ҚОСЫМША А  Қазақ, орыс және араб қиял-ғажайып ертегі дискурсына тән ортақ белгілер

ҚОСЫМША А 
Қазақ, орыс және араб қиял-ғажайып ертегі дискурсына тән ортақ белгілер 
мен оларды дәлелдейтін мысалдар 
 
Ортақ 
белгілер 
Қазақ ертегі 
дискурсы 
Орыс ертегі 
дискурсы 
Араб ертегі 
дискурсы 
Бір типтес 
кейіпкерлер 
ақымақ бай,сараң 
бай,жетім бала, 
тазша бала, 
кенже бала, 
кейде оның
ақымақ болуы, 
сұлу қыз, 
Күнікей, 
Кенжекей т.б. 
Иван- дурачок, 
Иван- царевич, 
мачеха, падчерица, 
красна девица, 
богатырь, добрый- 
молодец 
Бай саудагер, жетім 
бала –Аладдин, 
теңізші -Синдбад 
Ғажайып заттар Ұр тоқпақ, 
ғажайып кездік, 
сиқырлы айна, 
т.б.
Скатерть -
самобранка, 
сапоги-скороходы, 
шапка-невидимка 
Ұшқыш сандық, 
ұшқыш кілем, 
сиқырлы шам, жын 
жасырынған 
құмыра 
Магиялық 
тапсырмалар 
Алтын мүйізді 
киікті, алтын 
суды, алтын 
құсты тауып 
әкелу 
ощипать перья, 
наколоть дров, 
напоить буйвол, 
достать огниво, 
посадить зерно, 
Алтын сарай 
тұрғызу, қырық 
алтын табақ әкелу 
т.б. 
Тірек 
концептілер 
Бай мен кедей, 
патша мен 
батыр,жамандық 
пен жақсылық, 
үй, махаббат пен 
зұлымдық,адалд
ық пен арамдық, 
жалқау мен 
еңбекқор 
Бай мен кедей, 
патша мен 
батыр,жамандық 
пен жақсылық, үй, 
махаббат пен 
зұлымдық,адалдық 
пен арамдық, 
жалқау мен 
еңбекқор
Бай мен кедей, 
патша мен 
батыр,жамандық 
пен жақсылық, үй, 
махаббат пен 
зұлымдық,адалдық 
пен арамдық, 
жалқау мен 
еңбекқор
Ертегінің 
басталуы - 
нда, ортасында 
соңында, 
кездесетін 
тұрақты 
клишелер 
«ерте, ерте, 
ертеде, ешкі жүні 
бөрте- 
де », «баяғыда 
бір бай 
болыпты», 
«ертеде бір кедей 
өмір сүріпті». 
«Отыз күн ойын, 
қырық күн тойын 
жили-были, 
некотором 
царстве, 
некотором 
государстве,«скоро 
сказка 
сказывается, да не 
скоро 
дело 
делается»; «и я там 
был, мед-пиво пил, 
• يِف ميِدَق َِناكِ ِنام َّزلا ِْ
ерте 
заманда 
болған 
•ِِم اَيلأا َِنِم ِ م ْوَي يف َِو
күндердің 
бір 
күнінде 
•ِِدلاِب نِم دَلَب ْْ يِف
елдердің бір елінде
ِ لاب ِِأَنْهَأ ِ لاح َو ِِدَعْسَأ ىَلَع 
ِْم ه ِِةايَحْلا َو َِلو ط اًعيِمَج 

141 
жасапты», «бай 
болып барша 
мұратына 
жетіпті» 
по усам текло, да в 
рот не попало»; 
«повели под венец, 
тут 
и 
сказке 
конец»; «тут и 
сказке конец, а кто 
слушал– молодец». 
َِوو شاع 
бақытты да, ұзақ 
өмір сүріпті. 
«үш» және 
«жеті» киелі 
сандарының 
қолданысы 
(үш рет 
сынақтан өту, 
ханның үш 
ұлының болуы 
үш тапсырма, 
үш өсиет, үш 
күн, үш түн 
т.б.) 
ер кезегі үшке 
дейін, жеті қат 
жердің асты,
«Мудрая девица и 
семь разбойников» 
«Әли-Баба мен 
қырық қарақшы», 
«Синдбадтың жеті 
сапары» 
«жер асты 
әлемі», «жер 
үсті әлемі» 
Ер Төстіктің жер 
асты 
патшалығына 
баруы 
Иван-царевичтің 
су асты патшалы -
ғына баруы 
Синдбадтың 
теңіздің астына 
түсуі 
уақыттың 
берілуі, 
уақыттың 
белгісіздік 
сипаты
ерте, ерте, 
ертеде, баяғы 
өткен заманда, 
т.б. 
жили-были, 
давным-давно, 
давние времена 
ِِما ََّْيلأا َِنِم ِ م ْوَي يف 
күндердің бір 
күнінде, қадым 
заманда
ертегі 
оқиғасының 
өрбу нүктесі: 
қаһарман – 
көмек --шілер – 
қарсылас тар 
болып келуі 
Ер Төстік – 
Таусоғар, 
Желаяқ, 
Саққұлақ, – 
Шойынқұлақ, 
мыстан кемпір, 
Бекторы, т.б. 
Иван-царевич – 
богатырский конь 
– Баба-Яга
Аладдин – сиқырлы 
шам– сиқыршы.
бас кейіпкер – 
батыр еліне 
қамқор, отан 
сүйгіш, алып 
күш иесі, 
мейірімді, 
жомарт, 
ешқашан 
жеңілуді 
Кендебай мейлін- 
ше қайырымды 
болыпты, 
жылаған ды 
жұбатыпты, 
жатсынуды 
сүймепті, 
табысына бүкіл 
ел ортақ 
В некоем королевс 
тве служил у 
короля солдат в 
конной гвардии, 
прослужил двад- 
цать пять лет 
верою и правдою; 
за его честное 
поведение 
، ظ
َحْلا اَم هَل َِمَسَتْبا ِِدَق َو 
ا
َم هَّبَحَأ َو ،اَيْن دلا
َِع
اَمِهْيَل
ِ د َلا
ِبْلا اَمِهِدْهَع يِف 
ِْتَمَّدَقَت َو
ا
َهيِف َِّبَتَتْسا َو 
، ْتَقَت ْرا َو
! ِ
ءاَخ َّرلا َِّمَع َو
Ол хақыққа адал 
патша болыпты, 
сол үшін елі жақсы 

142 
білмейтін 
жеңімпаз 
болып 
бейнеленеді. 
болыпты. 
приказал король 
отпустить его в 
чистую отставку 
көріп құрметтепті. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

143 
ҚОСЫМША Б 
Қазақ, орыс және араб қиял-ғажайып ертегі дискурсына тән айырым 
белгілер мен оларды дәлелдейтін мысалдар 
 
Ортақ 
белгілер 
Қазақ ертегі 
дискурсы 
Орыс ертегі 
дискурсы 
Араб ертегі 
дискурсы 
Атақ лауазым 
атаулары 
Хан мен уәзір, 
малшы- жалшы, 
т.б 
царь, крестьянин, 
купец, король, 
дворян т.б 
كلم ِ٬رجاتِ٬حلافِ٬ريزولا
ِةفاظنِةلماعِ٬ةيبرم
Уәзір, шаруа, 
көпес,патша, үй 
күтушісі, т.б. 
ертегілік 
оқиғалардың 
өту орны 
кең дала, жайлау, 
өзен жағасы, тау 
бөктері т.б. 
орман, тоғай, тау, 
егіс алқаптары, 
алаңқай, көк 
шалғын .т.б 
теңіз, тау, шаһар, 
шөл дала т.б 
Фразеологизм
дер
дің
қолданылуы 
жануарлардың 
ерекше қасиетіне, 
өлшем атауларына 
т.б. 
Қашықтыққа 
байланысты, киелі 
сандар т.б.
қазына, байлық, 
сиқырға қатысты 
сөздер т.б. 
мақал-
мәтелдердің 
қолданысы 
қазақ қоғамында- 
ғы әлеуметтік 
жағдай, ұлттық 
тәрбие т.б.
орыс ертегі 
дискурсында 
сабырлылық, 
шыдамдылық, 
сұлулықты 
бағалау,т.б
араб ертегі 
дискурсында 
қанағатшылдық, 
имандылық, 
жомарттық т.б.
киім атаулары 
мен тағам 
атауларының 
қолданысы 
сауыт, бөрік, 
торғын орамал, 
т.б. 
подвенечное 
платье, хлеба-соли 
откушать, 
заморских вин 
испробовать. 
Изар, чалма, халат, 
тюрбан т.б. 
ұлттық 
мәдениетті 
бейнелейтін 
мәдени кодтар 
отау тігу, түтін 
түтету, малдың 
құты, т.б. 
хлеб-соль, 
веретено, огниво 
ةداعلا عبط سماخ 
(бесінші әдет) 
кәсіп 
атаулары мен 
аң-құс 
атаулары 
малшы, аңшы, 
саяшы, қасқыр, 
түлкі, қоян т.б.
балықшы,орман 
шы, аспаз, аю, 
қасқыр, т.б. 
саудагер, тігінші 
т.б. 
қасқыр, гиена, 
пантера т.б. 
ертегі дискур- 
сындағы 
хронотоптағы 
айырмашы-
лық 
қазақ ертегі 
дискурсында 
оқиға өтетін 
орынның, жер-су 
атаулары нақты 
көрсетіледі. 
орыс 
ертегі 
дискурсында 
жалпы 
сипатта 
беріледі, 
нақты 
жер 
атаулары 
аталмайды. 
араб ертегі 
дискурсында оқиға 
өтетін орынның, 
жер-су атаулары 
нақты көрсетіледі. 

144 
Ертегі 
дискурсының 
лингвомәдени 
өлшемдерінің 
қарым-
қатынас 
стратегиясынд
а көрінуі 
Қазақ ертегі 
дискурсында 
сөйлеу әдебінің 
формаларына 
жалпылық сипат 
тән. Қалыптасқан 
амандасу және 
қоштасу 
формалары 
қолданылмайды. 
орыс 
ертегі 
дискурсында 
қалыпты сәлемде- 
су 
формалары 
қолданылады. 
араб ертегі 
дискурсында 
сөйлеу әдебінің 
формаларына 
жалпылық сипат 
тән. Қалыптасқан 
амандасу және 
қоштасу 
формалары 
қолданылмайды. 
ертегі 
дискурсында 
көрінетін әдеп 
нормалары 
сыйлы қонаққа 
табақ тарту рәсімі, 
қонақты күту, оны 
қарсы алу т.б.
сыйлы қонақтарға 
ең алдымен нан 
мен тұз ұсыну.
дастарханға 
нанның түр түрі 
мен жемістерді мол 
қою, және 
қойылатын 
дәмдерді алтын, 
күмістен жасалын -
ған ыдыстарға қою 
дәстүрге айналған 
ертегі 
дискурсында 
ғы бата-тілек 
сөздер 
Ертегідегі бата-
тілек арқылы 
жақсылық тілеу 
көзделеді: риза 
болу, сыйлық 
беру, тілек тілеу. 
Қазақ ертегі 
дискурсында ақ 
тілек пен бата 
беруден гөрі бата 
тілеу, бата сұрау 
жағдаяттары жиі 
кездеседі. 
Орыс және араб 
ертегі 
дискурсында бата 
кездеспейді, оның 
орнына 
алғыс 
айту, 
жақсылық 
тілеу 
сияқты 
қарым-қатынас 
стратегиясы 
жүзеге асады. 
! كراب لل كيف 
ِ
َكَل َِءاَع دلا َِّلاِإ
ِ
َك َرْم ع َِلاَطَأ َو َِكيِف ِ لل 
Алла қолдасын!
اميعن денсаулық
тілеу 
Сен үшін дұға 
тілеймін! 
Алла саған ұзақ 
ғұмыр берсін! 
қарғыс мәнді 
сөздер 
Қазақ ертегі 
дискурсында 
қарғыс мәнді 
сөздер мен сөз 
тіркестері жиі 
кездеседі. 
Орыс 
ертегі 
дискурсында 
қарғыс 
сөздің 
орнына 
кемсіту, 
мұқату 
мәнді 
білдіретін 
теңеу 
сөздер 
қолданылады. 
Араб 
ертегі 
дискурсында: 
Алла 
жазалайды, 
Алла 
жазасын 
берсін
сөздерімен 
беріледі.
ертегі 
дискурсының 
когнитивтік-
коммуникатив
жатсынбау, ата-
тегін білу, 
сабырлылық пен 
төзімділік, 
Орыс 
халқының 
сөйлеу 
мінез-
құлқындағы тез тіл 
табысу мен қарым-
Араб 
халқында 
ұлттық 
мінез-
құлықты айқындай- 
тын 
ар-ожданды 

145 
- тік 
ерекшеліктері 
шыдамдылық, 
дарқандық, 
ұжымдық сана, сөз 
қадірін білу, 
қонақжайлылық, 
тапқырлық сияқты 
ұлттық мінез-
құлық қасиеттері 
жатады 
қатынасқа 
тез 
түсу, кеңес беруге 
құмарлық, 
таны-
майтын 
адамға 
ішкі сырын ақтару, 
«өтірік 
күлуді» 
жаратпау, дауласу 
ға құштарлық, өз 
пікірін 
айтуға 
ұмтылу, 
өзінің 
қиын 
өміріне 
шағымдану 
т.б. 
ұлттық 
ерекшеліктер
жатады. 
жоғары қою, уәдеде 
тұру, 
сонымен 
қатар
шыншылдықты, 
жомарттық 
пен 
еңбекқорлықты 
ерешке бағалауы, 
араб мәдениетіндегі 
кешікпеу, уақыты-
мен 
жүріп-тұру 
сияқты қарым-қа- 
тынас әдептері 
еркін, мақтау-мадақ 
ты жақсы көретін- 
дігі, Инша Аллаһ 
(егер Алла қаласа) 
сөзін жиі қолдануы 
немесе т.б. сияқты 
ұстанымдар 
байқалады.