Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

12
Антик
кезеңіндегі
Рим
ғалымдарының
көрнекті
өкілі
бо
-
лып
саналатын
– 
Үлкен
 
Плиний
 
(
біздің
заманымыздың
23-79 
ж
.) 
өзінің
37 
кітаптан
тұратын
«
Жаратылыстану
 
тарихы
» 
атты
энциклопедиялық
еңбегінде
өзіне
дейінгі
Грек
жəне
Рим
зерттеушілерінің
еңбектерін
саралап
, 
географиялық
нысандардың
арасындағы
қашықтықтарға
, 
олардың
сандық
өлшемдеріне
ерекше
маңыз
бере
отырып
сипаттап
, 
жазды
.
Плиний
Везувий
жанартауының
атқылауы
кезінде
қаза
болған
. 
Помпей
мен
Геркуланумның
күйреуі
жəне
Плинийдің
қазасы
туралы
оның
немере
інісі
Кіші
 
Плинийдің
 
(
б
. 
з
. 61-114 
ж
.) 
жазып
қалтырған
еңбектері
сақталған
.
Ежелгі
 
Грекия
 
мен
 
Ежелгі
 
Рим
 
ойшылдары
 
мен
 
зерттеушілерінің
 
географиялық
 
дүниетаным
 
аясын
 
кеңейтуге
, 
оның
 
ғылым
 
ретінде
 
қалыптасуына
, 
антик
 
кезеңі
 
географиясының
 
өзіндік
 
ұстанымдары
 
мен
 
тұжырымдамаларының
 
негізін
 
қалауға
 
сіңірген
 
еңбектері
 
бүгінгі
 
таңда
 
да
 
өзінің
 
құндылығын
 
жоғалтқан
 
жоқ
.
1.2. 
Ортағасырлық
 
географиялық
 
зерттеулер
Ортағасырлық
географиялық
зерттеулер
кезеңі
І
V-
Х
V 
ғасырлар
аралығындағы
Ежелгі
Римнің
құлдырауынан
Ұлы
географиялық
ашылуларға
дейінгі
адамзат
тарихи
қоғамындағы
түбегейлі
өзгерістермен
тұспа
-
тұс
келеді
. 
Ортағасырлық
кезең
географиялық
тұрғыдан
екі
деңгейге
ажа
-
ратылады
. 
Біріншісі
– 
Ерте
ортағасырлық
кезең
деп
аталады
, 
І
V-
ХІ
ғасырлар
аралығын
, 
ал
екіншісі
– 
ХІІ
-
Х
V 
ғасырлар
аралығын
қамтиды
. 
Ерте
ортағасырлық
кезеңде
географиялық
зерттеулер
өз
деңгейінде
жүргізіле
қойған
жоқ
. 
Оған
басты
себеп
ғылым
мен
білімнің
дамуына
феодалдық
қатынастар
мен
діни
қақтығыстар
өз
кедергісін
тигізді
. 
Антик
кезеңінде
қарқын
алып
дамыған
географиялық
жаңалықтар
біртіндеп
көмескіленіп
, 
ұмытыла
бастады
. 
Саяхатқа
шығу
негізінен
тек
діни
орындарға
тағзым
жасау
, 
құлшылық
ету
мақсатында
ғана
жүргізілді
. 
Қасиетті
құлшылық
орындары
орналасқан
аймақтар
ту
-
ралы
қысқаша
мағлұматтар
ғана
жаңа
географиялық
ақпараттардың
негізгі
көзі
болып
табылады
.
Осы
кезеңдегі
географиялық
жаңалықтардың
басым
көпшілігі
араб
ойшылдары
мен
саяхатшыларының
үлесіне
тиесілі
. 

13
ІХ
ғасырда
араб
ғалымы
Якуби
 
жазған
«
Елдер
 
кітабы
» 
сол
кезең
үшін
географиялық
анықтамалық
қызметін
атқарды
. 
Ол
ұзақ
жыл
-
дар
Египетте
тұрған
, 
Үндістан
жеріне
саяхат
жасаған
. 
Өз
заманында
«
араб
географиясының
атасы
» 
деген
құрметті
атаққа
ие
болған
.
Географиялық
құбылыстарды
математикалық
жолмен
түсіндіруде
Отырар
қаласынан
шыққан
атақты
ғұлама
ғалым
Əбу
 
Насыр
 
əл
-
Фараби
(870-950 
ж
.) 
еңбектерінің
мəні
зор
. 
Ол
күн
сағатын
жасап
, 
уақыт
өлшемін
анықтауға
, 
математика
көмегімен
қалалардың
дəл
орнын
анықтауға
, 
географиялық
бағытты
дəл
ажыратуға
қажетті
ғылыми
мағлұматтар
берді
.
Араб
саяхатшысы
Ибн
 
Фадлан
 
921-922 
жылдары
Орта
Азия
, 
Үстірт
, 
Каспий
маңы
ойпаты
Волга
(
Еділ
) 
бойымен
Қазан
қаласы
маңына
дейін
жүріп
өтіп
, 
жолсапарында
кездескен
нысандар
мен
көпшенді
халықтардың
тұрмыс
-
тіршілігін
түгелдей
сипаттап
жазған
. 
ХІ
ғасырда
əл
-
Бируни
 
Орта
Азия
, 
Үндістан
, 
Непал
жерлерін
аралап
, 
көптеген
географиялық
еңбектер
қалдырған
. 
Оның
картографиялық
мұраларының
да
маңызы
зор
. 
Араб
саяхатшысы
Əбу
 
Абдалла
 
Мұхаммед
 
ибн
 
Баттута
(1304-
1377 
ж
.) 
өмірінің
24 
жылын
үздіксіз
саяхаттар
жасауға
арнаған
, 
Тан
-
жер
қаласынан
(
Марокко
) 
бастап
Египет
, 
Арабия
, 
Кіші
Азия
түбегін
, 
Қырым
, 
Ресей
, 
Орта
Азия
, 
Иран
, 
Ауғанстан
, 
Үндістан
, 
Қытай
, 
Индонезияда
болған
. 
Сахараны
кесіп
өтіп
, 
Тумбукту
қаласына
дейін
барған
. 1350 
жылы
Пиреней
түбегіне
саяхат
жасаған
. 
Сая
-
хат
барысындағы
ой
-
түйіндерін
кітапқа
түсіріп
, 
ол
туындысы
сол
замандағы
ең
таңдаулы
географиялық
еңбек
деп
бағаланған
.
ХІ
ғасырда
өмір
сүрген
тегі
түркілік
, 
бірақ
араб
ғалымы
деп
са
-
налатын
Махмуд
 
Қашғаридің
 
географиялық
жəне
картографиялық
еңбектерінің
теориялық
та
, 
қолданбалы
да
мəні
өте
жоғары
.
Араб
ғалымдары
ішінен
əл
-
Идриси
(
ХІІ
ғасыр
) 
жасаған
карталардың
маңызы
зор
. 
Ол
картада
Скандинавия
жері
, 
Балтық
, 
Қара
жəне
Каспий
теңіздері
, 
Байкал
, 
Ладога
, 
Онега
көлдері
, 
Алтай
Тибет
сияқты
таулар
берілген
.
ХІІІ
ғасырда
моңғол
шапқыншылығының
күшеюі
Батыс
Еуропа
елдерінің
моңғол
хандықтарымен
байланысты
жақсартуға
мəжбүр
болуына
əкелді
. 
Бұл
мақсаттағы
алғашқы
сапарға
француз
монахы
Плано
 
Карпини
 
шықты
. 
Ол
1245-1248 
жылдар
аралығында
Че
-
хия
, 
Киев
, 
Дон
жəне
Волга
(
Еділ
) 
өзендерінің
төменгі
ағысы
Орта
Азия
мен
Қазақстан
жеріндегі
Алакөл
көлі
арқылы
Орхон
өзенінің
жоғарғы
ағысына
дейін
жетті
. 
Моңғолдар
ордасында
төрт
айдан
астам
тұрып
, 
олармен
қарым
-
қатынасты
жақсартты
.

14
Одан
кейін
Француз
королі
Людовик
пен
Рим
Папасының
тапсырмасы
бойынша
Вильгельм
 
Рубрукте
1252-1256 
жылдар
аралығында
Моңғолияға
саяхатқа
аттанды
. 
Оның
саяхаты
Палести
-
на
, 
Қара
теңіз
, 
Қырым
даласы
, 
Солтүстік
Азов
(
Азау
) 
жағалауы
, 
Орта
Азия
жері
, 
Жоңғар
қақпасы
арқылы
Қарақорымға
дейін
жалғасты
. 
Рубрук
қайтар
жолында
Волганың
(
Еділ
) 
атырауынан
Каспийдің
солтүстік
жағалауын
бойлай
, 
Армения
жəне
Палестина
жерін
басып
өтті
. 
Рубруктың
жүріп
өткен
жолы
Карпини
саяхатына
қарағанда
, 
маңызды
əрі
мазмұнды
болды
. 
Плано
Карпини
мен
Вильгельм
Рубруктың
саяхаттары
бары
-
сында
Қазақстан
жері
туралы
да
құнды
географиялық
деректер
жинақталды
.
Осы
мақсаттағы
шаралар
аясында
ХІІІ
ғасырда
венециялық
са
-
яхатшы

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: