында қытай мүддесін қорғайтындардың көбеюі. Жергілікті халықтың ортақ бір мәселесі мәслихат, әкімшілікте көтеріліп қалған кезде ауыздарына құм құйып алғандай үнсіздер саны көбейіп, есесіне халықтың мәселесін жанұшырып айтатын адамдар азайып барады. Қу бастың құлқынын ғана ойлап аузына қытайдың қаржысын толтырып алғандар қалай сөйлесін. Бірде Қызылорда облысында қытайдың мұнай барлау экспедициясы ұсталды. Туристік визамен қыдырып келген қытайлықтар 89 жергілікті азаматты келісім шартсыз жалдап, мұнай қорын барлап жатқан жерінен қолға түсті. Осының бәріне жол ашып, рұқсат беріп отырған кім, әрине жергілікті атқарушы органдар.

Бір таңқаларылығы, Қытайдың көпе-көрнеу төндіріп отырған қаупін қарапайым халық көреді де, билік неге көрмейді. Қытайға сатып берсең де, жалға берсең де, уақытша берсең де, берген жердің енді қайтуы жоқ екенін бәрі біледі де, билік білмейді ме? Миллиардтаған қытайдан алпауыт АҚШ сақтанғанда алақандай 15 млн қазақ неге сақтанбайды? Жерді ешқандай жағдайда жалға да, малға да, қарызға да беруге болмайды! Бұл халықтың биліктен әбден күдер үзгені соншалық жерді жалға береді екен дегенде сасқанынан Ху Цзинтаоға араша сұрап жазылған хаттарды интернеттен оқыдым. Бұл арада тек қана билікті ғана кінәлап отыруға болмайды. Бұған бізде жауаптымыз және бізде кінәліміз.

Хат жазғаннан, сұрағаннан, жылағаннан, кіжінгеннен мүйіз шықса, қазақтың мүйізі қарағайдай болар еді. Бұдан ешқандай пайда жоқ, нәтиже жоқ екеніне көз жетті. Әлсіздің үніне кім құлақ асып еді бұ заманда. Сондықтан әрбір қазақ мықты, табанды болуы керек. Реті келгенде аспандап кеткен билікті алқымынан алып, тәрбиеге салып, тәубесіне түсіріп отыру керек. «Халық талап етсе, хан түйесін соятынын ұмытпайық». Бірақ мына заманда саясатқа қарсылық білдірген халықты қырып салудан да тайынбай ма деп ойлаймын. Себебі Қытайға жер беруге қарсы шыққан кешегі Алматы қаласындағы 2009 жылғы 16-17 желтоқсанда жаңа алаңның астында 2000 әскер мұздай қаруланып, ши шыға қалса жер астынан тап беруге дайын тұрыпты.

Қытайға Қазақстанның жері керек жоқ деген пікірдегілер қателеседі. Өз жеріне сыймай отырған елге қалай жер керегі жоқ. Яғни оларға шикізат керек, тұратын жер керек. Сондықтан да олар Қазақстаннан жалға болса да жер алуға мүдделі. Қытайдың "Рен минь рь бау" газетінің ағылшын тіліндегі сайтында және францияның «Le Monde» газетінде «Қазақстаннан жеті мың гектар жер он жылға алынды, үш мың қытай диқаны осы көктемде барады» деген мәліметті таратты. Бұл Алматы облысы Алакөл ауданында орналасқан "Сино-Қазақстан" компаниясы. Директоры - Ху Фең деген қытайлық. Одан қалды естеріңізде болса С.Терещенко 1 млн. гектар жерді сатып алып еді ғой. Енді сол жерлерін шетінен қытайлық фермерлерге жалға беріп жатқан көрінеді. Осылардың бәрі ақылға қонбайды. Себебі ешқандай ел Қазақстанға мал, егін шаруашылығын үйретпей-ақ қойсын. Себебі Қазақстан бұрыннан аграрлы ел. Тәжірибеміз мол, жеткілікті. Тек жұмысымызды жүйеге қойсақ болды.

Жоғарыда аталған барлық қауіп қатерлерге қарсы шаралар ретінде ұсыныстарымды білдіре кетейін.

Неге біз әрдайым іс-шара жоспарлағанда, тіпті бір әңгімені айтқанның өзінде бөтен біреудің құқығын бірінші кезекте ойлап айтамыз. Ананың, мынаның құқығын бұзып жібермейміз бе деп жалтақтап отырамыз, сосын барып екінші кезекке өзімізді қоямыз. Қытайдың еркектер проблемасы өздеріне. Соларға қыз жетпей қалады екен деп бізде артылып жатқан қызымыз жоқ. «Әйелін, қызын қызғанбаған адам жұмаққа бармайды» деген халық емес па едік. Сондықтан қалайда қытаймен аралас некеге тыйым салуымыз керек. Тіпті Индонезия мен Малайзия қытайлықтардың келуіне заң жүзінде қатаң тыйым салды емес пе?

Мүмкіндігінше ұлты қытайға азаматтық бермеу. Әлемдік тәжірибеде көрсетіп жүргеніндей азаматтық алуды қиындату, мысалыға қазақ тілін білуді талап ету, азаматтық үшін тұрақтау мерзімін 5 жылдан 10 жылға көтеру.

Бір қызығы біз Қытай туралы көп нәрсе білмейміз. Ешқандай классикалық деңгейдегі еңбектерін оқыған емеспіз. Қысқасы Қытай әлемі, қыр-сыры біз үшін әлі жұмбақ. Сол үшін ҚР Сыртқы барлау қызметінде арнайы Қытай басқармасын құру. ҰҚК жанынан Қытай ғылыми зерттеу институтын құру. Оған қытайдың қыр сырын жанындай білетін Қытайдағы ұлтшыл қазақтарды тарту. Мысалыға, Қытайдың Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігінде 3-бюро Гонконг, Макао (Аомын), Тайванмен арнайы шұғылданатын және сол жердегі ұлты қытай ұлтшылдарын тыңшылыққа тартатын болған. Бұл бюро таяу арада жабылуы мүмкін деген де болжам бар. Себебі Гонконг пен Макаоны қосып алды, енді жақында Тайванды да бағындырады дейді. Көрдіңіз бе арнайы бюро құрғанның нәтижесі қандай.

Сондай-ақ қытай жұмысшыларын кіргізбеу, тендерлерге қытай фирмаларын қатыстырмау керек. Кез келген адам істей алатын қара жұмысшыны Қытайдан әкелудің ешқандай жөні жоқ. Қытай үлеске кіріп алған компанияларының тендерлерін қытайлар шешетін болыпты. Соның себебінен сервистерінің барлығына қытайларды тартуда. Сонымен қоса техникаларын әкелуде. Техникасын әкелген соң, қосалқы бөлшектерін әкеледі, сосын оны жөндейтін мамандарын әкеледі, сосын жұмыс орында санын 10-15 жеткізіп алған соң, құқықтарын сұрай бастайды. Тамағын, киімін, азық түлігімен қоса аспазшысын шақыртады. Осылайша кезең кезеңімен істің барлық тетіктерін қолдарына алып жатыр. Нәтижесінде бұрындары көшеден еш көрмей жүрген қытайымызды, енді қазір 2-3-еуін сосын топ топтарымен көретін болдық. Бір білетініміз шекарадан жылына шамамен 50-60 мың қытай кірсе, соның 20-30 мыңы ғана қайтады екен. Бұл ресми дерек көзі, ал биресми санын білмейміз. Бір таңқаларлық жағдай, Қазақстандағы қытай мигранттары жөнінде не көші-қон полициясы, не статистикалық органдар болсын ешқайсысы дөп басып санын айта алмайды. Бұл проблеманы тезарада жолға қою керек.

Енді бір мәселе айта кетейін осы келтірілген айғақтардың көпшілігі сыртқы ақпарат көздерінен алынды. Бізде Қытаймен қарым қатынасқа байланысты барлық ақпараттар құпия сақтаулы. Қытайдың қаншалықты қауіп төндіріп отырғанын білу қиын. «Қытай қауіп төндіріп тұрған жоқ, ол Ресей саясатының ықпалы» дейтіндерге айтарым, егер де жоғарыдағы фактілерді еске түсірсек Қытай қалай қауіпті емес деп айта алады. Қытайдың ақпараттарына сенетіндер «Қытай қауіпті емес» деп әлде бір жалған мысалдарды келтіріп әлек. Бәріне айтарым Ресейдің де Қытайдың да фактілерін бір шетке қойып Қазақстандағы орын алып отырған фактілерге көзді ашып қарап қарасаңыздар, сонда Қытайдың қаншалықты қауіпті екенін түсінесіздер. Әрине сыртқы ақпараттар өз идеологиясының шеңберінде ғана айтылған, жазылған пікірлер. Ал біз осындай арандатуларға, басқа елдің идеологиясының жетегінде кетпес үшін осы пікірлерді ұлттық санамыздың сүзгісінен өткізіп өз мүддемізді көздейтін пікірлер, идеологиямызды қалыптастыруымыз керекпіз. Мысалыға, «Қытай сияқты аждаһаға төтеп беру үшін Ресейдің жанынан табылуымыз керек» деген сияқты. Біз үшін Қытай аждаһа да Ресей аю да емес. Екі елге де төтеп бере алатын ұлттық рухымыз бар. Сыртқы күштің қару мен экономикалық әлсіздігімізді санамызға сіңірген түсінігінде қалмай, рухты халық екендігімізді ұмытпаңыздар. Егер бір рухтанып кетсек біздің алдымызда айдаһарыңызда, аюыңызда қоян болып қалатынын біліңіздер. Сондықтан тәуелсіз ел ретінде ұлттық рухымызды өлтірместей тәуелсіз сана, идеология қалыптастырайық.