Лекция: 30 сағ. Лаборатория сабақтар: СӨЖ: 30 сағ обсөЖ: 30 сағ Барлық сағат саны: 90 сағ


С И Л Л А Б У С Кредит №1-2 Оқу түрі: күндізгі



жүктеу/скачать 2,94 Mb.
бет2/5
Дата11.01.2017
өлшемі2,94 Mb.
#7424
түріЛекция
1   2   3   4   5

С И Л Л А Б У С


Кредит №1-2

Оқу түрі: күндізгі


Курс: 1,1- семестр, 2 кредит

Лекция: 30 сағ.

Лаборатория сабақтар:

СӨЖ: 30 сағ

ОБСӨЖ: 30 сағ

Барлық сағат саны:90 сағ

Қорытынды бақылау: емтихан 1- семестр
Аралық бақылау саны: (кредит бойынша)2

Барлық балл саны: 100 (кредитке)


Құрастырған: оқытушы Бакиров Е. А.



ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

“Ќазаќстан экономикасы” пәні бойынша 050509 “Қаржы”, 050508 “Экономика”, 050506 “Есеп және аудит” мамандықтарының студенттері үшін әзірленген.

Оқу - әдістемелік кешен тип тік бағдарлама негізінде құрасытырылған.

Тип тік бағдарламаның індексі:


Оқу - әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған

№ Хат тама______ “_____”2005ж.

Кафедра меңгерушісі________________
Факультет әдістемелік кеңесінде мақұлданған

№ Хат тама______ “_____”2005ж.

Әдістемелік кеңесінің төрағасы:____________
Факультет Кеңесінде мақұлданған
№ Хат тама______ “_____”2005ж.

Факультет кеңесінің төрағасы_____________


050509, 050506, 050508- мамандарын дайындайтын кафедра меңгерушісімен келісілген___________________

Мазмұны



  1. Абстракт ................................................................

  2. Курстың мақсаты ..................................................

  3. Курстың міндеті ....................................................

  4. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме ........................

  5. Оқу сабақтарының құрылымы туралы мәлімет.....

  6. Студентке арналған ережелер .................................

  7. Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну кестесі .....................................................................

  8. Лекция сабақтарының мазмұны ........................................

  9. Семинар сабақтарының мазмұны ....................................

  10. СӨЖ – жоспары, мазмұны ...............................................

  11. ОБСӨЖ – сабақтарының жоспары, мазмұны ................

  12. Кредиттің мазмұнына сәйкес бақылау түрлері:

а) жазбаша бақылау жұмысы

б) коллоквиум

в) т.б.


  1. Студенттердің академиялық білімін рейтинг тік бақылаужүйесі.....................................................................

  2. Пән бойынша оқу процесінің картасы ............................



  1. АБСТРАКТ

Оқу - әдістемелік кешені “Ќазаќстан экономикасы” пәні бойынша 522500 “Қаржы”, 520800 “Экономика”, 522400 “Есеп және аудит” мамандықтарының студенттеріне осы курс бойынша оқытушының жұмыстан неғұрлым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық қажетті оқу - әдістемелік материалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып, пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және біліктілігін жоғары деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.

Жұмыстық бағдарламада оқу жұмысының түрлері бойынша сағаттар көрсетілген; ПС – практикалық сабақтар.

ОБСӨЖ оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы, СӨЖ – студенттердің өзіндік жұмысы.

Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.

Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет. Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге аудиториялардан тыс өзіндік жұмысты, үй тапсырмасын орындауға арналған.

Тестік тапсырмалар студентке кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.
Пәннің мақсаты - Студенттерді республиканыњ єлеуметтік-экономикалыќ дамуыныњ наќтылы жолдары мен ќаруландыру.
Ќазаќстан экономикасы курсы – µзіне ѓана тєн ќолданбалы білім саласы. Ѓылыми єдістері- Обьективті жаѓынан есептелген ,жинаќталѓан аќпараттарды ќабылдау,болжау жєне тексеру.

Пєнніњ міндеттері -- Елдіњ ѓылыми негізделген экономикалыќ бейнесін кµрсетіп беру.

4. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ


Кредит саны

Жалпы сағат саны

Оның ішінде

семестр

қорытынды

лекция

практика

СӨЖ

ОБСӨЖ

2

90

30




30

30

1-сем


емтихан


№1 кредит

30

15




15

15

№2 кредит

30

15




15

15





















  1. ОҚУ САБАҚТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:

Лекция студентке тақырапты игеруде неге назар

аударуына бағыт береді

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет

Семинар сабақтарында – студент талдау, салыстыру,

тұжырымдау, проблемаларды анықтай білу және шешу жолдарын белсенді ой әрекет талап әдіс – тәсілдерді меңгеруі керек



СӨЖ студенттің өзіндік жұмысы. Студент үйге берілген

тапсырмаларды орындайды, өз бетімен меңгереді


ОБСӨЖ оқытушының бақылауындағы студенттің

өзіндік жұмысы. Материалды сабақ үстінде

оқытушының көмегімен оқып меңгеру. Оқытушы

тақырыпқа сәйкес студенттің білім деңгейін

тексереді, бақылайды.

1.1.Жалпы мєліметтер.


  1. Лектор: Бакиров Е.А.

“Экономика”кафедрасы № корпус, кабинет.

Телефон 203

Кафедрада болу уаќыты дейін.


    1. Курсты µткізу уаќыты жєне орны.




№

Аты-жµні.

Курсты µткізу уаќыты, орны

Байланыстырушы мєлімет.

Аудиториялыќ сабаќ

ОБС¤Ж

Телефон

1.

Бакиров.Е.А.

Лекция

Уаќыты______

Ауд №______



Уаќыты______

Ауд №______

Тел:________

Каб:________

Корпус______


















    1. Курстыњ пререквизиттері:

  1. Ќолданбалыэкономика.

1.4 Посреквезиттер:

1.Менеджмент.



2.Экономикалыќ єлеуметтану.

6. СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ЕРЕЖЕЛЕР (Rules);

  1. Сабаққа кешікпеу керек.

  2. Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.

  3. Сабаққа іскер киіммен келу керек.

  4. Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.

  5. Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелінеді.

  6. Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.




№

Тақырыбы және қысқаша мазмұны

Лекция сағат саны

С¤Ж


ОБС¤Ж

1

Ќазаќстан Республикасыныњ экономикалыќ географиялыќ жаѓдайы.

1

1

1

2

Єкімшілік-аумаќтыќ бµлінуі.

1

1

1

3

Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік ќ±рылымы.

1

1

1

4

Ењбек ресурстары.

1

1

1

5

Ќазаќстан Республикасыныњ табиѓи-климат жаѓдайлары жєне табиѓи ресурстары.

1

1

1

6

Минералды ресурстар.

1

1

1

7

Ќазаќстан Республикасыныњ даму кезењдері.


1

1

1

8

Ќазаќстан Республикасыныњ Отын энергетикалыќ кешендері.

1

1

1

9

Ќазаќстанныњ метеллургия жєне машина жасау µнеркєсібі.

1

1

1

10

Аграрлыќ µнеркєсіп кешендері.

1

1

1

11

Егіншілік жєне мал шаруашылыѓы.

1

1

1

12

Кµлік жєне байланыс.

1

1

1

13

Ќазаќстанныњ Экономикалыќ аудандар.

1

1

1

14

Орталыќ Ќазаќстанныњ

1

1

1

15

Шыѓыс Ќазаќстан

1

1

1

16

Солт‰стік Шыѓыс Ќазаќстан

1

1

1

17

Оњт‰стік Шыѓыс Ќазаќстан

1

1

1

18

Солт‰стік Ќазаќстан.

1

1

1

19

Солт‰стік Батыс Ќазаќстан.

1

1

1

20

Оњт‰стік Батыс Ќазаќстан.

1

1

1

21

Оњт‰стік Ќазаќстан.

1

1

1

22

Ќазаќстанныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік дамуыныњ маќсаттары мен стратегиялары.

1

1

1

23

Ќазаќстанныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік дамуыныњ басымдыќтары.

1

1

1

24

Ќазаќстан экономикасында нарыќтыќ инфра ќ±рылым жасау.

1

1

1

25

Шаѓын жєне орта бизнесті дамытудыњ негізгі кезењдері.

1

1

1

26

Кєсіпкерлікті ќолдау жєне дамыту.

1

1

1

27

Сыртќы саяси байланыстар.

1

1

1

28

Ќауіпсіздісті ќамтамасыз ету жєне экономикалыќ даму.

1

1

1

29

Сыртќы экономикалыќ байланыстар.

1

1

1

30

Тауар экспотртаушы жєне импорттаушы д‰ние ж‰зіндегі аса ірі елдер.

1

1

1




Барлыѓы:

30

30

30
Оќу саѓаттарыныњ кредитке сєйкес таќырып бойынша

бµліну кестесі.

Қазақстан Республикасы Білім және ѓылым Министрлігі

“Сырдария” университеті
“Экономика” факультеті

“Экономика” кафедрасы


“Ќазаќстан экономикасы” пәні бойынша

050509 “Қаржы”, 050508 “Экономика”,

050506 “Есеп және аудит” мамандықтарының студенттері үшін
ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ

Жетісай-2005 ж



Лекциялық тақырыптық жоспар




№

Тақырыбы және қысқаша мазмұны

Аудит. сағат саны

Қолданылатын әдебиет


1

Лекция 1 Ќазаќстан Республикасыныњ экономикалыќ географиялыќ жаѓдайы.

