БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕР
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері
|
Бірыңғай мүшелер
|
Мысалдар
|
1. Бірыңғай бастауыш
|
Бұлардың артында Ербол мен Баймағамбет бір бөлек келді. (М.Әуезов.)
|
2. Бірыңғай толықтауыш
|
Сәуле столдың үстін жаңа кітаптармен, газет-журналдармен, қалам-қарындаштармен толтырып қойды. (М.Иманжанов.)
|
3. Бірыңғай пысықтауыштар
|
Рахмет әрбір сөйлемді ерінбестен, жалықпастан аударып отырды. (С.Ерубаев.)
|
4. Бірыңғай баяндауыштар
|
Өмір жайын үйрен, оқы, біле біл.
(Ә. Сейітбеков.)
|
5. Бірыңғай анықтауыштар
|
Жасы өзгелерден кішірек, аласа бойлы, жұқа жүзді, Айтқазы болыс өзгенің бәрінен бұрын Базаралымен жақсы амандасты.
|
Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтарының кестесі
|
Жалғаулықтардың түрлері
|
Жалғаулықтар
|
1. Ыңғайластық жалғаулықтар
|
да, де, та, те, әрі, және, мен бен, пен
|
2. Талғаулықты жалғаулықтар
|
я, не, немесе, әлде
|
3. Кезекті жалғаулықтар
|
бірде, біресе, кейде
|
4. Қарсылықты жалғаулық
|
бірақ
|
Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтарының кестесі
|
Жалғаулықтардың түрлері
|
Жалғаулықтар
|
Мысалдар
|
1. Ыңғайластық жалғаулықтар
|
да, де, та, те, әрі, және, мен бен, пен
|
Мәкіш Абайды кінәлай да, сынай да қарады (М.Әу.)
|
2. Талғаулықты жалғаулықтар
|
я, не, немесе, әлде
|
Жаңағы сапарынан кейін, әлде шыны, әлде мазағы әйелдер оны «басқарма» деп кетті (Ғ.Мүср.)
|
3. Кезекті жалғаулықтар
|
бірде, біресе, кейде
|
Асан біресе ұшаққа, біресе сағатына қарады.
|
4. Қарсылықты жалғаулық
|
бірақ
|
Бұл – қысқа, бірақ қызық әңгіме.
|
Бірыңғай мүшелердің тыныс белгілері
|
Үтір мынадай жағдайда қойылады
|
Мысалдар
|
1. Бірыңғай мүшелер өзара жалғаулықсыз байланысса
|
Меркурий, Венера, Марс планеталары жерден кіші
|
2. Жалғаулық шылаулар бірыңғай мүшенің әрқайсысымен қайталанып айтылса
|
Дауыл күшті жуан теректі де, еменді де, қарағайды да құлатады.
|
3. Бірыңғай мүшелер бірақ деген қарсылық жалғаулығы арқылы байланысса
|
Орта бойлы, бірақ қара сұр жігіт еді
|
Үтір мынадай жағдайда қойылмайды
|
Мысалдар
|
1. Бірыңғай мүшелердің арасын мен және жалғаулықтары бір-ақ рет байланыстырса
2. да, әрі, не, немесе, яки жалғаулықтары бірыңғай мүшелердің арасына бір-ақ рет тұрса
|
Илья мен Шөмішбай шығып кетті.
1.Төрт бөлмелі тас үй салқын да жайлы.
2.Жасыл шырша ертеден ерекше ерліктің әрі батырлықтың белгісі болып келген.
|
Бірыңғай мүшелі сөйлемдердегі жалпылауыш сөздер
|
Жалпылауыш болатын сөз таптары
|
Мысалдар
|
1. Зат есім
|
Қазақстанның ірі өзендері: Іле, Шу, Қаратал, Ертіс, Орал
|
2. Сілтеу есімдігі
|
Қазақстанның басты қалалары мыналар: Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент, Жамбыл, т.б.
|
3. Жалпылау есімдігі
|
Есіл-дерті үміт-тірегі – бәрі сол оқу орны екені айқын аңғарылып тұр.
|
4. Сан есім
|
Ақылбай, Ербол және Мағаш пен Кәкітай – төртеуі оңаша әңгімелесіп отыр екен.
|
Жалпылауыш сөздің тыныс белгілері
|
1. Қос нүкте мына жағдайда қойылады
|
Мысалдар
|
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелердің алдына келсе
|
Дене мүшелері мыналар: көз, құлақ, мұрын, ауыз, тіл
|
2. Сызықша мына жағдайда қойылады
|
Мысалдар
|
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелерден кейін келсе
|
Сәрсен, Игілік, Сәбит – үшеуі қалаға оқуға кетті.
|
3. Бірыңғай мүшелерден бұрын қос нүкте олардан кейін сызықша қойылады.
|
Мына металдар: алтын, күміс, темір, қорғасын – қыздырған кезде көлемін ұлғайтады.
|
ОҚШАУ СӨЗДЕР
Қыстырма сөздер
|
Мағынасына қарай бөлінуі
|
Схемасы
|
Басты-басты қыстырма сөздер
|
қуаныш, аяныш, өтініш
|
|
оның бұлай деуі,
|
Амал қанша, әрине,
|
|
ақылға сиятын нәрсе
|
|
байғұс-ай, абырой бергенде, бишара-ай, соры қайнағанда, бақытына қарай, несін айтасың, шіркін, амал қанша, әттеген-ай
| |
мойындау, мақұлдау
|
|
осы рас
|
Шынында да,
|
|
болуы керек
|
|
шынын айту керек, жалғаны жоқ, сөз жоқ, дау жоқ, расында, рас, шынын айтқанда, тегінде, шынын айту керек, о не дегеніңіз, өзіңіз білесіз, мүмкін
|
ойдың кімнен шыққандығы
|
|
ол үшеуі өздерін
орасан
|
Сәуленің айтуына
қарағанда,
|
|
әдепті ұстапты
|
|
мен білсем, оларша, меніңше, оның сөзіне қарағанда
|
сенер-сенбестік
|
|
Ислам жұмысқа
|
Байқаймын,
|
|
белсене кіріскен сияқты
|
|
байқаймын, кім біледі, сірә, тегі, тегінде, мүмкін, бәлкім
| |
ой тәртібі
|
Ең әуелі, жайдақ суға теңедіңіз. (М.Әуезов)
|
біріншіден, екіншіден, бір жағынан, ең әуелі, ақырында
|
ой жалғастыру, қорыту
|
Бүгін, сонымен, он жеті арба тары кетті пункіне (Ә.Ә)
|
қысқасы, сонымен қатар, олай болса, сонымен, сонымен бірге, сондай-ақ, сол сияқты, әсіресе, онымен бірге, сүйтіп, қорыта айтқанда, айтпақшы
|
сөйлемдегі кей сөзді түсіндіру, айқындау
|
Бірденеге (кішкене орындыққа) сүрініп жығылды
|
осыған орай, осыған байланысты, мұнымен бірге, мұнымен қатар
|
Қыстырма сөздердің тыныс белгілері
|
Үтір мына жағдайда қойылады
|
Мысалдар
| |
Қыстырма сөздер сөйлем мүшелерінен үтірмен бөлінеді
|
а) Меніңше, мұнда Қазынаға жететін ешкім жоқ.
ә) Маған, ең алдымен, көше-көше болып орнауы ұнады.
б) Бұл кітапті алармын, мүмкін
|
Екі жағынан жақшамен не сызықшамен мына жағдайда қойылады
|
Мысалдар
| |
Қыстырма сөйлемдер екі жағынан жақшамен не сызықшамен қоршалады
|
а) Үміткүл қызының (біз Надежда деген атын осылай атап кеткенбіз) алғашқы қадамын осылай бастағанын әр кезде атап айтқым келеді.
ә) Оған менің Қоныс Сүлейменов деген досым – бұл жігіт жөнінде мен сізге айтқам – дереу хат жазыпты.
|
Қаратпа сөз
|
Қаратпа сөз болатын сөз тобы
|
Мысалы
|
1. Зат есім
|
Айжан, бері келіп кетші.
|
2. Заттанған сын есім
|
Кербез, сұлу, сен айта қойшы.
|
3. Есімше
|
Туысқаным, неге кешігіп келді?
|
Қаратпа сөздің тыныс белгілері
|
Тыныс белгілерінің қойылу тәртібі
|
Мысалдар
|
1.Қаратпа сөз сөйлемнің басында келсе, не үтір, не леп белгісі қойылады
|
Сәкен, маған беремін деген кітабын қайда?
Уа, Асқар! Тоқта деймін!
|
2. Қаратпа сөз сөйлемнің ортасында тұрса екі жағынан үтір қойылады
|
Төгілт, қалқам, біз бір қанаттанып қалайық.
|
3. Қаратпа сөз сөйлемнің соңында келсе, алдынан үтір қойылады
|
Мынада бір қалың сыр бар-ау, жігіттер!
|
Одағай
|
Одағайдың түрлері
|
Мысалдар
|
1. Негізгі одағайлар
|
ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо, ой, не, т.б.
|
2. Туынды одағайлар
|
мәссаған, бәрекелді, әттегенай, о тоба, астапыралла, япырмай, ойпырмай, о дариға, т.б.
|
Одағайдың тыныс белгілері
|
Тыныс белгілерінің қойылу тәртібі
|
Мысалдар
| |
1.Одағай сөйлемнің басында келсе не үтір, не леп белгісі қойылады
|
1. Бәрекелді, жігіттер, осы беттеріңнен қайтпаңдар.
2. Бәрекелді ! Жігіттер, осы беттеріңнен қайтпаңдар.
| |
2. Көтеріңкі көңіл-күймен айтылған одағайлы сөйлемнің соңынан келсе, алдынан үтір, соңынан леп белгісі қойылады
|
Әй, сол ма, жәйірі!
Басын бастаса, түсіне кетесін-ау, байғұсым-ай!
|
Атауыш сөздер
|
түрлері
|
сөз таптар
|
Есімдер
|
1. атаушы есімдер
|
зат есім, сын есім, сан есім, есімдік
|
2. үстеуші есімдер
|
үстеу, еліктеу
|
Етістіктер
|
етістік
|
Достарыңызбен бөлісу: |
