Өсімдік шаруашылығы практикумы қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы

1. 
   ФБР кірісі бойынша өртүрлі екпе дақылдардың өнім деңгейін анықтау өдістемесін меңгеру.
   
2. 
   Екпе дақылдардың өртүрлі өнім деңгейіне ФБР коэффициентін (ФБР-дің ПӘК) есептеу өдістемесін меңгеру.
   
3. 
   Егістіктің фотосинтетикалық потенциалы (ФП) мен фотосинтездің таза өнімін (ФТӨ) есептеу өдістемесін меңгеру.
   

Өсімдік биомассасындағы органикалық заттардың 90-96% фотосинтез процесівде түзіледі, совдықтан өнімді бағдарламалау төсілі егістіктің фотосинтетикалық қызметін оңтайлаңцыру арқылы іске асады.

Есеіггеулер тепе-теңдік (баланс) қүрастыруға негізделген, оның бір жағына бір өлшем алаңға түсетін ФБР (кірісі), екінші жағына алаңға жинақталған биомасса өніміндегі энергия мөлшері жазылады (шығысы).

Солтүстік Қазақстанда ФБР кірісінің шамасы температураеы +5°С-дан жоғары болған кезенде 14,4-15,1 млрд КДж/га, температурасы 10°С-дан жоғары болған кезенде -12,4-12,9 млрд ҚЦж/га, ал оңгүстік Қазақстан облыстарында олар тиісінше 18,2-18,9 жөне 16,6-16,9 млрд КДж/га, Мысалы, Төжікстанның алқаптарывда бүл көрсеткіштер 28,2-29,7 жөне 20,1-20,9 млрд КДж/га жетеді. Қазақстанның үш пункттерінде - Астана, Алматы және Қостанай - орташа айлық ФБР кірісі 14-кестеде келтірілген.

14-кесте Қазақстанның үш жерінде жылы кезендегі ФБР (млрд КДж/га) көрсеткіші

Құрғақ заттар өнімінде жинақтаған энергияның шамасы (Оө) 'еіына анықтамамен есептеледі: «] Оө=Өқ*Қ

Мнвда Өқ - құрғақ биомасса өнімі, кг/га;

Қ - құрғақ биомассаньщ калориялығы, КДж

«ептеулерде тамыр

Мұнда Рфбр - өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңіңцегі ФБР кірісі, КДж/га; Кф_БР - ФБР пайдалану коэффициенті (ПӘК); Өқ- абсолют құрғақ биомассасы енімі, кг/га; Ққ ~ Құрғақ заттың калориялығы, КДж.

Сондықтан, баланстан кіріс белігі дақылдың өсіп-жетілу кезеңіндегі және оны егістікпен пайдалануын ескере отырып 1 га келетін ФБР түсуі (КДж), шығыс бөлігі 1 га егістікге өсімдіктер биомассасы мен жинақталған энергия мөлшері (Өқ * Ққ) (Кдж).

Мұндай жағдайда өнім деңгейін баланстан шығарып мынадай анықтамамен есептеуге болады:Егістікгегі ФБР-дің пайдалану коэффициенгін (Кфбр) нақты, немесе жобаланған өніммен баланстық анықтаманы түрлендіріп есептеуге болады:

Солтүстік Қазақстанның өндіріс жагдайында Кфбр шамасы (ФБР-дің ПӘК) орта есеппен өртүрлі дақылдарда 0,3-1,0% құрайды, тек қана суармалы жерлерде бүл көрсеткіш 1,5-2,5%-ға жетеді.

Барлық егістіктерді ФБР-дің ПӘК бойышпа АА.Ничипорович төмендегідей топтарға бөлді: әдетте байқалатындары — 0,5-1,5%; жақсылары - 1,5-3,0%; рекордтылары — 3,5-5,0%; теориялық мүмкіндері — 6,0-8,0%.

Есептеулерді жүргізгенде дөнді дақъгадардың ылғалдылығы (астықтың) 14%, көпжылдық және біржылдық шөптердің жасыл балаусасында 65-80%, ал пішенінде 16%, жүгері, шай жүгері, күнбағастың жасыл балаусасының ыжалдылығы 75-85% деп алынады.

Егістіктің фотосинтегикалық потенциалы (ФП) мен фотосинтездщ таза өнімділігін (ФТӨ) есептеудің әдістемесі. Екпе дақылдардың қолайлы жапырақ бетінің ауданы 35-40 мың м²/га деп есептеледі, алайда дақылға жөне ылгалдану жагдайларьша қарай бл көрсеткіш Солтүстік Қазақстанда 9-15 м²/га-дан (суарылмайтьш жерлер, денді дақылдар, еркекшөп) 30-40 мың м²/га-га дейін (жүгері) өзгереді, суармалы жерлерде 60-120 мың м²/га (жүгері, жоңышқа) оның үстінде жапырақ беті ауданы үлкен егістіктерде өдетге айтарлықтай жоғары өнім қалыптасады, дегенмен егістіктің фотосинтетикалық қызметін фотосинтетикалық потенциал (ФП) мен фотосингездің таза өнімін (ФТӨ) есептеп барып анықтауға болады. ФП белгілі бір уақыттағы жапырақ ауданы қызметінің ұзақтығын сипатгайды (тәулік м ).

ФП=Ж_б«Т,

Мұнда, Жб - жапырақ беті, мың м²/га; Т - кезеңнің ұзақтыға, тәулік.

Фотосинтездің таза өнімділігі (ФТӨ) тәулігіне 1м² жапырақ беті ауданымен қанша абсолют құрғақ зат жинақталатынан сипаттайды. Есеіггеу мына анықтамамен жүргізіледі:,

мұнда Ві — алдынғы анықталған өнім массасы, г/м ; кейінгі анықталған өнім массасы, г/м²;

Т- кезеңінің ұзақтығы, тәулік (күн). Қаралып отырған уақыттағы жапырақ беті

Тексеру сұрақтары

1. Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін бағдарламалау туралы түсінік. Бағдарламалаудың теориялық негізі, ғылымның зерзаттары мен төсіддері.

2. Шатилов И.С. жөне Каюмов М.К. тұжырымдамасы бойынша өнімді бағдарламалаудың негізгі үстанымдарының мөні.

3. ФБР туралы түсінік. Әр географиялық нысан бойынша әр түрлі ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-даму кезеңіне ФБР есептеу өдістемесі.

4. Егістікгердің пайдалы әсер коэффициентін есептеу әдістемесі (Кфбр).

5. Белгілі ФБР бойынша потенциальды өнімділікті анықтау өдістемесі.

6. Әр түрлі мал азықтық дақылдардың калориялығының орташа көрсеткіштері және калория туралы түсінік.

7. 
   Егістіктердің пайдалы өсер коэффициентіне (Кфбр) байланысты өнім деңгейін қалыптастыру мүмкіншілігі жоне егістіктерді ФБР пайдалану коэффициенті бойынша топтастыру (А.А. Нигипорович бойынша).
   
8. 
   Фп және ФТӨ туралы түсінік, оларды есептеу өдістемесі.
   
9. 
   Өсірілетін дақылдардың жапырақ беттерінің аумағы, ФП және ФТӨ, олардың өр түрлі топырақ-климат жағдайывдағы оңтайлы мәндері. Бүл керсеткіштердің қоршаған орта жағдайьша төуедділігі.
   

1. 
   Белгілі аймақтың биоклиматтық көрсеткіштерін бағалау өдістемесін меңгеру.
   
2. 
   Аймақтың биоклиматтық бағалауын жүзеге асыруының негізгі көрсеткіштерін оқып үйрену жөне бүл көрсеткіііггердің негізгі параметрлері.
   
3. 
   Белгілі топырақ-климат жағдайларында дақыддар мен сорггардың өсіру мүмкшшілігін және потенциалын бағалау өдістемесін меңгеру.
   

Ауылшаруашылық дақылдарының жылуға қажеттілігін салыстыра отырып өртүрлі пісу тобына жататын дақылдар мен сорттарды өсіру мүмкіншілігіне қорытынды жасауға болады.