  1. Географиялыќ жаѓдайы.

  2. Физикалыќ-географиялыќ жаѓдайы.

  3. Экономикалыќ-географиялыќ жаѓдайы.

1



1.2.3.4.5.

2

Лекция Єкімшілік-аумаќтыќ бµлінуі.

  1. Ірі ќалалар.

  2. Табиѓи климат жаѓдайлары.

1


.12.3.4.5

3

Лекция3 Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік ќ±рылым.

  1. Мемлекеттік ќ±рылым ,ЌР азаматтарыныњ ќ±ќыќтары мен міндеттері.

  2. Республиканыњ атќарушы органдары.

1


1.2.3.4.5.6.

4

Лекция4 Ењбек ресурстары.

  1. Халыќ, ќысќаша тарихи аныќтама.

  2. XVII-XVIII ѓасырдыњ баскезінде.

1

1.2.3.4.5.6.7.

5

Лекция5 Ќазаќстан Республикасыныњ табиѓи-климат жаѓдайлары жєне табиѓи ресурстары.

  1. Аумаќ бедері.

  2. Климат.

  3. Жер ресурстары.

1


1.2.3.4.5.8.9.

6

Лекция6 Минералды ресурстар.

  1. Ќазаќстанныњ минералды ресурстары

  2. Ќазаќстанныњ отын-энергетикалыќ ресурстары.

1


1.2.4.5.8.7.9.6.

7

Лекция7 Ќазаќстанныњ экономикалыќ даму кезењдері.

  1. Кейбір кезењдер.

  2. Экономикалыќ даму кезењдері

  3. Экономиканыњ жетекші салалары.

1


1.2.3.4.5.6.7.8

8

Лекция8 .ЌР Отын энергетикалыќ кешендері.

  1. М±най газ µњдеу µнеркєсіптері.

  2. Электр энергетикасы.

1


1.2.3.4.5.6.7.8

9

Лекция9 Ќазаќстанныњ метеллургия жєне машина жасау µнеркєсібі.

  1. Машина жасау жєне металл µњдеу.

  2. Жењіл µнеркісіп.

  3. Ќ±рылыс материалдары µнеркєсібі.

1

1.2.3.4.5.6.7.8




10

Лекция10 Аграрлыќ µнеркєсіп кешендері.

  1. Ауыл шаруашылыѓы.

  2. Ауыл шаруашылыќ аймаќтары.

1


1.2.3.4.5.6.7.8




11

Лекция11 Егіншілік жєне мал шаруашылыѓы.

  1. Егін шаруашылыѓы.

  2. Мал шаруашылыѓы.

  3. Тамаќ µнеркєсібі.

1

1.2.3.4.5.6.7.8




12

Лекция12 Кµлік жєне байланыс.

  1. Ќазаќстандаѓы кµлік т‰рлері.

  2. Мемлекеттік негізгі кµлік т‰рлері.

  3. Авиациялиниялары.

1


1.2.3.4.5.6.7.8




13

Лекция13 Ќазаќстанныњ экономикалыќ аудандары.

  1. Ќазаќстан егеменді мемлекет ретінде аймаќтыќ экономиканыњ мањызы мен жаѓдайы.

  2. Халыќ шаруашылыѓы дамуыныњ ±тымды аймаќтыќ ‰лесін аныќтау.

  3. Жалпы республикада аймаќтыќ ењбек бµлінісін жетілдіру жєне µндірістіњ тиімділігін арттыруды ќамтамасыз ету.



1


1.2.3.4.5.6.7.8




14

Лекция14 Орталыќ Ќазаќстан.

  1. Орталыќ Ќазаќстанныњ халќы,орналасуы

  2. Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайы .




1


1.2.3.4.5.6.7.8




15

Лекция15 Шыѓыс Ќазаќстан.

1.Шыѓыс Ќазаќстанныњ халќы,орналасутерриториясы.

2.Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайы .

1


1.2.3.4.5.6.7.8




16

Лекция 16 Солт‰стік Шыѓыс Ќазаќстан

  1. Орналасу аймаѓы,тыѓыздыѓы.

  2. Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайлары.

  3. ¤неркєсіп орындары.

1







17

Лекция 17 Оњт‰стік Шыѓыс Ќазаќстан

1.Орналасу аймаѓы,тыѓыздыѓы.

2.Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайлары.

3.¤неркєсіп орындары.

4. Шаруашылыќ т‰рлері.


1

1.2.3.4.5.6.7.8




18

Лекция 18 Солт‰стік Ќазаќстан

1.Орналасу аймаѓы,тыѓыздыѓы.

2.Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайлары.

3.¤неркєсіп орындары.
1







19

Лекция 19 Солт‰стік Батыс Ќазаќстан

1.Орналасу аймаѓы,тыѓыздыѓы.

2.Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайлары.

3.¤неркєсіп орындары.
1

1.2.3.4.5.6.7.8




20

Лекция 20 Оњт‰стік Батыс Ќазаќстан.

1.Орналасу аймаѓы,тыѓыздыѓы.

2.Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайлары.

3.¤неркєсіп орындары.
1

1,2,3,4, ќосымша Аќиќат журналы




21

Лекция 21 Оњт‰стік Ќазаќстан.

1.Орналасу аймаѓы,тыѓыздыѓы.

2.Єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайлары.

3.¤неркєсіп орындары.
1

1.2.3.4.5.6.7.8

22

Лекция 22 Ќазаќстанныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік дамуыныњ маќсаттары мен стратегиясы.

  1. Президенттіњ Ќазаќстан халќына жолдауынан.

  2. Экономиканы т±раќтандыру.

1




23

Лекция 23 Ќазаќстанныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік дамуыныњ баспалдаќтары.

  1. ¦лттыќ ќауіпсіздік.

  2. Ішкі саяси т±раќтылыќ жєне ќоѓамныњ топтасуы.

  3. Экономикалыќ µсімді ќамтамасыз ету.

1

1.2.3.4.5.6.7.8

24

Лекция 24 Ќазаќстан экономикасында нарыќтыќ инфраќ±рылым жасау.

  1. Нарыќтыќ ќатынастар т‰сінігі.

  2. Жекешелендіру т‰рлері.

  3. Шет ел инвестицияларын тарту.

1

1.2.3.4.5.6.7.8

25

Лекция 25 Шаѓын жєне орта бизнесті дамытудыњ негізгі кезењдері.

  1. Бизнес ±ѓымы.

  2. Шаѓын бизнесті ќолдау жєне дамыту.

1

1.2.3.4.5.6.7.8

26

Лекция 26 Кєсіпкерлікті ќолдау жєне дамыту.

  1. Кєсіпкерлік т‰рлері.

  2. Кєсіпкерлікті ќолдау жєне дамыту баѓдарламалары.



1

1.2.3.4.5.6.7.8

27



Лекция 27 Сыртќы саяси байланыстар.

  1. Дипломатиялыќ ќатынастар.

  2. Халыќаралыќ ќ±рылымдар.

  3. Сыртќы саяси ќарым-ќатынастар.

1

1.2.3.4.5.6.7.8

28

Лекция 28 Ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету жєне экономикалыќ даму.

  1. Ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету жєне экономикалыќ даму.

  2. Ќазаќстанныњ аймаќтыќ байланыстары жєне жан-жаќты ынтымыќтастыѓы.

1

1.2.3.4.5.6.7.8

29

Лекция 29 Сыртќы экономикалыќ байланыстар.

  1. Ќазаќстанныњ сыртќы экономикалыќ байланыстарын дамыту.

  2. Ќазаќстанныњ сыртќы тауар айналымы.

  3. Экономикалыќ байланыстарды ±лѓайту м‰мкіндіктері.

1

1.2.3.4.5.6.7.8

30

Лекция 30 Тауар экспорттаушы жєне импорттаушы д‰ниеж‰зіндегі аса ірі елдер.

  1. Экспорт саясаты.

  2. Импорт саясаты.

1

1.2.3.4.5.6.7.8




Барлыѓы:

30






І – лекция
Тақырып: Ќазаќстан Республикасыныњ экономикалыќ- географиялыќ жаѓдай.

Егеменді Қазақстан - біртұтас мемлекет. Оның аумағының көлемі - 2 млн. 724,9 мың км., оның өзі бүкіл жер шары бетінің шамамен 2%-на, Азия аумағының 6,1%-на тең. Жерінің көлемі жағьшан Қазақстан дүние жүзіндегі аса ірі оя мемлекет қатарына қосылады, жер көлемі жағынан одан тек Ресей (17075 мың км2), Канада (9976 мың км2), Қытай (9600 мың км2), АҚШ (9373 мьщ км2), Бразилия (8512 мың кмг), Австралия (7682 мың км2), Үндістан (3288 мың км2) және Аргентина (2767 мьщ км2) ғана алда.



Оның аумағына тұтас алғанда Иран, Ирак, Түркия немесе Батыс Еуропаның аса ірі елдерінің тұтас бір тобы: Франция, Ұлыбритания, Италия, Финляндия, Швеция және Испания сыйып кеткен болар еді.

Қолданыстағы Конституцияға сәйкес Қазақстанның шекаралары біртұтас, бөлінбес және қол сұғылмас.

