Лезги эдебиятдин тарих

Шаир ва алим Рухун Али Куьре Магьалдин Рухунрин хуьре дидедиз хьана. Ада хайи хуьруьн ва Ахцегьрин медресайра кIелна, РагъэкъечIдай патан халкьарин чIалар ва гьа аямдин илимар чирна. Савадлу жегьил шиирар туькIуьрунал, муаллимвилин ва илимдин кIвалахрал машгьур хьанай.

Чаз малум шииррай аквазвайвал, Рухун Али Я. Мегьамед-эфендидихъ ва А. Мирзе Алидихъ галаз яратмишунрин ва дуствилин алакъайра авай. Абуру сада-садаз кагъазар кхьидай, чIалар бахшдай, гагь-гагь шиирралди гьуьжетарни ийидай. Гьавиляй Ярагъ Мегьамед-эфендидин «Асар» (-Темир-Хан-Шура. 1909-йис) ктабда, Ахцегь Мирзе Алидин гъилин кхьинрин кIватIалра Рухун Алидин чIалар, кагъазар гьалтун дуьшуьшдин кар туш. ИкI, Я. Мегьамед-эфендиди Р. Алидиз бахшай «Эфенди ар-рухунидиз» шиирда ихьтин цIарар гьалтзава:

Чи алимрин арада я ам чирагъ,

Амайбуруз экуь тир рехъ къалуз хьун.

Чи дустарин арада ам гьар чIавуз

Чаз пис-хъсан чириз чахъ галаз хьун.¹
И цIарарай Р. Алидиз Дагъустандин машгьур алимрин арада зурба гьуьрмет авайди аквазва.

Гуьгъуьнин несилрин векил тир Алкьвадар Гьасанани «Асари Дагъустан» ктабда Р. Алидикай еке гьуьрметдивди кхьизва: «Куьре округдин чIехи алимрикай сад Рухунай тир гьуьрметлу Гьажи Али-эфенди я… И алимди Дагъустанда гегьенш хьанвай вири илимар чирна, къад йисалай виниз вичин хуьре тарсар гана. Гуьрчег хатI аваз хьайи ада вичин гъилелди гзаф ктабар кхьин хъувуна… Ада хийирлу гзаф эсерар тунва» (Г.-Э. Алкадари. Асари Дагестан. – Темир-Хан-Шура. 1929. С. 153.).

Советрин девирда Р. Алидин ирс кIватI хъувунал Гъ. Садыкьи, М. Ярагьмедов алахънай. Гъ. Садыкьиди жагъуррай сад-кьве чIал «Лезги газетдин» чинриз акъатнай. Р. Алидин «Регъухбан», «Гургьагур», «Марал», «Куьз хъел я вун?» чIалар Гь. Гашарова туькIуьрай «Лезгийрин революциядилай вилик квай девиррин литература (-Махачкала: Даучпедгиз. 1990-йис) ктабда ганвай. Шаирдин цIипуд шиир авай гъвечIи ктаб «Рухун Али» тIвар алаз Рамазан Эмиргьамзаеван харжуналди Мердали Жалилова 2006-йисуз Махачкалада чапна.

Гъ. Садыкьиди къейдзавайвал, «Сифтедай Р. Алиди куьгьне, яни поэзия анжах араб чIалалди теснифунин ва шииратдин тематикани Аллагьдикай, пайгъамбардикай, женнетдикай хьунин рекьел алай. Ахцегь Мирзе Алидин таъсирдик кваз Рухун Али тамамвилелди дегиш хьана. Ада хейлин чIалар, гьатта социальный темайрайни кваз, дидед чIалал кхьена» («Рухун Али» ктаб, 8-чин).

Р. Алидин диндин, эхиратдин, муьгьуьббатдин, халкьдин уьмуьрдин укIуь-цурудан, насигьатдин, марифатдин ва сиясатдин месэлайриз фикир ганай.

Ашкъидин лирикада шаирди я фольклордин, я виликан шаиррин, я РагъэкъечIдай патан халкьарин шииратдин тежриба тикрарзавач. Адахъ вичин кьетIен художественный «алатар», анжах вичиз хас тир шикиллу чIал ава. Шаирди «Марал» эсерда гуьзелдикай икI лугьузва:

Экуьн кьиляй сегьер-сегьер къарагъна,

Къекъведа вун къачуз зирек кам, Марал.

Тик кьилелай келегъа ви иляйна

Зун куз тада, къачуз залай кам, Марал.

Муькуь «Гьинва жал?» эсерда Р. Алиди ярдиз вичин «цIай къекъвезвай» рикIикай хабар гузва:

Назик-назик ширин рахар гафарал,

ЭкъечIайла бязи вахтар къаварал,

МикьнантIис хьиз зи рикI чIугвард гьинва жал!

Р. Алиди «Фена» шиирдани рушан утагъдин ва рикIиз чилин гуьзелдин акунрин бязи лишанар ганва.

Зи виликай суна фена,

Дурнади хьиз кьуна тик кьил,

Са назлу яр, бала фена.

Акур чIавуз чIулав вилер,

Гьарнихъ катна рикIин дердер…

Хъуьхъвен кьилер зулун чумал,

Чинлай нур гуз алмасдин хал

Тамашдай кьван вилер квахьай.

Муьруьд лугьуз вичин кьилел жед сирих,

Гьар хуьре са яц, гьер тIуьнихъ яз къаних,

Акун хьайитIа хендеде паб – хуш къилих,

Гьерекатда гьатда кIвачер, гургьагур.
СтIал Сулейманалай виш йис кьван вилик Р. Алиди вич векил хьайи динэгьлийрин къатарин арада гьалтзавай чIуру рекьел алай муьруьдар хци чIаларалди русвагьнай. Им, гьелбетди, лезги эдабиятда цIийивал тир.

Р. Алидин «Къакъудна» шиирдикай кьетIендиз рахун кутугнава. Малум тирвал, Дагъустанда урус пачагьдин колонизаторвилин сиясатдиз акси «азадвилин илим» арадал гъайи, гуьруьят патал женгера иштиракай Я. Мегьамед-эфендидин гуьгъуьна пачагьдин жасусар къекъвез, гагь ам дустагъда тваз алахъиз, гагь адаз къурхуяр гуз, алимдиз фир-тефир чка сал ийиз хьанай. Шейх хизанарни галаз хейлин вахтара Табасаранда, Аварияда яшамиш хьун мажбур хьанай. Р. Алиди Я. Мегьамед-эфендидин тереф хвейи дагъвийриз къастар ийизвай пачагьдин гъилибанриз (чкадин ханариз, беглериз, чиновникриз) хъел кваз туьнбуьгьзава:

СикIрен тегьер экъисиз кIир, чи чинавай вил акъудна…

ВутIна вуна вилаятдин кьил шейх Мегьамед Ярагъи?...

Эй залум, на дидедивай хва, папавайни гъуьл къакъудна…

Чи къелемдин дувуларни винелди фир хел къакъудна…

Дуьньядал на пац эцигна. ЯркIаривай кьел къакъудна.

Р. Алидин чпикай рахай шииррай аквазвайвал, девирдин важиблу ва хци месэлаяр хкажуналди ва инсанперес фикирар тестикьаруналди хайи халкьдин ругьдин хазинадик вичин пайни кутуна.

Гьа йисара Эмиралидихъ галаз санал Ярагърин медресада, гележегда чпикай Дагъустандин Имамар хьайи, Къазимегьамедани Шамила, Алкьвадар Абдуллагьа ва маса сухтайри чирвилер къачузвай. Санал кIелзавай жегьилар кIеви дустар хьанай.

Медресада кIелай йисара вичин алакьунралди, чирвилералди ва хъутуьл къилихдалди Эмиралиди муаллимрин арада еке гьуьрмет къазанмишна. Ярагъ Мегьамеда ам кIелун кьутягь хьайила, вичин медресада муаллимвиле тазва.

ХIХ лагьай асирдин 30-йисара Ширван ва Дагъустан урус пачагьдин колонизаторвилин сиясатдиз акси бунтари кьунвай. Ярагъ Мегьамедан рагьбервилик кваз азадвилин женгиниз къарагънавайбурун кьиле Къазимегьамедни Шамил акъвазнавай.

Кавказдин наместник генерал Ермолова Ярагъ Мегьамедахъ ва Шамилахъ галаз алакъалу итимар кьун буйругънай. Вишералди дагъвияр Дербентдин дустагъда твазва. Дустагъайбурук вичин са тахсирни квачир, Шамилахъ галаз санал кIелайвили,Эмиралини акатна. Яргъал фейи силисрилай гуьгъуьниз ам суьргуьндиз яргъал Сибирдиз ракъурзава.

ЦIуд йисалай артух суьгуьнда хьайи Эмирали ватандиз хквезва. Гила ада Кьасумахуьруьн медресада муаллимвиле кIвалахзава. Гьа йисара Эмирали Алкьвадар Абдулагьахъ галаз Къуба пата авай Амсар тIвар алай хуьруьз, чпин дуст Абаскули-агъа Бакиханова тешкилай «Гуьлуьстан» эдебиятдин гапIалдин кIвалахда иштиракун патал гьаниз физ-хквез хьанай.

Писатель ва публицист Забит Ризванова кхьизвайвал, «1846-йисуз пуд дуст… Эмирали, Алкьвадар Абдуллагь ва Абаскули-агъа Бакиханов… Меккедиз зияратдиз фин патал яргъал сефердиз рекье гьатна. Гьа яргъал рекьерай хкведайла азарлу хьайи Абаскули-агъани Эмирали «Вади-Фатима» мензилда кечмиш хьана. Абдуллагь саламатдиз ватандиз хтана» (Эмир Али, Эмираслан Гъани. Ирс. – Махачкала: ДКИ, 1992. 5-чин). И ктаб туькIуьрай З. Ризванова туьрк чIалай лезги чIалаз таржума авуна Эмирадин къадалай артух шиирарни ганва, Гь. Гашарова туькIуьрай «Лезгийрин революциядилай вилик квай девиррин литература» (- Махачкала: Дагучпедгиз. 1990) ктабда Эмиралидин пуд шиир гьатнава.

Эмиралидикай куьруь малуматар Алкьвадар Гьасанан «Асари Дагестан» (-Махачкала. 1929) ктабдани ганва. Шаирдикай сифте макъала Азиз Мирзабекова кхьенай (Килиг: Мирзабеков А. Руьгьдин синер. – Махачкала: ДКИ. 2009. 38-41 чинар) Макъала 1985-йисуз «Дуствал» альманахдин пуд лагьай нумрадиз акъатнай. Ана А. Мирзабекова кхьизва: «Эмирадин гьи шиир гьи йисуз кхьенатIа тайинардай мумкинвал авач. Гьавиляй адан яратмишунрин девирар тайинарун четин я. Чи фикирдалди Эмиралидин эсерар тахминан кьве периоддиз пайиз жеда» (къалурай ктаб. 40-чин).

Критикдин гьахълу фикирдалди, сад лагьай периодик Эмиралиди шиирар кхьиз башламишай чIавалай 1830-йисалди, кьвед лагьай периодик шаирдин яратмишунрин эхиримижи цIуругуд йис акатзава.

Сад лагьай девирда Эмиралиди муьгьуьббатдикай, дуьньядикай, лезги чиликай, хайи халкьдин дерди-баладикай дерин метлебдин чIалар туькIуьрзава. Ашкъидиз бахшнавай «Хьана», «Севдигуьм», «Тушни», «Аман я», «Лугьуз-лугьуз», «Жерид туш», «Хъсан я», «Хьурай» - шиирра Эмирали лезги рушан гуьзелвиликай, михьи, бахтлу муьгьуьббатдикай, кIанибур, чпелай асуллу тушиз, сад-садавай къакъатуникай, ашкъидин цIун ялавди кузвай рикIикай раханва.

Эмиралиди муьгьуьббатдин лирикада шииратдин жуьреба-жуьре алатар, рангар ишлемишзава. Идалайни алава шаир гьатта Эмираслан Гъанидиналай вилик теменрикай раханва, ада устадвилелди диалогдин приемдикайни менфят къачузва. «Хьана» шиирдай са чешне гъин:

Муштулух хьуй, дуьшуьш хьана къе зал яр,

Чи арада лап ширин суьгьбет хьана.

Ахъайна заз женнет багъдин ракIарар

Мест хьана зун, зурба зияфет хьана.
Лагьана за: «Зун метлеб гваз атанва».

Жаваб гана: «Зани ам дуьздиз кьатIанва».

Адан темен зи пIузаррал алкIанва.

Им чаз кIани лап хъсан адет хьана.¹

Зи тIалди дарман – ви рцIамар варз хьтин,

Заз къаст авун – ви вилери кьунва кьин.

Зи эрзиман – рагъ хьтин ви гуьрчег чин,

Гьайиф мадни акунач къе, севдуьгуьм…

Заз, ашукьдиз, ви хъуьхъвелай темек кьур,

Багъиш ая, тIвамир йикье, севдуьгуьм.
Эмиралиди суьргуьндин азиятрилай, дарвилерилай, зулумрилай ярдивай къакъатун вичиз виш сеферда агъур тирди, руьгьдин тIал бедендин тIалдилай кьадарсуз хци ва залан тирди къейдзава. Гьавиляй багьалу ярдивай хьайи икьрардиз вафалу яз амукьун тIалабзава:

Кьисметди зун акъуднава яргъариз,

Дустариз – рикI, зун – марфарин юргъариз.

Чи арада авай агьтер-агъариз

Вафасузвал юлдаш кьамир, аман я.
Сагъсамай кьван алатдач вун рикIелай,

Тарифдизни лайих я вун рикI алай.

Билбил хьухь зи тара вун цуьк алай,

Чара хилер жувал хамир, аман я.

«Аман я» шиирдай

Ашкъидин чIалара шаирди севдуьгуьм ярди гьикьван вичин рикI тIарайтIани, адаз кефи хадай, агъур гьич са гафни лугьузвач. Акси яз, кIаниди вичиз чандилайни багьа тирди, адан гьар са гаф шекердилай ширин тирди лугьузва. Эмиралиди лирический геройдин мецелай масан ярдиз чпин сирер сад авуниз эверзава:

Агъзур наздив зи рикI кузвай севдувгьум,

И тIарвилер гьахъсуз дуван тушни, лагь.

Билбилдиз вуч я гатфарин севги гьуьм –

Ви киф-цуьквер, хъуьхъвер чеман тушни, лагь…

Шекер хьтин са темендихъ къанихун,

КIакIар хьелер, рцIам каман тушни, лагь…

Вири чпин хуш мурадрив агакьа –

Чун агахьдай макъам –заман тушни, лагь?!

«Тушни» шиирдай
Яратмишунрин кьвед лагьай девирда туькIуьрай «Лагь вуна», «Дурнаяр», «Къекъвезва», «Дуьнья», «Сагъ хьурай» ва маса чIалара, Эмиралиди инсан ва дуьнья, ватан ва гъурбат, бахт ва бахсузвал месэлайрикай дерин веревирдерзава.

Хайи чилин тIебиатдин шикилдилай башламишзавай «Дуьнья» шиирда «цавун кIаниз ягъайла яр, ажиб гуьрчег» аквадай, «гуьзелвилин сергьат авачир» дуьньядилай Эмирали нарази я. Себеб: дуьнья «байкъушрив ажеб кьазва», дугъри, михьи, мукьмин инсанар «ада кузва». Дуьнья зегьметчи, дуьз рекьел алай инсанриз мидя, душман, акси тирдакай виликан девиррин лезги шаиррини кхьенай. Эмиралини и месэладакай къерех хьаначир. Ада дуньядин гьахъсузвилерикай гьатта цаварал алай фелекдизни кваз шикаятзава ва адавай куьмек тIалабзава:

Инсаф ая зи квахьнавай такьатриз…

Ша, акъуда зун зулумдин на дардай…

ГьарикI хьанвай хайи кIвалихъ, эй фелек?!
Тагьсирлу чIалар Эмиралиди суьгуьндин дарвилерикай, ана вичиз акур ва вичиз авур къастарикайни кхьенва. И чIаларик «Сагъ хьурай», «Лагь вуна», «Дурнаяр», «Къекъвезва» ва масабур акатзава.

«Сагъ хьурай» шиир Эмиралиди вич суьргуьндиз ракъурдайла, ватанэгьлийрихъ элкъвена, туькIуьрайди я.

Зун физава и чка туна,

Хайи эллер, куьн сагъ хьурай,

Чара жезва тух тахьана,

Таза цуьквер кун сагъ хьурай!..

Хиве авай душманд иви.

Варз хьтин чин ягьдал кIеви.

ЧIулав вилер куьн сагъ хьурай!

АгакьайтIа, зи чар, вун чи эллерив,

Зулуматди зун такьзава, лагь, вуна.

Гъамар-дердер сугъул хьанвай гьиссерин

Къажгъандилай алахьзава, лагь, вуна.
Хабар кьуртIа вавай инин гьаларкай,

Ихтилата чи рикIерин тIаларкай,

Чи баятунал ацукьнавай чIагъаркай –

Чун алчахриз алахъзава, лагь вуна.

Намердбурун гъиле гьатай инсанар,

Бухав алаз хьанва кьецIи инсанар.

Зинданравай вишералди жаванар,

Ажалд шуьрбет гваз агьдава, лагь, вуна.
Эгер «Лагь вуна» ч1ал кагъаздин жуьреда туьк1уьр хьанват1а, «Дурнаяр» эсер цавай физвай къушариз тавакъу хьиз яратмишнава. Эмиралиди Кефер патай Кьибледихъ лув гузвай дурнайриз кьве т1алабун ийизва. Сифтеди вичин хажалатдив ац1анвай рик1икай ватанэгьлийриз хабар гун:

Лув гудайла Дагъустандин винелай

Гьа цава хкажна ван, дурнаяр.

ЦIиргъ-цIиргъ хьана хкведайла кьилелай,

Яб акал захъ куьне, аман, дурнаяр.
АлакьдатIа, са кIус агъуз эвичIа,

ЭвичIайла, куьн зав рахаз эгечIа.

Минетзава, зи цIални яд илича,

ЦIа гьатнава зи шиирин чан, дурнаяр.

Зи дердиниз дарман авач, гьелбетда,

Диде авач, вахни авач гъурбатда.

Азарлу яз, кармаш хьанва хелветда,

Жагъин тийиз дава-дарман, дурнаяр.

Эмиралиди вичивай Ватан, дустар, рикI алай яр, азадвал къакъатна лугьузва, ятIани кьилел атай вири къазаяр сабурлувилелди эхна, намус, гъейрат, виждан хвена, квадарнач.

Гьич са дустни зи далудихъ кумукьнач.

Амма намус, гьейрат михьи гумукьна,

Гьикьван заман ятIан яман, дурнаяр!

Гьахъ адалат гъалиб жеда атана

Фад хъша куьн, зи саламар тухвана –

Хкваш нефес хайи патан, дурнаяр.

Вич суьргуьнда, рикI ватанда хьайи Эмиралидин экуь къамат ва инсанперес чIалар хайи халкьди гьич са чIавузни рикIелай ракъурдач.

Малум тирвал, 1813-йисуз Дагъустан Россиядик экечIнай. И тарихдин метлеб вакъиа себеб яз, дагъвийриз хуьруьн майишатдин, культурадин рекьяй йигин камаралди вилик фидай, ислягьвилелди яшамиш жедай шартIар арадал атана. Идахъ галаз санал урусринни дагъустанвийрин алакъаяр мадни сигъ хьана. Россиядин кIвенкIвечи фикиррал алай интеллигенциядин векилри, иллаки шаирри, дагъви халкьарин уьмуьрдиз, адетриз, тарихдиз ва чIалариз фикир гуз башламишзава. Инал чавай Дагъустанда яшамиш хьайи урусрин писателринни алимрин: А. Бестужев-Марлинскийдин, А.И. Полежаеван, П.К. Усларан, дагъвийрикай художественный эсерар теснифай М.Ю. Лермонтован, Ф.М. Достоевскийдин, Л.Н. Толстоян, В.И. Далян ва масабурун тIварар кьаз жеда.¹

Еке гележег авай и алакъаяр ва дуствал мягькемарунин карда Дагъустандин халкьарин камаллу векилри чпин пайни кутуна. Месела, Мирзе Али, Къазанфарбег Зульфукъаров, Алкьвадар Гьасан дагъвияр вилик финин терефдарар хана.

Урусрин алимрини писателри, дагъвийрин уьмуьрдикай гьакъикъат дуьз къалурзавай художественный эсерар яратмишуналди, абурун фольклордиз еке фикир гуналди, тарих ва чIалар ахтармишиз башламишуналди, чи халкьарин арада ихтибарлувал артухарна, абурун алакъаяр мадни вини дережадиз хкажна.

Эгер виликан девирдин бязи этнографри, дагъви чIалар ахтармишай алимри Дагъустандин халкьариз халисан «поэзиядикай хабар авач» лугьузвайтIа, зурба инсанпересар хьайи В.Г. Белинскийди ва Л.Н. Толстоя чеб дагъви халкьарин фольклордин гуьзелвилел гьейран хьайиди малумарнай. ИкI, В.Г. Белинскийди декабрист А.А. Бестужев- Марлинскийдин «Мулла-Нур» ва «Аммалат-Бег» повестрикай кхьей макъалада дагъвийрин манийрикай ихьтин гафар гьалтзава: «Абура (халкьдин манийра – Гь. Г. ) акьван гзаф гьиссер ва масабуруз ухшар тушир махсус кьетIенвилер ава хьи, гьатта А.С. Пушкиназни а эсерар вичинбур я лугьуз регъуь жедачир».²

А.С. Пушкина, М.Ю. Лермонтова, А.И. Полежаева дагъвийрикай кхьенвай эсерра гзафни-гзаф романтикадин такьатрикай менфят къачузвайтIа, ХIХ асирдин юкьвара ва кьвед лагьай паюна В.И. Даля, Л.Н. Толстоя, В.И. Немирович-Данченкоди яратмишай чпин эсерра реализмадиз мукьва жезва. ИкI, В.И. Далян «Лезги Гьасанан суьгьбет» (журнал «Современник», январь 1848 г.) гьикая къалуриз жеда. И эсерда Гьасанан кьилел къвезвай дуьшуьшар къалурзава, Азербайжанда ва Кьиблепатан Дагъустанда яшамиш жезвай лезгийрин яшайишдикай еке гьуьрметдивди ва гьакъикъи рангаралди суьгьбетзава.

Дагъви халкьарин медениятдиз ва иллаки чIалариз урусрин чIехи алим П.К. Усларани (1816-1875) еке фикир ганай. Ада, амай дагъви чIаларикай хьиз, лезги чIалакайни «Куьре чIал» (Тифлис, 1896) тIвар алай ахтармишун кхьенай. И ктабда лезги ва урус чIаларал чи махарни, къаравилийрин ва мисалрин чешнеярни ганва.

П.К. Услараз дагъви халкьариз кIел-кхьин теснифдай, абур дидед чIалалди савадлу ийидай фикирни авай. «Дидед чIалар фикир тагана тун дуьз туш… Гьикьван чна маса халкьарин чIалар чирайтIани, чи руьгьдин деринриз дидед чIал хьиз гьич са чIални гьахьдач… Дидед чIал дагъвийрин арада чирвилер гегьеншарунин ва абурун савадлувал хкажунин карда виридалайни ихтибарлу такьат я», - кхьизва алимди.

П.К. Усларан чалишмишвилер себеб яз, Дагъустанда урус чIалал школаяр ахъайнай, бязи халкьариз алфавитар туькIуьрна, букварар печатдай акъуднай. Месела, Къазанфарбег Зульфукъарова (1843-1898) теснифай «Куьредин эвелимижи абжуз» тIвар алай лезгийрин сад лагьай букварь 1871-йисуз Темир-Хан-Шурада печатдай акъатна.

Хайи халкь савадлу авуни мураддалди яратмишай Къ. Зульфукъарован ктаб, дидед чIалан муаллимар, школаяр авачирвилиз ва и кардиз мусурман динэгьлияр акси тирвилиз килигна, халкьдин арада чкIаначир.

Вичикай ихтилатзавай девирда медениятдин ва урус халкьдихъ галаз алакъаяр мягькем хьунин рекьяй са кьадар агалкьунар арадал атанвайтIани, зегьметчи халкьдин яшайишдин шартIар дегиш хьанвачир. Акси яз, урус пачагьдиз далу яна, чкадин ханарини беглери чапхунчивилер ийизвайди пачагьдин къуллугъчийри чпи хиве кьазва. ИкI, А. Карцева князь Барятинскийдиз кхьизва: «Куьредин ханди вичин зулумкарвилелди, гъил къачуз тежедай темягькарвилелди ва жуьреба-жуьре гьахъсузвилералди халкь саки вичин аксина ачухдиз къарагъдай чкадал гъанва…гьеле яракьрал гъил яргъи тавуна, куьрелийри кьве виш кас ихтибарлу векилар хкяна, абур Темир-Хан-Шурадиз арза гваз ракъурна. Арзада ихьтин гафар авай: чна гьич са чIавузни урусрихъ галаз душманвал авунач, бес куьне чун чубанрин гъиле вугудай чкадал, вучиз ажугълу жанавурдин гъиле тунва? Ада чун тарашзава».¹

Урус пачагьди, чкадин ханарилай шикаятар гзаф авайвилиз килигна, ханлухар тергна, абурун чкадал округар тешкилна. ИкI, Куьре ханлухдин ериндал 1862-йисуз Куьре округ арадал атанай. Амма халкьдин уьмуьрда са регьятвални хьаначир. Пачагьдин къулугъчийри халкьдивай дигьекар кIватIзавай, Дагъустанда яракьдин къуватдалди чпин къайдаяр тестикьарзавай ва дагъвияр инсафсуздиз истимарзавай.

Дагъустанда яваш-явашдиз буржуазный алакъаяр арадал къвезва, куьгьне девирдин къурулуш, адет хьанвацй къайдаяр дегиш жезва. Виликдай «азад магьалра» яшамиш жез вердиш хьанвай дагъвийрикай Етим Эмина лагьайвал, гила «хиперни жанавурар» хьанвай. Пачагьди Дагъустанда тухузвай сиясат дагъвийриз, гьелбетда, эсиллагь хуш къвезвачир. Гьаниз килигна са-са хуьр адаз акси экъечIзава.

Россиядин колонизаторвилин политикадилай наразивал къвердавай акьван артух жезва хьи, 1877-йисуз Дагъустанда урус пачагьдиз акси бунт къарагъна. Бунтуна лезгийрини иштиракнай. Пачагьдин кьушунди бунт зулумкарвилелди туьхуьрнай, адан кьиле авайбур инсафсузвилелди жазаламишнай ва гзаф кьадар бунтчияр суьргуьндиз ракъурнай.

Ихьтин тарихдин дегиш хьанвай шартIара цIийи девирдин тIалабунрив кьадай, халкьдиз вилик финин дуьз рекьер-хулер къалурдай арифдарар чарасуз герек жезва. Халкьдин арадай камаллу, дуьньядин гьаларин гъавурдик квай ахьтин ксар майдандиз акъатиз башламишна. Абурукай сад цIийи девирдин лезги эдебиятдан диб эцигай чIехи шаир ва инсанперес Етим Эмин хьана.

ЕТИМ ЭМИН

(1838-1885)

Лезгийрин цIийи девирдин эдабиятдин бине эцигай машгьур шаир, халис ватанперес, чIехи устад, зурба бажарагъ авай Етим Эмин халкьдин рикI алай шаиррикай сад я. Шаирди кесиб халкьдин дерди-гьал, яшайишдин залан шартIар дериндай аннамишна ва абур вичин гуьзел эсерра ачухарна. Гьавиляй Е. Эминан уьмуьрдин рехъ ва адан шиирар хуралай тийижир лезги бажагьат жагъида.

ЧIехи шаирдин эсерар печатдиз акъудунин, адан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ ахтармишунин кIвалах анжах советрин девирда, лезгийриз милли кхьинар арадал атайдалай гуьгъуьниз, башламиш хьана. Е. Эминакай печатда сифте гаф¹ лагьайди, шаирдин яратмишунрин ирс кIватI хъувуна адан сад лагьай ктаб акъудайди алим ва критик Гьажибег Гьажибегов я.

Алимди вичин макъалада Эминан уьмуьрдикай малуматар ва адан яратмишунриз умуми къимет ганай. «Е. Эмин лезги литературадин буба я» - им Гь. Гьажибегова чIехи шаирдиз сифте ганвай дуьз къимет я. Гьелбетда Е. Эминал къведалдини лезгийрихъ зурба шаирар хьанай, амма алатай девиррин чIалан устадрин тIварар ва абурун эсерар Гь. Гьажибеговаз малум тушир.

30-40-йисара Е. Эминан эсерар кIватI хъувунин ва абур печатдиз акъудунин кар Мегьамед Гьажиева гъиле кьазва. Адалай гуьгъуьниз Е. Эминан яратмишунрин ирс кIватI хъувунин кардик Назир Агьмедовани вичин пай кутвазва. Ада туькIуьрай пуд кIватIалдикай эхиримжи (Е. Эмин. Шиирар. – Махачкала. 1957) виридалай тамамди я.

Е. Эминан уьмуьр, яратмишунар ахтармишунин ва шаирдин малум тушир эсерар жагъур хъувуник Агьед Агъаева тухвай кIвалах иллаки къиметлуди хьана. Ада Москвада ва Махачкъалада акъудай Е. Эминан шииррин кIватIалри, шаирдикай кхьей макъалайри ва кьилдин ктабди¹ лезги эдабиятдин классикдикай чи чирвилер мадни гегьеншарна.

ЧIехи шаирдикай кхьенвай ктабда А. Агъаева Е. Эмин яшамиш хьайи девирдикай ва шаирдин уьмуьрдикай, адан яратмишунрин тематикадикай ва къарагъарзавай месэлайрин важиблувиликай, адан эсеррин маналувиликай ва шаирвилин устадвиликай делилламишнавай тамам ихтилат авунва. Ада Е. Эмина хайи халкьдин меденият вилик тухуник кутур пай ва шаирди лезгийрин руьгьдин хазинада кьунвай чка къалурнава.

60-йисара Фируза Вагьабовади², А. Агъаеван ва масабурун ахтармишунрал бинелу хьана, Е. Эмина Дагъустандин эдебиятдиз гъайи цIийивилерикай, адан яратмишунрин методдикай кхьизва. ЧIехи шаирдин яратмишунрин ирс кIватI хъувунал хейлин йисара Гъалиб Садыкъини зегьмет чIугунай. Ада тухвай кIвалахдин нетижа яз Е. Эминан цIийи ктаб кьве сеферда (- Махачкала: ДКИ. 1980 ва 1995-йисара) акъатна.

Шад жедай кIвалах ам я хьи, Е. Эминан уьмуьрдин рекьиз, яратмишунриз фикир гун йис-сандавай артух жезва. 2001-йисуз профессор Р.Г. Кадимован «Поэтический мир Етима Эмина» (-Махачкала: Изд. «Юпитер») маналу ктаб акъатзава, 2002-йисуз шаир, публицист Ф.Р. Нагъиеван «Етим Эмин: путь к истине» (-Махачкала) къиметлу монография чапзава. И кьве ктабни Е. Эминан уьмуьр ва яратмишунар ахтармишунин карда чIехи агалкьун я, цIийи кам я.

Етим Эмин виликан Куьре округдин Цилингрин хуьре лежберрикай тир Севзиханан хизанда 1838-йисуз дидедиз хьана. Эмин гьеле гъвечIизмаз, Севзиханан хизанар Цилингай Ялцугъиз куьч хьанай. Гьана Эмина вичин уьмуьр кечирмишнай. Эминан буба Севзихан кIел-кхьин чидай, дуьньядикай хабар авай, шариатдин къанунрин гъавурдик квай кас тир. Севзихан савадлу, дуьньядикай хабардар кас тирвиляй ва жемятдин арада адаз гьуьрмет авайвиляй ам пуд хуьруьн суддин къазивиле тайинарнай. Чаз Севзихан гьихьтин къази хьанайтIа малум туш, амма ам савадлувилин терефдар тирди ашкара я. ИкI ада вичин чIехи кьве хцивни – Эминавни Меликав – кIелиз тунай.¹ ГъвечIи хва Набидивай буба кечмиш хьуникди кIелиз хьаначир.

Эминан халисан тIвар Мегьамед-Эмин я. «Етим» ада вичиз къачур шаирвилин лакIаб я. Сифтегьан кIел-кхьин Эмина вичин бубадивай чирнай. Эминан алакьунрал, хци зигьиндал, кьатIунрал гьейран хьайи Севзихана вичин хва машгьур алим Гьажи Имаил-эфендидин патав Кьеанрин хуьруьз рекье туна. Гьажи Исмаил-эфендидин медресада сухтайриз мусурман диндилай алава гьа девирдин жуьреба-жуьре илимрай, РагъэкъечIдай патан халкьарин эдабиятрай, риторикадай, поэтикадай, яни шиирар кхьидай къайдарикай чирвилер гузвай.

Кьеандал медреса куьтягьай Эмин, вичин чирвилер мадни вини дережадиз хкажунин мурад рикIе аваз, Куьре пата тIвар-ван авай чIехи алим Алкьвадар Гьажи Абдуллагь-эфендидин медресадиз гьахьнай. Ина кIелай йисара Эмина РагъэкъечIдай патан халкьарин шииратдиз ва вичин яратмишунрин кардиз еке фикир гузва. Ада чIехи гьевесдалди араб ва туьрк чIалар чирзава. Шаир арифдар кас хьайиди адан шиирай ва суддин къазивилин везифадихъ галаз алакъалу бязи документрай чир жезва. ИкI, Мажалисдай тир Мусадин хва Абдуллагьа Эминаз кхьей кагъазда ихьтин гафар гьалтзава: «Куьре вилаятдин марифатлу алим, зи камаллу ва рикIин сидкьидин малла Эминаз, ваз ва вун кIанибуруз… саламар хьуй»…¹

Зурба алакьунар авай Эминаз лап чIехи алимривай чирвилер къакъудай фикир авай, амма буба кечмиш хьайила, ада гъвечIи стхайрин ва вахарин къайгъударвал авун лазим жезвай. ЯхцIурни цIуд лагьай йисарин эхирда хьиз Гьажи Абдуллагь-эфендидин медреса куьтягьай Эмин Ялцугъиз хквезва ва бубадин чкадал суддин къазивиле кIвалахзава.

Жегьил Эмина вичин гъвечIи вахариз ва стхайриз бубавал авуна. ИкI ада, са кагъаздай малум жезвайвал, Меликав кIелун давамариз тунай. Мелика Е. Эминаз ракъурай кагъазда кхьизва: «Зи играмм стха малла Мегьамед-Эмин! Салам.

…Захъ галаз кIелзавай Абдурагьман Сеферан хцив вугана заз кIурт тадиз ракъура. Са югъни геж тахьуй, заз кIелдай чкада мекьи жезва. КIуртунин хев лацу хъицикъдинди хьуй».² Етим Эмина вичин вахарни стахаяр лезгийрин адет тир къайдада фарикъатна.

Е. Эмин хьтин регьимлу къази и хуьрера гьич са чIавузни хьайиди тушир. Шаирдин эсеррай ва маса чаз малум документрай аквазвайвал, ам гьахъ гвай, михьи, анихъ галай инсанрин рикIикай хабар кьадай, адалатлувилелди суд-дуван ийидай, маса къачуз тежедай къази хьана.

Ам кесибрин патал алайди Кьеанрин ва Бигер хуьрерин судьяйриз ада ракъурай кагъаздай хъсандиз аквазва:

«Асаламу алейкум! Зи патав атанвай эмеди заз куь патан итим тир Султалидлай шикаят ийизва, ада лугьузва хьи, вичин рагьметлу гьуьлелай вичел агакьун лазим тир ирс вахчунин карда Султалиди вичиз манийвал ийизва. Гьаниз килигна за квез и кагъаз кхьизва ва куьне и кар туькIуьрна, яни Султалидвай вахчуна а гьакь эмедив вахкун тIалабзава. Эгер квез зини куь арадавай стхавилин къадир аватIа, куьне геж тавуна и кар тамамара… Куь хийир кIани, куь халис дуст Мегьамед-Эмин».¹

Ихьтин фактар Эминан шииррани гъиз жеда. Адан инсанпересвал себеб яз кесибриз Етим Эмин гзаф кIандай, шаирдин патав алакьун-кагьакьун ийиз, гьар жуьредин меслятар къачуз, гьатта къунши хуьрерайни кваз инсанар къведай.

Е. Эмин вичин патав суд-дуван авун патал арза-ферза гваз атайбурун гъилиз ваъ, рикIин михьивилиз килигдай. «Гьа ина, - кхьизва А. Агъаева, - инсанрин арза-ферзадин юкьва Эминан кьил дуьньядай акъатна. Ам, дуьньядин чин ва астIар пад акуна, адавай тух хьанвай кас тир. Иниз килигна, адан шииратдихъни яшайишдин туьнтвал ава».²

Гьелбетда, гьахъвилиз къуллугъзавай, «бязибуруз я вун гьамни хажалат… бящибуруз я вун девран, дуьнья гьей! - гафар лагьай суддин къази варлуйриз хуш туш, акси яз чпин гафарни ише фин тийизвайвиляй абур Е. Эминал ажугълу жезва. Эмин залан азардик ажуз хьайила, шаирдиз кьисас яз, ада хвена чIехи авур етимриз девлетлуйри футфа гана, абур чIехи стхадин чина акъвазарнай.

Чав агакьай бязи кагъазрай малум жезвайвал, 70-йисарин сифте кьилера шаир азарлу жезва. ИкI, Кьенви Агъамирзе-эфендиди Эминаз 1871-йисуз кхьей кагъазда ихьтин гафар гьалтзава: «Ви мубарак^* тир чинин ранг дегиш хьана лагьана заз ван хьайила, яни азарди вун зайифарнавайдакай заз хабар хьайила, бязи юлдашарни галаз заз вал кьил къвез кIан хьана… Зун атуниз мумкинвал авачирвилиз килигна за ваз кагъаз кхьизва»… (Е. Эмин, Шиирар. – Махачкала, 1980, 202-чин).

Са кьадар йисара Е. Эмина, азарлувилизни килиг тавуна, къазивилин везифа тамамарзава. И кар чаз Ярагъви Гьажи Исмаил эфендиди 1874-йисуз Эминаз ракъурай кагъаздай аквазва: «Ялцугърин суддин къази, зи играми хва Эминаз. Гзаф саламар! Ва адалай гуьгъуьниз, ХпитIрал фена, рагьметлу Къурбанан шейэр шариатдив кьадай гьалда вичин ирссагьибрин арада паюн…вавай за тIалабзава»… (Е.Эмин. шиирар. – Махачкала. 1980. 199-чин).

Азар къвердавай залан жезвай. Шаирдин патав атун тавур жерягь, гьаким хьанач, амма садавайни адаз куьмек агакьнач. Эхирни Е. Эмин, А. Агъаева кхьизвайвал, Дербентдиз тухвана духтурханада къаткурнай. Гьанани гьикьван дарманар авунатIани, абурукай дава хьанач. Е. Эминан «Фана дуьнья, вавди я зун» шиирдай аквазвайвал, ам ирид йисалай артух азарлу яз хьана:

Ирид йис я зун и гьалда ширин чандикай яз бизар,

Бязибуру «мерез» лугьуз, бязибуру – «бедназар»,

Бендедин кьил акъат тийир им вуч ятIа ихьтин азар?

Зи дердиниз дава ийир, яраб гьа устIар гьинава?

Дуванбег, зи фугъаравилиз килиг,

Гьар са чIавуз квахьдайди туш хъсанвал.

Аллагь патал хьуй, ичIи гъилиз килиг,

ГьакI квахьдайди туш хъсанвал.
Амма «ичIи гъил» акурла дуванбегди хажалатди канвай шаирдиз куьмек ганачир.

Чаз Эминан шиирай ва адахъ галаз алакъалу тир маса документрай аквазвайвал, шаирдин кьилел гзаф агъур дуьшуьшар атайди аквазва: залан азардик месе гьатун, вичи чIехи авур стхаяр чина акъвазун, вафалу дустарикай гзафбур 1877-йисан бунтар себеб яз къакъутун, кIвал-югъ тарашна, кесиб хьун. Амма инсандивай эхиз тежер и гужаривай Е. Эмин руьгьдиз ажузариз хьанач. Шаирдин «Дустариз» эсердай аквазвайвал, ам эхир нефесдал экуь дуьньядал, адан наза-няметрал ашукь яз амукьнай:

Хажалатар, хифетар зи дерин я,

Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я.

Вил атIудач дуьньядикай-ширин я,

Айиб мийир, инсан я лагь, дустариз.

Е. Эмин Кьеанрин медресада кIелдайла, вичиз тарсар гайи Гьажи Исмаил-эфендидин руш Туьквезбанал ашукь хьана. Гуьгъуьнай абур эвленмиш хьанай. А. Агъаева кхьизвайвал, шаир «четинвилера гьатай, месе гьатай йикъара, иллаки стхайрихъ галаз араяр чIур хьайи ва ярар-дустарини кваз гъилелай вигьей вахтунда Эминахъ гьакъисагъвилелди тек са вафалу Тубквезбан гелкъвена. Итимдин дердина аваз рекьер-хулера гьатна, четинвилер азиятар эхна (Къалурай кIвалах, 37-чин).

Шаирдихъ Къизхалум ва Муслимат тIварар алай кьве руш авай. Абурни, диде Туьквезбан хьиз, шаирдин эхиримжи нефесдалди бубадиз вафалу хьанай.

Етим Эмина жуьреба-жуьре месэлайриз талукь, дерин манадин эсерар яратмишна. Михьи муьгьуьббат, дагъви дишегьлидин кьадар-кьисмет, кесиб халкьдин яшайиш, гьа аямдин социальный алакъаяр, тарихдин важиблу вакъиаяр, дуьньядикай, эхиратдикай веревердер – ибур шаирдин жавагьирар хьтин эсеррин темаяр я. Адан яратмишунрай аквазвайвал, гьа девирда яшамиш хьайи Ирчи Казака, Омарла Батырая, Магьмуда хьиз, Етим Эминани халкьдин дерди-баладикай, гележегдикай фикирарзавай. Гьа вахтара маса халкьарин кIвенкIвечи арифдаррик къалабулух кутазвай вакъиайри Етим Эминни секинсуз ийизвай.

ЧIехи шаирдин яратмишунра са шумуд девир чара ийиз жеда. Вич тахминан ва шартI алай кIвалах ятIани, и карди, гьелбетда, чаз Е. Эмин чIалан устад хьиз, фагьумлу арифдар хьиз, йис-сандавай гьакъикъатда кьиле физвай вакъиайрин таъсирдикди гьикI вилик физвайтIа, къалурдай мумкинвал гузва.