түрлері
|
Мысалдар
|
1. Көмекші есім
|
алд, арт, үст, аст, жан, ман, шет, төбе, бет, т.б
|
2. Көмекші етістік
|
е, де, ет, отыр, жатыр, тұр, жүр, т.б
|
3. Шылау
|
мен, бен, пен, да, де, та, -ақ, -ау, т.б
|
ЖАЙ СӨЙЛЕМ
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
Жақты
|
Жақсыз
|
Жалаң
|
Жайылма
|
Толымды
|
Толымсыз
|
Атаулы
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
Жай сөйлемнің түрлері
|
Грамматикалық белгісі
|
І. а) жақты сөйлем
ә) жақсыз сөйлем
|
Бастауышы бар.
Бастауышы болмайды.
|
ІІ. а) Жалаң сөйлем
ә) Жайылма сөйлем
|
Тұрлаусыз мүшелер қатыспайды.
Тұрлаусыз мүшелер қатысады.
|
ІІІ. а) Толымды сөйлем
ә) Толымсыз сөйлем
|
Айтуға тиісті мүшелері түгел қатысады.
Айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшелерінің бірі түсіріліп қалады.
|
ІV. Атаулы сөйлем
|
Іс-оқиға баяндалмай, тек соған байланысты жағдай (мезгіл, мекен, т.б.) атап көрсетіледі.
|
СИНТАКСИС
Сөз тіркесі
Толық мағыналы екі я бірнеше сөздің бір-біріне тұлғалық әрі мағыналық жақтан бағына байланысуын сөз тіркесі дейміз.
Сөздердің байланысу тәсілдері
|
Грамматикалық тәсілдер
|
Мысалдар
|
1. Жалғау арқылы
|
Алматыға келді,
Машинамен кетті
|
2. Орын тәртібі арқылы
|
Жақсы дәрігер, озат жұмысшы,
алтын сағат
|
3. Шылау арқылы
|
Оқу үшін келді, батыр жайында айтты
|
4. Интонация арқылы
|
Сәбит – мұғалім, бұл – мектеп,
Жібек – сауыншы
|
Сөздердің байланысу тәсілдері
|
Тәсілдер
|
Мысалдар
|
1. Қосымшалар арқылы
|
Олар көрінді, автобусқа жақындадық, көлдің жағасында
|
2. Септеулік шылаулар арқылы
|
Батыр жайында айтылды.
Жыл сайын көмектеседі
|
3. Сөздердің орын тәртібі арқылы
|
Салқын самал, тәтті қауын
|
4. Интонация арқылы
|
Сәрсен – ұшқыш,
Сәуле – тігінші
|
Сөздердің байланысу түрлері
|
Түрлері
|
Мысалдар
|
1. Қиысу
|
Сен оқушысың, ол оқиды
|
2. Меңгеру
|
Өнерді үйрен, қалаға барды,
кітап оқыды
|
3. Матасу
|
Болашақтың кітабы, ауыл малы,
сенің ойың
|
4. Қабысу
|
Жеті жыл, көк шөп, қой қора
|
5. Жанасу
|
Сәуле Алматыдан кеше келді.
Кеше Сәуле Алматыдан келді
|
Сөздердің байланысу түрлері
|
Түрлері
|
Анықтамасы
|
Мысалдар
|
1. Қиысу
|
Сөз бен сөздің жіктік жалғаулар арқылы немесе жіктелу ретінде жақ жағынан жекеше, көпше түрде үйлесе байланысқан түрі
|
Болат-оқушы.
Сәрсен келді.
|
2. Меңгеру
|
Сөз бен сөздің іліктен басқа септік жалғаулары арқылы байланысқан түрі
|
Ауылға кетті, атқа мінді
|
3. Матасу
|
Сөздердің ілік септік пен тәуелдік жағаулары арқылы жақ жағынан жекеше, көпше түрде үйлесе байланысқан түрі
|
Олардың өтініштері, даланың гүлі
|
4. Қабысу
|
Сөздердің ешбір жалғаусыз, тек орын тәртібі арқылы байланысқан түрі
|
Қызыл көйлек, өте әдемі көрініс
|
5. Жанасу
|
Сөз бен сөздің ешбір жалғаусыз, бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысқан түрі.
|
Бүгін кездеседі, биыл қатысады.
|
Сөздердің байланысу түрлері
|
Грамматикалық белгісі
|
Мысалдар
|
1. Қиысу
|
Бастауыш пен баяндауыштың байланысы
|
Ол сөйледі
|
2. Меңгеру
|
Сөздердің атау мен іліктен басқа септік жалғаулары арқылы байланысқан түрі
|
сөзін сөйледі
|
3. Матасу
|
Ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің грамматикалық байланысы
|
косының сөзін
|
4. Қабысу
|
Сөздердің ешбір жалғаусыз, орын тәртібі арқылы байланысы
|
кезек сөйледі
|
5. Жанасу
|
Сөздердің ешбір жалғаусыз кейде іргелес, кейде алшақ тұрып байланысуы
|
кеше сөйледі
|
Сөйлем мүшелерінің байланысы
|
Сөйлем мүшелері
|
Байланысу түрлері
|
1. Бастауыш пен баяндауыш
|
Қиыса байланысады
|
2. Толықтауыш пен толықталатын мүше
|
а) меңгере байланысады
ә) жанаса байланысады
|
3. Анықтауыш пен анықталатын мүше
|
а) қабыса байланысады
ә) матаса байланысады
|
4. Пысықтауыш пен пысықталатын мүше
|
а) жанаса байланысады
ә) меңгере байланысады
б) қабыса байланысады
|
Сөз тіркесі
|
бағыныңқы
|
басыңқы
|
мысалдар
|
Зат есім
|
Зат есім
|
алтын сағат
|
Есімше
|
Зат есім
|
оқыған азамат
|
Сын есім
|
Зат есім
|
қызыл гүл
|
Есімдік
|
Зат есім
|
оның кітабы
|
Септеулі зат есім
|
Етістік
|
ұшақпен келді
|
Үстеу
|
Етістік
|
жоғары көтерілді
|
Сын есім
|
Етістік
|
кішісі өтті
|
Сан есім
|
Етістік
|
бірінші сөйледі
|
Зат есім
|
Етістік
|
кітап оқыды
|
Көсемше
|
Етістік
|
әзілдеп сөйледі
|
ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ
Құрмалас
салалас
аралас
сабақтас
Көп бағыныңқылы
Жарыспалы бағыныңқылы
Бір бағыныңқылы
Жалғаулықты
Жалғаулықсыз
Сатылы бағыныңқылы
Құрмалас сөйлемнің түрлері
|
Түрлері
|
Құрамына қарай
|
Белгісі
|
Мысалы
|
1. Салалас құрмалас
|
Кемінде екі жай сөйлемнен тұрады.
|
Өзара тең дәрежеде байланысады, баяндауыштары тиянақты болады.
|
Қоңырау соғылды, мұғалім мен директор сыныпқа кіреді.
|
2. Сабақтас құрмалас
|
Кемінде екі жай сөйлемнен болады.
|
Бірі екіншісіне бағынады, бірінші сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болады.
|
Олар үйге жеткен соң, әңгіме де үзілді (М.И.)
|
3. Арала құрмалас
|
Кемінде үш жай сөйлемнен болады.
|
Өзара салаласып та, сабақтасып та байланысады.
|
Үсен манағы пышақтың сыртымен тасқа қатты ұрып еді, от шығып, мақта тұтанды. (Ы. Алтынсарин)
|
Салалас құрмаласты таныту
|
Бірыңғай мүшелі жай сөйлем
|
Салалас құрмалас сөйлем
|
Салаласа құрмаласу тәсілі
|
Оның әкесі де, шешесі де мұғалім
|
Оның әкесі де мұғалім, шешесі де мұғалім
|
Жалғаулық шылаулар арқылы
|
Ол ән айтты, биледі
|
Зәуре ән айтты, Сәуле биледі.
|
Компоненттерінің орын тәртібі, интонация арқылы
|
Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері
|
|
Жалғаулықты
|
Жалғаулықсыз
|
Ыңғайлас салалас
|
Да, де, та, те, әрі, және
Дүниеде бар жаман да көпте, қызық та көпте.
|
Досы жоқпен сырлас, досы көппен сыйлас
|
Қарсылықты салалас
|
Бірақ, сонда да, дегенмен, алайда, әйтсе де, сөйтсе де
Көп уақыт өткен сияқты болды, әйткенмен мағынасыз өткізген уақытқа Хакім өкінген жоқ. (Х. Ер.)
|
Күн суық, үй жылы
|
Себеп-салдар салалас
|
Сондықтан, сол себепті, өйткені себебі
Ол кісінің өзін кенші деуге болады, себебі жастардың тегін, түрін жақсы біледі.
|
Бұл бетке біз бөгелмек емеспіз, оны азды-көпті көрдік.
|
Түсіндірмелі салалас
|
Құрамындағы жай сөйлемдер жалғаулық шылаусыз іргелес орналасып, интонация арқылы байланысады
|
Саған ашып айтарым сол: мен осында қаламын.
|
Талғаулы салалас
|
Не, немесе, болмаса, не болмаса, я болмаса, яки, я, әйтпесе, әлде бірде, біресе, кейде
|
|
Кезектес салалас
|
Бірде,біресе, кейде
|
|
Салалас құрмалас сөйлем
|
Бірыңғай мүшелі жай сөйлем
|
Салалас құрмалас сөйлем
|
Салаласа құрмаласу тәсілі
|
Оның әкесі де, шешесі де дәрігер
|
Оның әкесі де дәрігер, шешесі де дәрігер
|
Жалғаулық шылаулар арқылы
|
Ол әндетті, биледі
|
Сәбит әндетті, Сәуле биледі
|
Компоненттерінің орын тәртібі арқылы
|
Достарыңызбен бөлісу: |