Мемлекет Буроазия материгінің орталық бөлігінде және әлемнің екі бөлігінде: аз бөлігі Еуропада, ал көп белігі Азияда — солтүстік ендіктін 55,26 - 40,56 градустары мен шығыс бойлықтың 45,27 - 87,18 градустары аралығында оряаласқан. Орал өзені (1875 жылға дейін Жайық) жағалауында орналаскан. Атырау қаласының тұрғындары күн сайын әлемнің бір бөлігінен екіншісіне саяхат жасай алады. Мемлекет аумағы батыста Еділдің төменғі ағысынан шығыста Алтайға дейін 3 мың км-ге, солтүстікте Батыс-Сібір жазығынан оңтүстікте Тянь-Шань тау сілемдеріне дейін 1700 км-ге созылып жатыр. Мемлекет аумағы арқылы сағаттық екі белдеу (төртінші және бесіиші) өтеді, Қазақстан шекараларының жалпы ұзындығы 12187 мың км., оның 12 мың км-ден астамы құрлықта: Ресеймен - 6.467 км., Өзбекстан Республикасымен -2.300 км., Қырғыстан Республикасымен - 980 км., Түрікменстан Республикасымен - 380 км., Қытаймен - 1.460 км., Каспий теңізі арқылы- 600 км. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Ресейге, Әзірбайжанға және Иранға, ал Еділ еэені мен Еділ-Дон каналы арқылы Азов теңізі мен Қара теңізге шыға алады. Ұлан-ғайыр алып құрлықтың географиялық кіндігі нақ Қазақстанда, Шығыс Қазақстан облысында, 78-ші меридианның 50-ші параллельмен қиылысында, Семей ядролық полигонының эпицентрінен 15 километр жерде екенін жұртышлықтың бәрі бірдей біле бермеуі мүмкін. Қазақстан тарихшысы А.Абдакимовтың ата көрсеткеніндей, "атом бомбаларын үнемі жаруға болатын жерді катесіз тапқан бұрынғы Одақтың Қорғаныс министрлігіндегі әскерилердің "асқан шеберлігіне" таңданбасқа лаж жоқ..."

Физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан Қазақстан орналасқан орын оншалықты тиімді емес: дүние жүзіндегі жылы мұхиттардан шалғай орналасқан, едәуір жерлерін шелдер мен шөлейттер алып жатыр, бірқатар аудандарда су тапшылығы қатты сезіледі. Бұл - үлкен кеңістіктер мен табиғи қарама-қайшылықтар елі. Оның солтүстік ендіктері Орталық Ресей мен Ұлыбританияның оңтүстігіне, оңтүстік ендіктері - Закавказье мен Оңтүстіқ Еуропадағы Жерорта теңізі жағалауындағы елдерге сәйкес. Мұнда теңіз деңгейінен ондаған метр төмен жатқан ойпаңдар да, шыңдары мәңгі қар мен мұздықтар жамылып жатқан биік тау сілемдері де бар. Аумағынын төрттен бірінен астамын жазық дала, жартысын - шелдер мен шөлейттер, қалған бөлігін - таулар, теңіздер мен келдер алып жатыр. Мұхиттардан шалғай орналасуы, жерінің кеңдігі және географиясының ерекшеліктері климаттың күрт конти ненталды және аймақты болуыяа екеліп соғуда. Қазақстанның бүкіл дерлік аумағында күшті жел есіп тұрады.

Қазақстан Республикасының аумағына аиатты құбылыстар тән, олардың қатарына мыналар жатады: Каспий теңізі денгейінін бұрынғысьшша көтерілуі, жердің дүркін-дүркін сілкінулері, гидрометрологиялық дүлей құбылыстар. Мәселен, 1978 жылдан бастап Каепий теңізі деңгейінің көтерілуі жылына 0,14 метр орташа қарқынмен одан өрі жалғасып келеді. XXI ғасырдын бас кезінде теңіз деңгейі 3 метр көтерілді. Қазақстан Республикасының аса ірі проблема-ларының бірі - елдіц бүкіл дерлік аумағындағы ауыр экологиялык ахуал. Бұған ең алдымен адамның іс-врекеті - өндіріс қалдықтары, табигатқа женсіз араласу, климат жағдайларыяыц өзгеруі себеп болып отыр. Арал теңізіне құйылатын ірі өзендер - Әмудария мен Сырдария суын ауылшаруашылык өнімдерін, негізінен мақта өсіруге тиімсіз пайдалану теңіздің бірте-бірте

тартылуыва әкепіп соқты; топырақ пен туздан шанды дауылдар көтеріліп, мындаған ісилометр жерлерге тарайтын болды.

Түсті және химия өнеркәсібінің ірі зауьптары, өсіресе Шығыс, Орталық, Онтүстік-Батыс және Солтүсгік-Шығыс Қазақстанда атмосфераны және топырақты улы қалдықтармен - газдармен, ауыр металдар (сынап, берилий және т.б.) тотықтармея ластауда. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректері бойынша, мұнда тек турақты көздерден атмосфераға жылыны 200 мыц тоннадан 1 млн. тоннаға дейін зиянды заттар шығарылады. Қазақстав жері узақ жьшдар бойы ядролык, зымырандык және химиялық қаруларды сывау үшін пайдаланылды. Мұнда әйіілі Байқоңыр космодромы орналасқан, оның пайдаланылуы да экологияға теріс әсер етуде. Ауаньщ, судың ластануы ел ресурстарының пайдаланылуын шектеп отьф.

¥лттык Ғьшым академиясы Сейсмология институтьгаың деректері бойынша, республика аумағыньщ үштен бірі сейсмикалық кауіпті аймакта орналасқан (оған 400-ден астам елді мекендер, 6 миллионға жуық адам тұратын ірі және шағын қалалар кіреді). Бүгінде, 1887 жылдан бергі ұзақ тыныппықтан кейін сейсмикалық жағдай кайтадан жандана бастады. Зайсаидағы (1990), Байсарыдағы (1991), Сусамырдағы (1992), Текелідегі (1993) жер сілкшістері соның айғағы.



Қазақстанныц экономикалық-географиялык жағдайы айтарлықтай тиімді: ол орталык, көршілік, банланыстырушы, транзиттік жағдайда болып отыр: батысында, солтүстік-батысында және солтүстігінде Ресей Федерация-сының біршама дамыған экономикалык аудандарымен: Поволжьемен, Уралмен, Батыс Сібірмен; оцтүстігінде және оцтүстік-батысында Қырғызстаимен, Өзбекстанмен жәнс Түрікменстанмен шевсгесіп жатыр. Республика оңтүстік-шығысында жэяе шығысықца Қытай Халық Республикасымен шектес. Ежелгі кездерде Оцтүстік Қазақстан аркыльі өткен, ацызға айналған Жібек жолы бойында Еуропа және Азия елдері арасында қызу сауда-сатгак жүргізілгені кездейсоқтық емес.

Сонымен бірге экономикалық-географиялык жағдайдың кейбір теріс жақтары жайында айтпауға болмайды. Оцтүстік пен шығыстағы тау сілемдері, онтүстік-батыстағы шөлдер көршілес елдермен экономикалық қатынасты қиындатты. Дүниежүзілік мүхитқа шығар жол жоқ. Сондықтан республи-каның жекелегн аумақтары шаруашылық айналымына өлі де болса аз тартылған.

Алайда, осылардың бәріне қарамастан, Реопублика Президенті Ң.Ә.Назарбаев 1992 жьшғы мамырда шыққан "Қазақстаннын егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуыныц стратегиясы" атты өз кітабында Еуропа мен Азия арасьш байланыстырушы буын ретінде стратегиялық маңызды рөл атқара алатын Қазақстанның тиімді геосаяси жагдайын айырыкша атап көрсетгі. Осы ойын ол 1997 жылғы қазанда Қазақстан халқына "Қазақстан -2030" атты жолдауында жапғастырды: "Осындай тоғьв жолдыц торабында орналаскаидықтан, бізде вз енімімізді өз шекараларымыздыц өн бойындағы ірі рыноктарда өткізудіц орасан зор мүмкіндігі бар. Таяу мавдағы сыйым-дылығы 2 млрд. адамға жуык рыноктар, сирек кездесетін жағдайларда болмаса, әлбетте, бәсекелестік кабылеті бар болған жвне тиісті көлік зколдары дамыған жағдайда, Қазақстанныц кез келген өнімін қабылдай алады. Бұл коршілер (Ресей, Қытай жане ислам мемлекеттерініц тобы, Таяу және Орта Шығыс елдері) тарихи тұргыдаи мацызды дүішежүзілік орталықтар болып табылады".



Сондықтан, мемлекеттің табиғи ортасын табиғи жағдайлар мен табиғи ресурстар жиынтығы деп санай отырып, экономиканы дамыту түрғысынан рның ете бай екенін ерекше атап көрсетуіміз керек. ЮНЕСКО ғалымдарыныц пікірінше, Қазақстан жері ұтымды пайдаланған жаідаііда 1 миллардтан астам адамды асырай алады (караңыз: Казахстан: экономика и жизнь, 1993 ж., № 11).
Лекция 2

Таќырыбы Єкімшілік –аумаќтыќ бµлінуі.

1997 жылға дейін республика аумағы 19 облысқа бөлініп келді. Соңғы уақытта әкімшілік бөлініс көбінесе экономикалық аудандар шеңбфінде жүмылдырыла бастады, Бюджеттің мемлекеттік аппаратты ұстап тұруға жумсалатын шығындарын азайту мақсатымеи облыстарды бірікгіру жұмысы жұргізілуде, Мұның өзі сонымен бірге нарықтак экономиканың өндіріс барысына мемлекетгің шектен тыс араласуын қажет етпейтініне де байланысты, сондықтан сол шығындардың қысқартылуы әбден орынды. Бүгінде Қазақстан құрамында 14 облыс, республикалык бағыныстағы 2 қала (Астана мен Алматы), 159 аудан; 84 қала, 193 қала үлгісіндегі кент бар. Селолық жерлердегі селолар мен ауылдар саны 8 мыцға жуық.

Облыстар: Ақмола облысы (Көкшетау - 123,4 мың тұрғыны бар, 1999 жылғы санақ бойынша), Ақтөбе облысы (Ақгөбе - 253,1), Алматы облысы (Талдықорған - 98,0), Атырау облысы (Атырау - 142,5 мың), Шығыс Қазақстан облысы (Өскемен - 311 мың), Жамбыл облысы (Тараз - 330,1), Батыс Қазақстан облысы (Орал - 195,5), Қарағанды облысы (Қарағанды - 436,9 мың), Қызылорда облысы (Қызыорда - 157,4 мың), Қостанай облысы (Қостанай - 221,4 мың), Маңғыстау облысы (Актау - 143,4 мың), Павлодар облысы (Павлодар - 300,5 мың), Солтүстік Қазақстан облысы (Петропавл - 203,5 мың), Оңтүстік Қазақстан облысы (Шымкент - 360,1 мың).

Республика астанасы — 1997 жылжыц 10 желтоқсанынан бастап -Ақмолақаласы (халқы-311,2 мың). 1998 жылдьщ 6 мамырынан бастап Астана қаласы деп қайта аталды, 1961 жылға дейін - Ақмола, содад соң - Целиноград, республиканың маңызды өнеркәсіп және мәдениет орталығы, темір жол ж&не

автокөлік торабы, Негізі 1824 жылы аскери елді мекен ретінде қаланған, 1868 жылы қала мөртебесін алған, XX ғасырдық 50-ші жылдары мемлекеттің солтүстігіндегі тың және тьщайған жерлерді игерудіц аса мацызды орталығы болды. Қала өнеркөсібіне тән салалар: ауылшаруашылык машиналарыя жасау, тамақ өнеркәсібі, ауылшаруашьілык шикізатгарын өңдеу, көлік көсіпорыидары. Блорда мәртебесін алуына байланысты қурылыс индустриясы шапшац қарқынмен өркендеуде, "даму үстіндегі еуроазиялық кеңістіктіц экономикя-лық, гехно доі иялмк, ақпараттық ағыядары XXI ғасырда жаца астана арқылы да өтетін болады. Астанаяы Акмолага көшіру біздіц бейбіт және кепвекторлы сыртқы саясатымызға көленкесін тусірмейді" - делінген реепублика басшылығының Қазақстан халқыва 1997 жылғы 10 желтоқсаядағы Үндёуінде.

1929 жылдың мамырынан 1997 жылдыц қарашасына дейін мемлекет астанасы Қазақстанның өте әсем қалаларының бірі, Іле Алатауының етегінде орналасқаи Алматы қаласы (і млн. 129,4 мың) болды. Орта гасырларда -Алнмату елді мекені, 1854 жылы - Іле бекінісі, 1921 жылдан 1993 жылға дейіи Алма-Ата. Қазақстші Республикасы Президентінің "Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы деп жариялау туралы" 1997 жылғы 20 қазандағы Жарлығынан кейін Алматы республикалық бағыяыстағы қала мәртебесін алып, "мемлекеттіц оцтүстік астанасы", республяканыц ірі қаржы, ғылыми жане мадени орталығы қалпында қалды. Қалада мемлекет басшысы мен Үкімет резиденциялары сақталған. Қала экономикасында вңдеу енеркәсібі және, ең алдымеи, тамақ және женіл өнеркәсіп салалары басым. Олар каланың өнеркәсіп орындары өиімінің 70%-нан астамьш өндіруде. Алматьоіың ауыр өнеркәсібі бірнеше машина жасау және жөндеу-механикалық зауытгармен танылған.

Табиғи-климат жағдайларын, жақсы спорт базаларыя ("Медеу", "Шьімбұ-лақ" және т.б.) ескерсек, қаланың XXI ғасырда Олимпиадалык қысқы ойындардың уйымдастырушысы болуға тамаша мүмкіндіктері бар.

Қарағанды — мемлекеттің тұрғындар саны бойынша екінші жвне жетекші өнеркәсіп орталықтарыныц бірі. Қала 1931 жылы Қазақстандағы және дұние жүзіндегі аса ірі тас көмір бассейндері бірінің негізінде пайда болған. Қарагандының басты бағыты - кокстелетіи тас көмір ендіру, қаланын ауыр өнеркасібініц барлық дсрлік салалары соиымен тікелеіі байланысты. Қалада тігін және тоқыма өнеркөсібі, құрылыс материалдары өндірісі дамыған; тамақ өнеркәсіп орындарының ең ірілері - ет комбинаты, уи комбинаты, нан зауытгары және кондитер


фабрикасы. Қарағанды - мадызды жол торабы. Қалаға республикалық және облыстық мәні бар бірқатар маңызды темір жолдар мен автомобиль жолдары келіп косылады.

Шымкент - республнка қалаларынын ішіндегі сжелгілерініц бірі (XII ғасырда пайда болған) жане халқыныц саны жағыван үшінші. Кеңес дәуірі жылдарында Шымкент республиканың манызды өнеркәсіп орталыктьарыныц біріне айналды. Өнеркасіптіц өркендеуіне Қаратаудағы полиметалл рудаларынық кен орындарыныц игерілуі, мақта егістіктерінін үлғайтылуы және Түріксіб темір жолыныц салынуы септігін тигізді. Қаладағы аса маңызды кәсіпорын - қорғасын зауыты. Химия-фамацевтика зауыты бар. Біркатар ірі кәсіпорындар ауылшаруашылык шикізатын өндеумен айналысады.

Калада токыма, шүлық, тігін фабрикапары бар. Цемент, мұнай өндеу, шина заүытгары, фосфор тұздары зауыты жұмыс істейді.

Семей, ец алдымен, - жеціл және тамак өнеркәсібі бар қала, негізі 1782 жылы каланған. Семейдегі аса ірі кәсіпорын - республикадағы ең қуатгы ет комбияаты. Жүнді бастапқы оцдеу фабрикасы, шұға комбннаты және киіз аяк киім фабрикасы - ірі көсіпорындар. Тігін, макта иіру, тоқыма жәяе шулык фабрикалары жұмыс істейді. Машина жасау ісі мүвда станоктар, электр кабелін, арматура, тамақ өнеркөсібіне арвалған жабдыктар мен қүрал-саймандар шығаруға бейімделген.

Тараз - Қазақстанвың ҮІ ғасырдан белгілі ежелгі қаласы. Ол "ұлы Жібек жолындағы" ірі сауда орталығы болган. Татар-моңғол шапқыншылығынан кейін ол ХҮП ғасырдың аяғы - XIX ғасырдъщ басында Әулие Ата деген жаца атаумеи қайтадан жанданды, Ақмола мен Омбыға, Ферғава мен Ташкентке керуен жолдары осы жерден басталған. Бүгінгі Тараз — ірі өнеркәсіп орталығы жәяе көлік торабы. Өнеркәсіптің дамуына Талае-Ассы алқабында қант қызылшасы егістіктерініц паііда болуы жвне Қаратауда жоғары сапалы фосфоріп корларыныц табылуы себеп болды. Бұл жерде ірі тамақ, жеңіл және химия өнеркәсіп орьшдары күрылған.

Өскемеіі - Кеиді Алтайдын аса ірі өнеркәсіп және көлік торабы. Қала 1720 жылы Усть-Каменная бекінісі ретінде пайда болды. XX ғасырдың бас кезінде Өскемен алтын өндіру өндірісінің орталығына айналды. Бүіінгі Өскемен- түсті металлургияныц ("Қорғасын-мырыш комбннаты", "Титан-магний комбинаты" АҚ), машина жасаудыц ("Востокмашзавод", "Нефтегазмаш", конденсатор, пневоавтоматика АҚ жаве т.б.), химия внеркәсібініц ірі орталықтарынық бірі. Тамақ өнеркөсібі, әсіресе, май шайқау өнеркәсібі де дамып келеді. Қалада сондай-ақ пима басатын, тігін және керует фабрикасы, жібек маталар комбинаты бар.

Павлодар іргесі 1720 жылы орыс әскери бекіністерінің Ертіс бойындағы Коряков форпосты атауымен қаланған болатын. 1862 жыяы қала болып кайта құрылып, атуы Павлодар деп өзгертілді. Қала өнерквсібівіц байырғы салалары ауылшаруашылық шикізатын вндеумен байланысты. Глинозем-алюминий, трактор, мұпай ецдеу және хямия салалары - қала онеркәсібінің қазіргі бағыттары. Павлодар - Павлодар-Екібастұз торабын ұйымдастыру орталығы.

Петропавл - ресвубликаяың солтүстік кақпасы - 1752 жыпы Бсіл жағалауында Жаңа Есіл бойындағы орыс әскери бекіністері қатарында Петр мен Павелдің басты бекінісі ретінде қүрылған болатын. 1807 жылы бекініске Петропавл қаласы деген жаңа атау берілді. 1894 жылы Траяссібір темір жол магистралі салынғаянан кейін Петропавл қаласы ірі аралық бекетке айвалды. Бүіінде Петропавл - маңызды өнеркөсіп және мөденист орталығы, ірі темір жол торабы.

Көкшетау - Акмола облысывыц орталығы, іргесі 1824 жылы өскери мекен ретінде қаланған. Қала әйгілі Бурабай курортына жақыв жерде, табиғаты көркем жеті жота етегінде орналасқан. Машина жасау, жеңіл өнеркәсіп - отгегі тыныстау аппаратурасы, өлшеуіш құралдар зауыты, фарфор зауыты және т.б. дамыған.

Қостанай - Солтүстік Қазақставввың аса ірі өнеркасіп жәве мадениет орталыктарыяыв бірі. Негізін 1879 жылы орыс қоныс аударушылары қалаган.

Мүнда тамақ өнеркөсібі мен жеңіл енеркөсіп дамығая, ет консервілеу комбинаты, кондитер фабрикасы, мәуіті-шұға кәсіпорны, аяқ киім және тігін фабрикалары жұмыс істеп тұр. Металл өңдеу дамып келеді.
Қызыорда - (Ақмешіт) 1925 жылдан 1929 жылға дейін Қазақ Автономиялы республикасыныц астанасы болғаи, казіргі кеэде атгас облыс орталығы. Женіл және гамақ өнеркөсібі дамыған, өндірісіндв куріш сабаны мен құрақ пайдаланылатын целлюлоза-картон комбинаты салынған.

Орал - Солтүстік Қазақстандағы байырғы қала - 1613-1622 жылдары Оралдын еуропалық жағалауындағы Жайық қалашығы атауымен пайда болған. 1775 жылы Емельян Пугачевтің көтерілісі басып тасталғаннан кейін Екатерина II жарлығымен қала "орын алған оқиғаим түгелдей үмыттыру үшів" Орал қаласы деп өзгертілген болатын. Орал өнеркәсібі ауылшаруашылық шикізатын өңдеумен тығыз байланысты. Мұнда Қазақстандағы аса ірі былғары зауыты мен киіз басу фабрикасы, қуаты бойынша республикадағы 4-ші ет консервілеу комбинаты, ТМД-дағы аса ірі ун-жарма комбинаты бар. Сондай-ақ металл өвдеу өнеркәсібі де дамып келеді.

Атырау - (бұрынғы Гурьев) - Каспий теңізіндегі норт жане Жайық езеніндеіі айляк — 1625 жылы Жайық сағасында балык аулаушылар қыстағы ретінде салынған болатын. XX ғасырдын бас кезінде Гурьев жағыз ғана шаруашылық саласы - балық аулау болған алыс тукпірдегі уездік қалашық еді. Содан соң темір жол жұргізіліп, ол қаланыц өсуіне үлкен ықпал етгі. Бүгінде Атырау Орал-Ембі ауданыныц мунай өнеркәсібініч үйымдастырушы орталығына айналды. Бүл жерде Қазақстандағы түңғыш мұнай өңдеу зауыты мен мұнай құрал-жабдығы зауыты салынған, республикадағы аса ірі балық консервілеу комбинаты құрылған.

Ақтау (бұрынғы Шевченко) - Оцтүстік-Батыс Қазақстандағы ец жас жане келешегі зор қалалардыц бірі, XX ғасырдың 60-шы жылдары (1963 ж.) Маңғышлақ түбегінде салынған, мұнай жәие газ, мұнай-химия өнеркәсібінің орталығы; Каспий тещзіндегі порт. Ақтаудан Манғышлақтыц барлық мүнай кәсіпшіліктсріне асфальтты автомобиль жолдары, ал Жетібай мен Жаца Өзенге темір жол салынды. Қалаға жақын маңда мемлекеттегі бірден-бір түщыландыру қондырғысы бар атом электр стансасы салынған.

Ақтебе - Солтүстік-Батыс Қазақстанның ірі индустриалды және мәдени орталығы, іргесі 1869 жылы Ақтөбе бекінісі орнында қаланған. Бүл жерде ферроқорытпалар зауыты, рентген аппаратураларын жасайтын зауыт, ауылшаруашылық машиналарын және мұнай қүрал-жабдыктарын жасап шығаратын кәсіпорындар жумыс істейді. Қалада медицияа және педагогика жоғары оқу орьгадары, үшкыштар академиясы және т.б. бар.

Орта Азия мен Қазақстанныц мақтанышы мен абырой-атағы - бүкіл ислам әлемі үшін қасиетті Түркістан қаласы (85,6 мың) - сояау Ү ғасырда-ақ негізі қаланған және өзінід 1500 жылдығын 2000 жылы тойлаған ең ежелгі қала. Дәл осы жерде Қожа Ахмет Яссауидің кесене-мешіті түр, ол әлемнің түкпір-түкпіріндегі мүсылмандар үшін Сауд Арабиясындағы Меккеден кейінгі екінші касиетті орын деп саналады. Қазак хандарының талай рет тақты қаласы болған қала Лиссабондағы Роман соборы мен Владивостоктағы Алтын мүйіз айлағынан, Диксондағы радиодің мен Үндістандағы Шива хармының "Мың бағаналы залынан" бірдей қашықтықта орналаскан.

Сондай-ақ ірі өнеркәсіп орталықтары да бар: Теміртау - қара металлургия орталығы (170,5 мың адам турады), Екібастуз - көмір өндірісі мен жылу энергетикасы орталыгы (127,2 мың), Рудный - кайталама металлургия орталығы (127,2 мың), Жезқазған - түсті металлаургия орталығы (90 мың), Талдыкорған - тамақ өнеркасібі орталығы (98,0 мық), Балқаш - түсті металлургия орталығы (65,4 мың) және басқа да бірқатар қалалар.

Лекция 3

Таќырыбы: ЌР мемлекеттік ќ±рылымы.

Қазақстанның төуелсіз мемлекет ретіндегі мемдекеттік қүрылымының негізгі принциптері 1993 жылғы қацтарда қабылдаиған бірінпгі Конституцияда жария етіліп, 2-ші Конституцияда бекітілген болатын (1995 жылғы 30 тамыз).

1995 жылғы 30 тамызда жалпыхалықтық референдумда қабылданған Республика Конституциясынын 1-бабында айтылғанындай: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтык және әлеуметгік мемлекет ретіяде орныктырады; оныц ец қымбат казнасы - адам және адамныц өмірі, құқықтары мен бостандықтары". Республика президенттік басқару нысанындағы біртүгас мемлекет.

1990 жылдыц 25 қазанында мемлекеттін егемендігі туралы Декларация, 1991 жылдың 16 желтоқсанында "Мемлекеттіи тауелсіздігі туралы" Заң қабылданды.

Қазақстанның Туы мен Елтацбасы Республика боставдығының, тәуелсіздігінің және егемендігінің нышандары болып табылады. Мемлекет Туы - сол жағьшда алтындалған ұлтгық өрнек, ортасында алтьш күн және көкте самғаған қыран бейнеленген көгілдір тұсті мата. Республнканың Елтаңбасы шеңбер пішінді және онда бірнеше аса маңызды элементтер: шаңырақ - кив ұйдің шенберлі төбесі, жарты ай нышанды мүйізі бар алтыи қанаттЫ екі ғажайып пырақ, түндік, күн сәулесіндей тарамданған уықтары, ортада - бес бүрышты жұлдыз бейнеленген.

Қазақстан Респубяикасы азаматтарыньщ қүқыктары мең міндеттері Констатуцияның "Адам және азамат" деген екінші белімінде баявдалған. Адамның барлық негізгі қүкықтары мен міндеттері былайша тармақгалған:



  1. Жеке немесе азаматтық құқыктар мен бостандыктар: өмір сүру, бас бостандығы, қол сүғылмау қүқығы және т.т.

  2. Саяси қүқықтар: қоғам мен мемлекетті басқаруға катысу (дауыс беру, жиналыстар өткізу, Отанды қорғау міндеті және т.т.) қүқығы.

3. Экономикалық. алеуметтік және мадени қүқықтар (едбек ету
бостандығы, меншік иелену, білім алу, шығармашылық еркіндігі қүқыктары).

Қазақстан Конституциясында адамның қадыр-қасиеті мемлекет тарапынан Қорғалады, әркімніц жеке өміріне қол сұғылмайды, ар-намысы мен абыройлы аты қорғалады деп көреетілген (2,15,16,17,18 баптар).

Әркім өзінің кай ұлтка, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықгауға және оны көрсету-көрсетпеуге, ана тілін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие және шығармашылық тілін еркін тандап алуға құқығы бар (19-6.)

Қазақстан Республикасы Конституциясьгаың 13, 14, 16 баптарында адамнын құкықтары мен бостандықтарының қүқықтык кепілдіктері, сондай-ак өркімнің өз құкықтарын, бостандығын жэне зацды мүдделерін заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғау қүқығы баянды етілген.

Конституцияда әрбір адамныц заң көмегін алу күқығы баянды егілген, заңда квзделген жағдайларда бұл көмек тегін корсетіледі.

Конституцияныц айырықша ерекшелігі - ояда жаца экономйкалық жүйеніц негігі принциптерінін накты белгіленгевдігі: меншік нысандары-ныц әралуандығы (жеке меншік пен мемлекеттік меншік, соцғысы, өз кезегінде, республикалык және коммуналдық менпіік болып бвлінеді) жане ояыц қол сүғылмайтындығы; меншікгін барлық субъектілерініц теңдігі; меншік күкықтарын мемлекеттін корғауы; экономикада монополизмнін жойылуы; касіпкерлік еркіндігі; бәсекелестік; баға еркіндігі; салык төлеу міндеггілігі жане басқалары. Бұл тоталитаризмнщ құрсауынан жақында ғана құтылған қоғам үшін ерекше маңызды, өйткені адам бостандығыиын негізін нақ меншік қалайды.

Реепубликада мемлекеггік билік біртұтас, ол Конституция мен звңдар негізінде зац шығарушы, аткарушы және сот тармақтарына бөліну, олардын тежемелік әрі тепе-теядік жунесін ітаидадану аркылы, өзара іс-қнмыл жасау пршщиптерше сәйкес жүзеге асырылады.

Мемлекеттік тіл - казақ тілі. Мемлекеггік үйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарывда қазақ тілімен катар орыс тілі ресми түрде қолданылады. Мемлекет Қазақстан халкының тілдерін үйрену мен дамыту ушін жагдай туғызуға камкорлық жасайды (7-бап).

Президент - мемлекет басшысы, мемлекеттіц ішкі жвне сыртқы саясатыныц негізгі багыттарын айқындайтын, ел ішіндс және халықара-лык қатынастарда Қазақстанның атыная өкілдік ететіи ец жоғары лауазымды түлга. Ол мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жүмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін камтамасыз етеді (4О-бап). Президент сайлауы жеті жылда бір рет өткізіледі. Қазақстанның түңғыш ПрезИденп' болып 1990 жылғьг 24 сөуірде Нұрсұлтан Әбішулы Назарбяев сайланды, оның өкілеттігі 1995 жылғы 29 сауірде және 1999 жылғы 10 қаңтарда жалпыүлттық референдумдарда үзартылды.

Заң шыгару қызметін Қазақстан Ресііубликасыныц Парламенті жүзеге асырады, ол.ең жоғары өкілді оргаи болып табылады және тұрақты негізде жумыс істейтін екі Палатадан: Сенагган және Межілістен түрады. Сенаг депаттары (39 адам) өкілеггігінің мерзімі - б жыл, Мәжіліс депутаттары (77 адам) өкілеттігінің мерзімі - 5 жьш. Қазақстан Республикасының жасы отызға толған азаматы Сенат депутаты, жиырма бес жаска толған азаматы Мәжіліс депутаты бола алады: Парламет қүзыретінің негізгі бөлігі - завдар қабылдау кызметі, республикалық бюджетті бекіту, Президенттщ республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық банкінің Төрағасын және т.б. тағайындауына келісім беру.

Республикада атқарушы билікті Үкімет жүзеге асырады, ол атқарушы органдардың жүйесін баскарады және олардың кызметіие басшылық жасайды. Үкіметтің құрылым мен күрамы туралы ұсынысты Республика Презндентіне Премьер-Министр тагайындалғаннан кейін он күн мерзім ішінде енгізеді. Республика Премьер-Министрі Үкімет кызметін ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жүмысы үшін тікелей жауап береді. Үкімет өз бағдарла-маларьшың мақүлдануьша немесе қабылданбауына қатысты Парламент алдында есеп береді.

Қазақстанда сот билігі сотта іс жүргізудіц азаматтық, қылмыстық жане занмсн белгіленген взге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Республика сотгары - Республиканың заңмен құрылған Жоғарғы соты және Республиканың жергілікті сотгары. Конституциялык күкыктарды қорғайтын ен жоғары орган - 6 жыл мерзімгв сайланатын 7 мұшеден тұратын Қазақстан Республикасының Конетитуциялык Кецесі. Республиканың экс-президенттері ғүмыр бойы Конституциялық кенестің мүшелері болады.

Жергілікті мемлекеттік басқаруды жергідікті өкілді (20 жасқа толгаіі азамат депутаты бола алатын мәслихаг) және акімдер басқаратын атқарушы органдар жүзеге асырады, олар тиісті аумактағы істердің жайына жауапты. 2001 жылдың қаңтарында қабылданған "Қазақстан Республика-сындагы жергілікті басқару туралы" Зацға байланысты мемлекетге барлық децгейдегі акімдерді халықтың сайлауына бірте-бірте көшу жоспарланған.

Қазақстан Республякасы Конституциясының 5-бабында республикада идеологиялық және саяси әралуандылық бар екені танылған. Мемлекеттің зайырлы сипатын ескере, діни бірлестіктер мемлекет ісіне араласуға тиіс емес; сондай-ақ әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және езге де араздықты қоздыратыя коғамдық бірлестіктер қызметіне тыйым салынған.

Республика Конституциясы барлық азаматтарға тідді, қоғамдық қызметті таңдаудың тең бостандығына және күнделікті ліршілікге пайдаланылатын тілді тавдауына қарамастан әркімнің үлттық кадыр-касиетініц тең сақталуьша кепіллік береді. Қазіргі кезде республнкада 600-ден аса республикалық жвне жергі-лікті газеттер мен журналдар шығарылады, теледидар мен раднода қазақ, орыс, неміс, кәріс, үйғыр, өзбек және украин тілдеріиде хабарлар таратылады. Ұлтшқ топтар тығыз орналасқан жерлердегі мекгептерде неміс, ұйғыр, поляк, өзбек, кәріс, грек, әзірбайжан тілдері мен езге де тілдер (халық сұранысының пайда болуына қарай) ана •гілі ретінде оқытылады.

Елде бар барлық партияларды шартты түрде ұш топқа бөлуге болады:

• жалпы демократиялық турпатгағы партиялар ("Отан" партиясы, Азаматгық партия, Қазақстаныын Аграрлық партиясы және бірқатар өзге де партиялар);



  • социалистік бағдардағы партиялар (Қазақстанның Социалистік партиясы, Қазақстанның Коммунистік партиясы);

  • ұлттық тұрпаттағы партиялар (Желтоксан, Алаш, "Лад", Славян қозғалысы).


Соңғы уақытта "Азамат", париясы, "Патриот" партиясы және басқалары халық арасьгадағы ез жұмысын жандандыра түсуде.

Ресми мемлекеттік басылымдар болып табылатын газеггер: "Егемен Қазақстан" (1917 жылғы жетоқсаннан шыға бастады), "Казахстанская правда" (1920 жылгы 1-кацтардан шыға бастады). Радиохабарлар 6 тілде таратылады; 200-ден аса тұрлі теле және радиобағдарламалар бар. Теледидар хабарымен республика халқының 90 пайызынан астамы камтылған. Нағыз бұқаралық қоғамдык бірлестіктер - касіподақтар, әйелдер, ардагерлер жане жастар ұйымдары, Қазақстан халықтарынын Ассамблеясы, олар мемлекетте түрақтылықты қамтамасыз ету жөнінде маңызды жумыс жүргізуде.

Ар-ождан мен діни сенім бостандығына Конституцияда кепілдік берілген. Республикада 1000-нан астам діни бірлестіктер жұмыс істейді. Солардың ішіндегі ең ірісі - мұсылмандар (сунниттер) бірлестігі. Осы конфесснядағы діни бірлестіктерге басшылықты Қазақстан мүсылмаидарының діии бас-кармасы жүзеге асыруда. Соңғы он жыл ішінде мұсыліиан діни бірлесгік-терінін саны 10 есе квбейіп, 600-ге дерлік жетті. Республикадағы саны жағы-нан екінші діни қауым - Орыс православиелік шіркеуі. Қазіргі кезде онын 177 приходы жұмыс істеп тұр. Оның қауымының құрамы, барлық христиан конфес-сияларындағыдай, көпұлтты, дегенмен дінге сенуші савяндар әдетгегідей басым. Республикада сондай-ақ рим-католик шіркеуінің приходтары жумыс істейді, осы дінді үстаушылар қатарында, негізінен, немістер басым (70 пайызғы жуық), католиктік қауымдар құрамының 18 пайызға жуығы - поляктар. Рим Папасы Иоанн Павел ІІ-нің 2001 жыяы Қазақстанға келуі дүние жүзінің жұртшылығы арасында жылы карсы алынды. Қазақстандағы діни ортада айтар-лықтай қарама-қайшылықтар жоқ екенін атап өткен жөн, өйткені қауымдардың басьш көпшілігі, өз жолын ұстаушыларды үлттық белгісіне бөлмейтін өлемдік екі дінге (ислам мен христиан дініне) жататын болғандықтан, құрамы жағынан көпүлтгы. Қазақстан мұсылмандарының Діни басқармасы мен Орыс правосла-виелік шіркеуінің епархиялары арасындағы жемісті ьштьшақтастық та осыған септігін тигізуде.
Лекция 4

Таќырыбы: Ењбек ресурстары.

Қазақстан халқының саны 15 миллион адамға жуык (2000 жылғы 1 желтоқ-санда - 14843,7 мың адам - дүние жүзіндегі 53-ші орын), мұяың өзі 1989 жылғы көрсеткіштен твмен (17 млн.). Халық саныньщ азаюы бала тууының кемуіне, көші-қон процестеріне байланыстыҮ' Меселен, Қазақстан Республикасының Ста-тистика жөніндегі агентгігінің мәліметтері бойынша, эмигрантгар саны 1999 жылдың өзінде ғана 327 мыңға жуық адамға жеткеиіі Қазақстаннан тыс жерлерге кеткендердің 36,8%-ы орыстар (120 мың адам), 11%-ы - немістер (31 мың адам), 20,5 мыңы - украиндар. Жалпы алғанда 1991-2000 жылдардағы көші-қонның сальдосы 1,5 млн. адамнан астам болды. ГФР ІІМ-нің деректері бойынша, Герма-нияға Қазақстан Республикасынан 1992-1998 жылдары 700 мыңға жуық адам келген (қараңыз: Қ.Токаев. Внешняя политика Казахстана в условиях глоба-лизации. Алматы, 2000 ж. 435-бет). Сонымен бірге төуелсіздік жылдары ішінде Қазақстанға 1999 жылға дейін 201 мың адам, соның ішінде 48 мын орыс, 9 мыңға жуық украиндар мен белорустар келген. Өз отанына 175 мыңнан астам қазақтар оралды.

Халықтың тууының төмендеуі байқалуда. Мәселен, халыктың табиғи өсімі 1987 жылғы 18,1%-бен салыстырғанда 1999 жылы 4,4% болды. Респуб-лика бойынша бала тууының жалпы коэффициенті әрбір 1000 адамға шаққанда орта есеппен 1996 жылғы 16,3-геи 2000 жылғы 14,2-ге дейін кеміді.

Қазақстан Республикасынын Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша, 2001 жылдың бас кезінде республиканың түпкілікті халқы - қазақтар саны 8 миллионнан астам адам немесе 53% болды. Қазақтар - еуропеоидтан моноголоидка өтпелі оңтүстік-сібірлік нәсіл. Тарихшылардың мөліметтер бойынша, олардың арғы ата-бабалары казіргі Қазақстан аумағына біздің заманға дейінгі бірінші ғасырда қоныстанған. Ғасырдын орта тұсында қазақтар жеке этникалық топ болып қалыптасқан, ал ғасырдын орта тұсына таман олар біртұтас хаидык (мемлекет) құрған. Қазақ үлысы ХҮ-ХҮІ ғасырлар шебінде

Еуроазияның қоңыржай белдеуінің далалы, шөлейт және шөлді аймағындағы кең аумақта калыптасқан. Қазақ этносы қалыптасардан бұрын тіршілік ету ортасынын ұқсас жағдайындағы


шаруашылық укладының ортақтығы негізінде (көшпелі мал шаруашылыгы) біртекті этиикалық белгілер жинақталуының ұзақ үдерісі болып өтті. Сонымен бірге қазақ этносының жеке-жеке орналасуына тән сипат онын дисперсиялы (бытыраңқы) жағдайы. "Қазақ" сөзі халыктын атауы ретінде алғаш рет ХҮ-ХҮІ ғасырлардагы деректемелерде кездеседі. Қазақтар туралы халық ретінде 1534 жылы ноғай даласына барып қайтқан орыс елшісі Даниил Губин жазгав (қараңыз: Ө.Жөнібеков. Жаңғырық... "Өнер" баспасы, 1990 ж., 24-6.)- ХҮІІ ғасырдың орта тұсынан бастап Ресей әкімшілігі қазақтарды орыс казактарынан ажырату максатымен "кырғыздар" деп атай бастады, өйткені XIX ғасырдьщ ортасына дейін қазақтардыц ¥лы жүзін қырғыздар құрайды деп топшыланып келді. 1925 жылы "қазақ" деген тарихи атау қалпына келтірілді (1935 жылдан "казах" нысанында) (қараныз: Н.Масанов. Кочевая цивилизация казахов, 5-бет).

ХҮІІ ғасырда - ХҮШ ғасырдың бас кезінде бірқатар сыртқы (жоңғар шапқыншылығы, Орта Азия хандықтарымен арадағы қақтығыстар) және ішкі себептер ықпалымен қазақ халқының бір бөлігі күйзеліп, қырғынға ұшырады. Оньщ озі "ақтабан шұбырынды" (1723) нөубетіне ұласты. Қазактардың едәуір бөлігі батыетағы жерлерге қоныс аударуға мөжбүр болды, оның өзі Ресей мемлекстімен жақындасуды тездетті. Белгілі қазақстандық демограф М.Тәтімовтың мәлімет-тері бойынша, 1646 жылдан 1945 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанда 5 млн. 900 мың адам қаза болған. Оған қоса, XX ғасырдың 30-шы жылдары сталиндік озбырлықтың, Қазақстанда коллективтендіруді жүргізу кезіндегі бұрмалаулар меи қателіктер салдарынан жергілікті 2 миллионға жуық адам аштықтан алді, жүздегсн мыц адам шетелдерге ауып кетті.

Демек, қазактар еуроазия субконтинентінің адамзат тарихында үлкен рөл атқарған көшпенді мәдени өркениетінің тікелей мұрагерлерлері болып табылады. Революцияға дейінгі Ресейде қазақтар орыстар мен укранидардан кейінгі үшінші ірі этнос болды. 1987 жылы қазақ халқының саны қазіргі Қазақстан шегінде 4,3 млн. адамға жетгі. 1929 жылғы энциклопедиялық анықтамалықта қазақтар (6 млн. 200 мың) - Кеңес Одағының ең ірі түркі тілдес халқы екендігі атап көрсетілген. Төрт миллионға жуық қазақтар қазіргі кезде де республикадан тысқары жерлерле тұрады (қараңыз: Алексеенко А.ІІ. Население Казахстана 1920-1990 гг.) Олар 55 елде, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның барлық 14 одақтас республикаларьга және алыс шетеддердің 41 елін мекен еткен. Қазақ диаспорасының ең көбі Өзбекстанда (1 млн-нан астам адам), Ресейде (800 мың), Түрікменстанда (100 мың), Қырғызстанда (45 мың), Украинада (15 мың), Қытайда (1 млн. 500 мың), Моңғолияда (100 мың), Ауғанстанда (30 мың), Түркияда (25 мың), АҚШ-та (14 мың), Иранда (12 мын адам) тұрады. Дүние жүзіндегі үш мың этностар арасында қазақтар саиы жағынан 70-ші орында. Тіл жағынан олар алтай тілі төркінінің түркі тобына, діни жағынан -исламның сунниттік бағытын ұстанушылар легіне қосылады.

Қазақстан - көпұлтты мемлекет. Оның аумағында, 1999 жылғы санақ бойынша, казақтардан басқа жалпы саны 7 миллионға жуық 100-ден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері түрады. Мемлекетгегі саны ен көп диаспора -орыстар - 30 пайыз (4,480 млн), едауір бөлігі украиндар - 3,7 пайыз (547 мың); немістер - 2,4, пайыз (370,7 мыц). Көптеген татарлар (249,0 мың), ұйғырлар (210 мың), белорустар (117 мын), кәрістер (100 мыцдай), сондай-ақ өзге ұлттардың өкілдері түрады. XX ғасырда Қазақстан халқынын кұрамы мен орналасуына XX ғасырдың бас кезіндегі Столыпиндік реформа, 30-шы жылдардаға коллективтендіру, 40-шы жылдары Кеңес Одағында халықтарды күштеп көшіру мен жер аудару, ¥лы Отан соғысы (1941-1945 жж.), тың жерлерді игеру (1954-1990 жж.) күшті ықпал етгі. Нақ сол кездерде мемлекет аумағыяда көптеген орыстар мен украиндар, белорустар, немістердің, карістердің, поляктардың, ингуштердің, қалмақтардың, шешендердің, курдтардың және өзге де халықтардың елеулі қауымдастықтары пайда болды.

Еңбек ресурстары 2000 жылы 8,4 миллиондай адам болды, оның өзі республиканныц бүкіл халкының жалпы санының 56,0 пайызына тиеді еді. Экономнка салаларында жүмыс істейтін кызметкерлер саны 6,1 миллиои адамға жетті.

Қазақстан Рвспубликасы халқынның жүмыспен қамтылуы мынадай болды; адамдардыңең көп бөлігі - 30 пайызға жуығы өяеркөсіпте жұмыс істейді. Осы санды білетін адамның Қазақстанды бірыңғай аграрлы ел деп атауға батылы бара қоймас.

Адайда, 2002 жылдың бас кезінде республикада ресми түрде шамамен 216,1 мың жұмыссыздар (оның 35%-дан астамы - ауылдық жерлердің түрғындары) тіркелгенін мойындау керек, оның өзі – экономикалық белсенді халықтың 2,8 пайызы. Бүркемелі жұмыссыздық 900 мың адамға дерлік жеткен, зейиеткерлер саны 2000 жылы шамамен 2 млн. адам болды.

Жалпы Қазақстан, оңтүстік аудандарда енбекке жарамды адамдар жеткілікті болса да, еңбек ресурстары жеткіліксіз аудандар қатарына жатады. Республика халқы біркелкі орналаспаған. Тұрғылықты тұру үшін неғұрлым қолайлшары -оңтүстік жане онтүстік-шығыс аймақтар - Оңтүстік Қазақстан, Жамбьіл және Алматы облыстары, онда 5 миллионная астам адам тұрады. Әдетге елді мекендер өзендер мен суайдын жағалауларында, жазықтықтарда, тау алқаптары мен етектерінде орналасқан. Орташа тығыздық біршама төмен - 1 шаршы километрге шамамен 5,5, адамнан. Салыстыру: жер шарында 1 шаршы километрге 40 адамга жуық Нидерландыда - 33 адам, Бангладеште - 600 адам.

Осының бәрі экономиканың дамуына елеулі әсерін тигізуде, бірқатар аймақтарда түрлі минералды-шикізат қорларынын жерасты байлықтарын ұтымды пайдалану жайында айтпағандығы өзінде, егістікке жарамды, жайылым және шабындық жерлерді тиімді пайдалану үшін еңбек ресурстары жетіспейді, Республиканың қала халқының үлес салмағы - 44 пайыз (6589) құрайды. Салыстыру: 1917 жылы қала халқының үлес салмағы 9 пайыз ғана болған еді. 11 қалада 200 мыңнан астам халык тұрады. Әйелдер ерлерден 550 мыңдай көп (1999 жылғы санак мәліметтері). Өмір жасының 2001 жылы күтіліп отырған ұзақтығы: ерлерде - 59 жас, әйелдерде - 70,4 жас.

Жыл сайын 8 мыннан астам мектептерде 3 млн. окушы окиды; 120 мыңға жуық бала мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тәрбиеленеді. Ұзақка созылған қысқартулардан кейін балабақшаларда тәрбиеленушілер саны соңғы кезде біршама кебейді. Салыстыру: 1914 жылы Қазақстанда 2011 мектеп болған, оларда 105 мыц бала оқыған, онын 8%-ы қазақ балалар болған. 1926 жылы Қазақстан халқының 75%-ы сауатсыз болды.

163 жоғары жвне 274 арнаулы орта оқу орындарында терт жүз мыңға жуық студенттер мен оқушылар оқиды. Барлық мемлекетгік оқу орындарында оқу тегін; оку орындарының жаңа түрлері; гимназиялар, колледждер, лицейлер өркендеуде. 300-ге дерлік ғылыми мекемелерде және экономиканың өзге де салаларьшда 20 Мыңға жуық ғылым кандидаттары мен 1,5 мыңға жуық ғылым докторлары жұмыс істеуде (қараңыз: А.Жамсұлтанов. Бүгінгі Қазақстан. Алматы, 1999 ж., 20-бет). 1946 жылдан бастап Ұлтгық Ғылым академиясы жұмыс істеп келеді, оның құрамында 35 ішститут, Инжәнерлік, Медициналық, Ауылшаруашылық, Заң, Әскери академиялар және т.б. бар.

Лекция 5

Тақырыбы: ЌР табиѓи-климат жаѓдайлары жєне табиѓи ресурстар.

Қазақстанның табиғи ортасы еркше бай және әралуан, оның өзі республиканың экономикалық тұрғыдан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы үшін аса маңызды негіз болып табылады. Іс жүзінде ол - біздің планетамыздың өзіндік бір бейнесі. Республика Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсеткеніндей, басты міндет: "оларды (табиғи байлыктарды - автордың ескертуі) дұрыс пайдалану".



Аумақ бедері

Қазақстан бедері алуан түрлі: 10 пайызға жуығын биік таулы жерлер алып жатыр, қалған бөлігі ойпаңдар, жазықтар, үстірттер және кыраттар үлесіне келеді, солардыц ішінде Қазақстан аумағынын төрттен бір бөлігін жазық дала, жартысын - шөл және шөлейт жерлер, теңіздер, көлдер және өзендер алып жатыр.

Оңтүстік-шығыста шыңдары теніз деңгейінен 5-6 мың етрге жететін таулар бар, Қытаймен шекарадағы Хан Тәңірі шыңынын биіктігі 6995 метр. Салыстыру: Африкадағы ең биік тау - Килиманджаро жанартауы - 5895 м., ал Еуропадағы ең биік нүкте - Монблан - 4810 м. Айта кетерлік жәйт, мемлекеттегі тағы да 16 мың мен таудың биіктігі 4000 метрден асады. Осы жерден солтүстік және орталық Тянь-Шань жоталары Қырғыз, Талас Алатауы, Қаратау жоталарымен қоса жан-жаққа тарамданып жатыр. Солардың бірі - Іле Алатауының етегінде мемлекеттің бұрынғы астанасы - Алматы каласы орналасқан. Республиканың шығысында және оңтүстік-шығысында шекара бойындағы аумақты Жоңғар Алатауы мен Сәуір-Тарбағатай сілемдері алып жатыр, олар дүние жүзілік мұхиттардан шалғайлардың өзіндік полюсі болып табылады, осы таулардан сол мұхиттарға дейінгі қашықтық кемінде 2500 км. Солтүстік-батысты Нарын, Қалба және Алтай тауының басқа да жоталары Оңтүстік-батыска, солтүстікке және деңгейінен 200-300 метр болады Қазақстанның ұсақ шоқылы Сарыарқа деп аталатйи орталық бөлігінін онтүстігінде үстірті орналасқан батысында және оңтүстік-батысында. Каспий теңізінен Маңғышлақ түбегіне дейінгі кеңістікті алып жатқан Үстірт орналасқан, ол - шөл аймақ. Каспий бойындағы ойпат теңіздің солтүстік жағалауынан орталыкка дейінгі кеңістікті алып жатыр, ол Шығыс-Буропа жазығының бір бөлігі болып табылады. Мұнда Қазақстан мен ТМД-ныц е« төмен нүктесі - Қаракие ойпаңы орналаскан, ол мұхит деңгейінен 132 метр төмен жатыр. Батыс-Сібір жазығының жалғасы болып табылатын республиканың солтустік бөлігі - Ертіс өңіріндегі жазық пен Есіл өңіріңдегі дала. Олардың солтустік-батыс жағында Урал тауынын жалғасы болып табылатын Торғяй үстірті мен Мұғаджар тауы орналаскан. Республнканьщ қиыр оңтүстік-батысында Маңғышлақ үстіртінде Маңғыстау тауы бар, Балқаш көлінің оңтүстігінен Тянь-Шаньнің солтүстік жоталарына дейінгі жерді шөл және шөлейт болып табылатын Балқаш өціріиің жазықтыгы алып жатыр.

Климат

Қазақстанға күрт-континенттік климат және қатты қуаңшылық тән, Мүлдем түрлі, аркгикалык және тропикалық, табиғат аймақгары мен климат белдеулері аралығында орналасқан Қазақстан - Солтүстіктің суық ауа массалары Оңтүстіктің ыстық желдерімен тоғысатын аймақ. сондықтан республика аумаңында жыл ішінде уш негізгі ауа массалары: арктнкалык, полярлық жане тропикалық массаляр өтеді.

Осы жағдай, сондай-ақ мұхиттардан шалғайлық, аумактың ауқымдылығы және география ерекшеліктері кпиматтың курт континенттік және аймақтык болуына себеп болуда. Қазақстанның онтүстігінде көктемгі егіс жұмыстары жүріп жақтан кезде солтүстікте қарлы борандар жиі ұйтқып тұрады. Қысқы айларда Солтүстік, Солтүсгік-Шығыс және Орталық Қазақстанда температура 40-45°дейін, ал Шығыс Қазақстанда 50° дейін көтерілуі мүмкін. Солтүстікте қыс суық және ұзақ, орталық бөлікте - біршама суық, оңтүстікте - біршама жұмсақ және қысқа, қиыр оқтүстікте - жұмсақ. Солтүстікте жаз жылы, орталык бөлікте - өте жылы, ал онтүстікте - ыстық. Қазақстан аумағы 5 табиғат аймағына бөлінген: орманды-далалы (солтүстік, шығыс), далалы (солтүстік, шығыс, батыс, орталық), жартылай далалы (батыс, орталық, оңтүетік, шығыс), шөлді (батыс, орталық, оңгүстік), жоғары белдеулік аіімііқ (Тянь-Шань, Алтай таулары).

Жалпы алғанда Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігінде орналасқан, сондықтан мұнда қоқыржай белдеулер ауасы басым. Жыл ішіндегі ашық күндер саны солтүстікте 120 күннен 150 күнге дейінгі, оңтүстікте 200 күннен 260 күнге дейіягі аралықта болады.



Республиканың солтүстігі мен шығысында каңтар айында орташа температура мяиус 18 градустан оңтүстігінде минус 3 градусқа дейін көтеріледі. Шілде айындағы орташа температура солтүстіктегі плюс 19 градустан оңтүстікте 28-30 градусқа дейін (Цельсия бойынша). Континенталдық деңгейінің жоғары болуына байланысты каңтар мен шілдеде температура аймактар бойынша 40-50 градус суықтан 40-50 градус ыстыққа дейін жетуі мүмкін, дегенмен жалпы алғанда елде температура режимі егіншілік үшін қолайлы.

Жауын-шашын барлык жерде дерлік аз. Аумақ кең болғандыктан жауын -шашын 100 мм-ден 1500 мм-ге дейін болады. Жауын-шашынның орташа мөлшері таулы және орманды аудандарда 300-400, жазық және далалы жерлерде 200-250 миллилитр болады. Жауын-шашынның аз болуы суармалы емес егіншілік мүмкіндіктерін едөуір шектеп отыр. Сондықтан талімі (суармалы емес) егіншілік тек республиканың солтүстігінде, солтүстік-батысында және солтустік-шығысында, сондай-ақ оңтүстік пен оңтүстік шығыстағы тау етегіндегі шамалы аудандарында өркендеп келеді.

Қазақстан шөлдері (Қарақүм, Қызылқұм, Мойынқум, Тауқұмы, Сарыесік-Атырау, Үлкен және Кіші' Борсықтар және т.б.) - сусыз өлке. Мүндағы климатқа тән құбылыстар - жазда жаңбыр сирек жауады және ауаның температурасы жоғары болады, қыста аяз қатты болып, жиі жел соғады, ол құм дауылын көтереді, ауа өте қүрғақ, жазды күні тіпті бір тәулік ішінде температура күрт өзгереді. Температураның күрт өзгеруі кектайғақ болуына және, егер мал жайылымда болса, оның анытықтан жаппай қырылуына (жұтқа) жиі әкеліп соғады.



жүктеу/скачать 2,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5



©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет